آیا از سن 1 و 2 سالگی کودک، می توان حفظ قرآن را شروع کرد؟ بهترین روش حفظ قرآن برای کودکان چیست؟

برای کلیه کودکان زیر 6 سال به دلائلی چون «سن کم»، «عواطف خاص»، «دلبستگی شدید به خانواده»، «آشنا نبودن به حروف الفبا» و… حفظ قرآن بسیار مشکل است و شیوه و متد خاصی را می طلبد.
کودک تا قبل از سن دبستان به دلیل آنکه حافظه محض (مکانیکی یا طوطی وار) در آنها بسیار قوی است؛ می توان از یادگیری طوطی وار در آن ها بهره جست. به این صورت که با استفاده از نوارهای ترتیل چند بار تکرار، یا تکرار فراوان مربی در کلاس و پدر و مادر در خانه، آیات را حفظ کند. چون ذهن آنها به طور مکانیکی، هر اطلاعاتی را دریافت کند خیلی راحت حفظ می کند و بسیار دیر هم فراموش می کند و در صورت فراموشی هم با اندکی تذکر، برطرف می شود. پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ می فرمایند:«العلم فی الصغر کالنقش فی الحجر»[1] آنچه در کودکی به حافظه سپرده می شود مانند نقشی است که بر سنگ حک می شود، که هیچ گاه محو نخواهد شد.
حال به تجزیه دو تن از افرادی که فرزندان خود را از همان کودکی تحت تربیت قرآنی قرار داده اند اشاره می شود.

روش استاد طباطبائی:
آقای طباطبائی پدر علم الهدی، در مورد روش حفظ قرآن سید محمد حسین و آموزش کودکان چنین می گوید:
خردسالانی که هنوز به مدرسه نرفته اند دو دسته اند، عده ای قبل از ورود به دبستان با حروف و ترکیب آنها، و حرکات آشنا و قادر به روخوانی قرآن هستند و عده ای این طور نیستند. نونهالانی که با روخوانی قرآن آشنایی دارند کار کردن با آنها بسیار آسان تر است از نونهالانی که با روخوانی آشنا نیستند.
علم الهدی از همین دسته دوم بود. وقتی من کار حفظ را با ایشان شروع کردم تقریباً دو سال و چهار ماه داشت. با اینکه او به خاطر هوش سرشارش توانسته بود جزء سی ام قرآن کریم را خود به خود با شنیدن درس های مادرش و شرکت در مباحثه خواهرانش حفظ کند، اما او نه خواندن می دانست نه نوشتن، و نه به درستی می توانست حروف و کلمات را تلفظ نماید.
من ابتدا از اول سوره ملک (اول جزء 29) درس را به طور جدی و منظم با حفظ روزی نیم خط شروع نمودم و هر هفته کم کم به مقدار درس اضافه می کردم، تا وقتی که جزء 29 تمام شد. بعد از آن منتقل شدیم به اول قرآن کریم و درس را از آنجا پی گرفتیم. اما پس از مدتی مواجه شدم با چند مشکل:
اول اینکه علم الهدی نمی توانست به تنهایی درس های گذشته را دوره نماید چون او روخوانی قرآن را نمی دانست و این مطلب وقت زیادی را از من گرفت.
دوم اینکه درس ما خیلی به قول معروف خشک شده بود و این حالت با روحیه یک بچه سه ساله مناسب نبود.
سوم اینکه هر چه معانی آیات را برای او توضیح می دادم به خوبی درک می کرد اما آن معانی را با جملات و کلمات آیات نمی توانست تطبیق بدهد.
به ذهنم رسید برای برطرف نمودن مشکل اول، علم الهدی را با حروف الفبا و کم کم با روخوانی آشنا کنم. و همچنین برای فائق آمدن بر دو مشکل دیگر راه حلی به ذهنم رسید و آن اینکه: برای تفهیم معانی به او از حرکات دست و صورت استفاده کنم. ابتدا آیه ای را انتخاب کردم و برای هر یک از کلمات آیه، اشاره ای متناسب با معنای آن کلمه ساختم. سپس آیه مذکور را ابتدا توضیح دادم و بعداً همزمان با قرائت آیه به کلمات آن نیز اشاره نمودم.
فردای آن روز با کمال تعجب ملاحظه کردم که علم الهدی آیه ای را که من با اشاره به او یاد دادم به خوبی درک نموده و کلمه به کلمه می توانست ترجمه نماید. هر روز که می گذشت سید محمد حسین علاقه بیشتری به این شیوه نشان می داد. مدتی بعد متوجه موضوع جالبی شدم و آن اینکه وقتی من به جمله یا کلمه ای از آیات محفوظه با این شیوه اشاره می کردم او به سرعت آن جمله و کلمه اشاره شده را می خواند. اینقدر این روش در محمدحسین تأثیر داشت که به راحتی آیات را ترجمه می کرد و از آنها در صحبت هایش استفاده می نمود و به کار می برد. من هم او را تشویق می کردم. (روشهای اشاره ای فوق الذکر را در جامعه القرآن الکریم وابسته به استاد طباطبائی به صورت کتاب درآورده و در بازار موجود می باشد.)
لازم به ذکر است که من در کنار حفظ قرآن در آن موقع، به محمدحسین اشعار گلستان و روایات کتاب شریف اصول کافی را نیز یاد می دادم و این خود باعث تنوع در کار شده بود.[2]

روش استاد وزیری:
ایشان برای دوره های مختلف سنی 5 روش را معرفی می کند که در اینجا دو روش آنرا که برای گروه سنی «قبل از تولد تا پایان شیرخوارگی» و «دو سالگی تا هفت سالگی» است، اشاره ای مختصر می نمایم.
روش اول: «قبل از تولد تا پایان شیرخوارگی»
الف) قبل از تولد:
کارهای مربوط به والدین:
«نیت»، «با وضو بودن در دوران بارداری»، «رعایت حجاب کامل اسلامی نه عرفی»، «تناول غذای ساده و حلال»، «اجتناب از گناهان کبیره»، «عدم ترک نماز اول وقت و نماز شب»، «تلاوت قرآن در هر روز»، «خواندن ترجمه آیات و دقت در معنا، مفاهیم و عبارات قرآنی»، «مطالعه تفاسیرگوناگون قرآن»، «شرکت مداوم در مجالس قرآنی»، «آموزش حفظ قرآن به دیگران»، «استغفار به درگاه الهی درهر روز»، «توسل به چهارده معصوم ـ علیهم السلام ـ»، «دعا برای فرزند».
ب) بعد از تولد:
وقتی فرزند متولد شد، باید 12 نکته را مدنظر داشت که ده مورد آن شبیه موارد قبلی است اما دو مورد دیگر آن از این قرار است:
ـ آموزش قرآن از روز اول تولد فرزند، به این صورت که مادر، هر موقع به فرزند شیر می دهد قرآن بخواند و سعی کند با یک برنامه ریزی منظم در دوران شیر دادن چند بار قرآن راختم کند.
ـ با انتخاب ترتیل یکی از اساتید قرآن کریم برای کودک، به نیت چهارده معصوم ـ علیهم السلام ـ  نوار چهارده بار تکرار از همان استاد تهیه کند. منظور این است که هر آیه چهارده بار پشت سر هم تکرار شود. برای این کار هر صفحه از قرآن به خط «عثمان طه» روی یک نوار ضبط شود پس از این که از اول تا آخر صفحه هر آیه را 14 بار ضبط کردید پنج بار هم کل صفحه را در ادامه آن ضبط کنید تا نوار پر شود. وقتی نوار آماده شد ضبط را روشن کنید و کنار بچه بگذارید و بچه را به حال خود رها کنید، بچه مشغول تغذیه است، بازی می کند، گریه می کند، در هر حالی که هست شما بگذارید صدای قرآن پخش شود. یکی از بهترین زمانها وقتی است که بچه می خواهد استراحت کند. ضبط را روشن کنید تا بچه با شنیدن صدای قرآن به خواب برود. سعی کنید این نوار را روزی 5 مرتبه برای بچه پخش کنید چون بچه در دوره شیرخوارگی اش کاری انجام نمی دهد و نمی تواند زیاد این طرف و آن طرف برود و لزومی ندارد کسی هم کنارش بنشیند. اگر کسی مراحل چهارده گانه دوران بارداری و مراحل دوازده گانه دوران شیرخوارگی را به خوبی انجام داد و بچه اش در سن دو سالگی حافظ قرآن شد هیچ تعجب نکند. این نتیجه کار خودش است.

روش دوم: «برای گروه سنی 2 تا 7 سالگی»
در این روش کودک به همراه سائر اعضاء خانواده به حفظ کل قرآن نائل می شوند به شرطی که همه همدیگر را همراهی کنند. خلاصه این روش اینگونه است که با استفاده از همان نوار 14 بار تکرار هر صفحه را در چهار روز و هر روز سه بار کار می کنیم به این صورت که:
روز اول: ضبط روشن باشد و با گوش دادن به نوار، به آیاتی که تلاوت می شود فقط نگاه کنیم.
روز دوم: در حالی که به آیات نگاه می کنیم همراه نوار، آیات را زمزمه می کنیم.
روزم سوم: قرآن را باز نکنیم و فقط هر چه نوار می خواند زمزمه کنیم.
روز چهارم: بدون اینکه قرآن را باز کنیم و ضبط را روشن کنیم آیات را همخوانی کنیم.[3]

تذکر:
1. نباید بچه را به حفظ وادار کرد، چرا که اجبار در هر کاری باعث تنفر و اکراه از آن در شخص می شود. امام علی ـ علیه السلام ـ می فرماید: «ان القلب اذا اکره عمی»[4] یعنی «چون قلب را بر چیزی مجبور کنی کور می شود.» از کلام مولا علی ـ علیه السلام ـ استفاده می شود که اجبار علاوه بر آنکه باعث دلزدگی و تنفر می شود، بینش او را از بین برده و او نسبت به یادگیری و انجام آن هیچگونه استعدادی در خود نمی بیند. بلکه با تشویق کردن اجازه دهید خود، اولین نشانه های علاقه مندی به حفظ را بروز دهد آنگاه شما طی یک برنامه منظم و فرستادن او به جلسات حفظ، کار را دنبال کنید.
2. برای تشویق کودک و آنکه خود او به اشتباهاتش در هنگام تحویل حفظ پی ببرد، خوب است صدای او را هنگام تمرین و مرور آیات ضبط کرده و سپس برایش پخش کنید. او، هم از شنیدن صدای خود لذت می برد و هم تشویق می شود، ضمناً اشتباهاتش را یافته و تصحیح می کند.[5] (برای دو ساله به بالا)

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. چگونه قرآن را حفظ کنیم، شهریار پرهیزگار، چ 1، تهران: انتشارات نمایندگی ولی فقیه در سپاه،1371.
2. روش حفظ قرآن کریم، کاظم گرامی؛ مشهد؛ بنیاد و پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، جلد 6، 1378.
3. بهترین روش حفظ قرآن کریم، بصیری مهر، نشر آستان قدس.
4. راهنمای حفظ قرآن، صفاء الدین البصری، ترجمه: محمد مهدی رضایی، دفتر نشر الهادی.

پی نوشت ها:
[1] . قاسمی، داوود؛ حافظان نور، قم، انتشارات جامعه القرآن الکریم، 1379، چاپ 3، ص 222.
[2] . همان، ص 96.
[3] . عرب مختاری نصرآبادی، ولی الله؛ با خادمان قرآن، قم، انتشارات عصر ظهور، چاپ اول، 1378.
[4] . نهج البلاغه، قصار 193.
[5] . قاسمی، داوود؛ حافظان نور، ص 240.