به طور کلی در درمان بیماری ها با گیاهان دارویی و داروهای گیاهی باید به برخی نکات توجه شود. توجه به این تذکرات سبب می گردد که حداکثر اثربخشی توأم با حداقل عوارض ناخواسته، و در نهایت رضایت بیمار و پزشک حاصل شود. اهم این نکات به شرح زیر است.
الف- تجویز هر فرآورده گیاهی یا گیاه دارویی باید بر اساس مبانی هستند صورت پذیرد. در این راه استفاده از منابع معتبر علمی و نظرات اساتید دانشگاهی می تواند راهگشا باشد. هر گونه استفاده ی نابجا از گیاهان می تواند خطرات جبران ناپذیری را برای بیماران در برداشته باشد. باید توجه داشت ادعاهای مختلف (حتی در برخی از سایت های اینترنتی) نباید سبب گمراه شدن بیمار و پزشک گردد.
ب- فرآورده های مورد استفاده باید از تولیدکنندگان معتبر تهیه شود. در کشور ما قوانینی برای تهیه فرآورده های گیاهی تدوین گردیده که باید توسط تولیدکنندگان رعایت شود. توجه به پروانه تولید از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی اطمینان بخش خواهد بود. باید توجه کرد گیاهانی که بدون توجه به مبانی علمی جمع آوری و عرصه می گردد. مستعد تقلب، آلودگی به سموم، مواد شیمیایی، فضولات حیوانی، آلودگی های میکروبی و قارچی و در نهایت ناکارآمدی در درمان بیماری می باشند.
ج- فرآورده های گیاه در دوران حاملگی و شیردهی نباید تجویز و مصرف گردد، مگر آنکه ایمنی آن قبلاً به اثبات رسیده باشد.
د- مصرف فرآورده های گیاهی نباید بیش از حد مجاز باشد.
ه- مصرف فرآورده ها باید با پایش مداوم بیمار و بیماری صورت پذیرد.
و- در درمان بیماری های مختلف با الگوهای طب رسمی نیز باید به مصرف خودسرانه این فرآورده ها توسط بیماران توجه داشت.
ز- فقط فرآورده هایی که بخوبی کارایی و ایمنی آن مورد تأیید قرار گرفته است، باید مورد تجویز قرار گیرند.
ح- در مصرف فرآورده ها باید از کیفیت فرآورده ها اطمینان حاصل شود.
ط- از مصرف فرآورده های گیاهی در بیماری هایی که در آنها سرعت تشخیص و درمان بیماری از اهمیت خاصی برخوردار است (نظیر بیماری های بدخیم) باید به شدت اجتناب نمود.

برخی از گیاهان دارویی مهم
در این مقاله با بهره گیری از “فارماکوپه گیاهان دارویی ایران”، اطلاعات علمی مربوط به برخی داروهای گیاهی که مصرف زیادی در طب سنتی ما داشته و دارند، همراه با سایر مشخصات علمی آنها ارایه می گردد.

1. آویشن
آویشن، اندام هوایی خشک شده ی گیاه. Thymus daenensis Celak از خانواده نعنا (Labiatae) است که حداقل حاوی 0/5 درصد اسانس (حجم/ وزن) سفید متمایل به زرد رنگ می باشد.

نامهای گیاه
لاتین: Thymus daenensis subsp. Daenensis Celak
فارسی: آویشن
عربی: صعتر (سعتر)
انگلیسی: Thyme

اندام دارویی:
تمام قسمت های هوایی به خصوص سرشاخه های گلدار این گونه مورد استفاده ی دارویی قرار می گیرد که پس از برداشت در سایه خشک می شود.

مواد مؤثره:
اندام هوایی گیاه، دارای تانن، ساپونین، برخی مواد معدنی (مثل آهن) و اسانس می باشد.

موارد استفاده:
گونه های مختلف آویشن به عنوان مطبوع کننده و طعم دهنده، همچنین به عنوان ضد سرفه، خلط آور، ضد نفخ، ضد میکروب، ضد قارچ، ضد اسپاسم، دهان شویه و فرآورده های دهانی مورد استفاده دارد و به طور کلی به علت تشابه میزان ترکیبات فنلیT. daenensis با T. vulgaris به نظر می رسد بتوان موارد استعمالی مشابه T. vulgaris را برای T. daenensis انتظار داشت. گفته می شود این گیاه دارای اثرات مثبت در درمان تینیا ورسی کالر و شب ادراری کودکان می باشد.

عوارض جانبی:
تیمول باعث تحریک غشای مخاطی و پوست می شود. علایم مسمومیت با تیمول شامل سرگیجه، حالت تهوّع، درد در دستگاه گوارش، سردرد، اغتشاش ذهنی، اغما و ایست قلبی- تنفسی است. از تیمول با عصاره ی آویشن در فرآورده های خمیر دندانی استفاده شده، ولی گاه التهاب لب و زبان به همراه داشته است. گاهی پرخونی و التهاب مزمن در پوست سر را ناشی از صابون و شامپوهای حاوی تیمول می دانند.

موارد احتیاط و منع مصرف:
در مورد مصرف دراز مدت آن رعایت احتیاط ضروری است و عصاره ی آن نباید به تنهایی و بدون اینکه رقیق شود، مصرف گردد. مصرف آن در حاملگی و شیردهی با دوزهای معمولی اشکالی ندارد. مصرف گونه های مختلف آویشن برای ایجاد نظم قاعدگی مؤثر است؛ اما مقادیر زیاد آن نباید مصرف شود.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:
طبیعت آن گرم است. در طب گذشته از آویشن یا صعتر (سعتر)، به عنوان مدر (ادرار آور)، ضد کرم، ضدنفخ و اشتهاآور استفاده می کردند و جویدن آن را در تسکین درد دندان مؤثر می دانسته اند.

آثار فارماکولوژیک:
نقش اصلی فارماکولوژیک عصاره ی آویشن احتمالاً به سبب وجود ترکیبات فنلی موجود در اسانس آن است. این ترکیبات به عنوان مسدودکننده ی کانال های کلسیم عمل می کنند و بدین سبب دارای خاصیت کاهنده ی فشار خون می باشند. تیمول و کارواکرول اثرات ضد گرم، ضد باکتریایی و ضد قارچی از خود نشان داده اند. در مطالعات انسانی تأثیر مثبت آن در شب ادراری کودکان گزارش شده است.

2. اسطوخودوس
اسطوخودوس، گل های خشک شده گیاه Lavandula angustifolia Mill. از خانواده ی نعناعیان (Lamiaceae) است که حداقل دارای یک درصد اسانس (حجم/ وزن) می باشد.

نامهای گیاه
لاتین: Lavandula angustifolia Mill
فارسی: اسطوخودوس، اسطوقودوس
عربی: هنان، خزمی، لونده، اصلیه
انگلیسی: Garden lavender, Common lavender

مواد مؤثره:
گیاه، دارای 3-1 درصد اسانس، شامل منوترپن ها می باشد.

موارد استفاده:
اسطوخودوس در مصرف خوراکی در درمان سردرد، میگرن، دردهای معدی ناشی از ناراحتی های عصبی و حالات هیجانی، همچنین به عنوان آرام بخش و مسکن، ضد نفخ و صفرا آور مورد استفاده قرار می گیرد. به صورت موضعی نیز در درمان دردهای روماتیسمی کاربرد دارد. در فرآورده های آرایشی و بهداشتی به عنوان معطرکننده استفاده می شود.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:
طبیعت آن در درجه ی اول گرم و در درجه ی دوم خشک است. در طب گذشته اسطوخودوس به عنوان داروی آرام بخش، ضد سرفه، ضد نفخ، ادرارآور و ضد اسپاسم استفاده می شد.

آثار فارماکولوژیک:
این گیاه به علت درصد بالای اسانس، دارای خاصیت بادشکن و آنتی سپتیک است. همچنین به علت مشتقّات کومارینی دارای خاصیت ضد انعقاد خون است.

3. اسفرزه
اسفررزه، دانه های خشک شده یا پوست دانه های گیاه، Plantago ovata Forsk (از خانواده بارهنگ (plantaginaceae) که حداقل حاوی 15 درصد موسیلاژ می باشد.

نام های گیاه
لاتین: Plantago ovata Forsk
فارسی: اسفرزه، اسفرزه رسمی
عربی: بزرقطونا
انگلیسی: Spongel seeds, Pale psyllium seeds, Blonde psyllium, Indian plantago seeds

اندام دارویی:
دانه ها و پوست دانه، اندام دارویی این گیاه را تشکیل می دهد.

مواد مؤثره:
دانه های اسفرزه دارای موسیلاژ، پروتئین، قند، روغن ثابت و تانن می باشد. موسیلاژ حاصل از آن دارای دو بخش است که یک قسمت در آب سرد و قسمت دیگر در آب گرم محلول است.

موارد استفاده:
از دانه اسفرزه، به عنوان ضد سرفه، ضد التهاب دستگاه گوارش، ملین و در درمان سندرم روده ی تحریک پذیر استفاده می شود. از موسیلاژ آن در فرآورده های آرایشی، به عنوان امولسیون کننده و از پوست دانه ها به صورت موضعی در رفع تحریک پوست استفاده می گردد.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:
از اسفرزه در طب گذشته به صورت خوراکی به عنوان ملین و به صورت موضعی به عنوان ضد التهاب استفاده می شده است.

آثار فارماکولوژیک:
موسیلاژ دانه ها، با ایجاد لایه ی محافظ بر مخاط روده ها عمل تسکیل دهنده در موارد التهاب را نشان می دهد. رژیم غذایی با پلی ساکاریدهای موجود در موسیلاژ موجب کاهش کلسترول و گلوگز خون می شود که این عمل به علت تشکیل سد روده ای است که باعث جذب مجدد شده و قسمتی نیز به علت غبر فعال ساختن آنزیم آمیلاز است.

4. بابونه
بابونه، گل های خشک شده گیاهMatricaria recutita L. از خانواده کاسنی (Asteraceae) است که حداقل دارای 0/4 درصد (حجم/ وزن) اسانس آبی رنگ می باشد.

نامهای گیاه
لاتین: Matricaria recutita L.
فارسی: بابونه، بابونه معطر، بابونج، بابینه
عربی: بابونج، قراض
انگلیسی:Chamomille

اندام دارویی:
بخش دارویی این گیاه را گلچه ها تشکیل می دهند که به واسطه ی عطر خاص و شدید خود از سایر گونه های نزدیک، قابل تشخیص است. گلچه ها تقریباً تلخ مزه است.

موارد مؤثره:
گلهای بابونه ایرانی حداقل 0/4 درصد اسانس دارد که قسمت عمده ی اسانس را سزکویی ترپن های بیزابولول اکسید، فارنسن، فارنشول (اسپاتولنول) و کامازولن تشکیل می دهد.

موارد استفاده:
بابونه دارای اثرات ضد التهاب، ضد اسپاسم و ضد نفخ است، که در پیشگیری و درمان زخم معده مصرف می شود. همچنین به عنوان ضد باکتری، ضد قارچ، آرام بخش و ملین استفاده می شود. بابونه در درمان التهابات پوستی، سوختگی ادرار اطفال و ترک خوردگی نوک پستان مؤثر است.

موارد احتیاط:
از مصرف این دارو در ناحیه اطراف و داخل چشم باید خودداری شود.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:
طبیعت آن گرم و خشک است. در طب گذشته بابونه به عنوان ضد التهاب، برطرف کننده ی زخم های دهانی و بثور جلدی مصرف شده، همچنین در درمان علایم سرماخوردگی و رفع سردرد مورد استفاده بوده است.

آثار فارماکولوژیک:
گل های بابونه حاوی گروهی مواد لیپوفیل است که اثر برجسته ضد التهابی دارند و نیز دارای گروهی مواد هیدروفیل با اثر قوی اسپاسمولیتیک است. مواد لیپوفیل شامل سزکویی ترپن ها (کامازولن) و مواد هیدروفیل شامل فلاونوئیدها (آپی ژنین) و کومارین ها می باشد. فعالیت ضد التهاب عصاره ی بابونه بیشتر به واسطه ی ترکیبات ماتریسین (پیشتاز کامازولن)، بیزابولول و اکسیدهای آن است که عمده ترین ترکیبات موجود در عصاره را تشکیل می دهد. این فعالیت به اثر آنتی اکسیدان آنها نظیر آنچه روی مهار پروستاگلاندین ها و سنتز لوکوترین ها انجام می گیرد، نسبت داده شده است.

5. بادرنجبویه
بادرنجبویه، برگ های خشک شده ی گیاهMelissa officinalis L. از خانواده (Laminaceae) است، که دارای اسانس حاوی سیترال می باشد.

نامهای گیاه:
لاتین: Melissa officinalis L.
فارسی: بادرنجبویه، فرنجمشک، وارنگ بو
عربی: بادرنجبویه، ترنجان، حشیشه النحل
انگلیسی: Balm- leaf, Bee- balm, Lemon- blam, Melissa sweel balm

اندام دارویی:
برگ ها، اندام دارویی گیاه اند. برگ های علفی- غشایی، با پهنای به طول تا 8 سانتیمتر و عرض تا 5/4 سانتیمتر دارد که برگ های پایینی دارای قاعده ی قلبی شکل و بالایی ها دارای قاعده ی دندانه ای سرتیز گوه ای است.

مواد مؤثره:
روغن فرّار از مهم تریم گروه ترکیبات موجود در برگ بادرنجبویه می باشد، که دارای رنگ زرد و بویی مطبوع شبیه بوی لیمو است.

موارد استفاده:
بادرنجبویه دارای اثرات آرام بخش، ضد اسپاسم، ضد باکتری و ضد ویروس می باشد و در درمان اختلالات گوارشی و قلبی با منشأ عصبی و اضطراب مورد استفاده قرار می گیرد.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:
طبیعت آن گرم و خشک است. در طب گذشته بادرنجبویه به عنوان آرام بخش، خوشبوکننده ی دهان، التیام دهنده ی زخمها و نیز در درمان سوء هاضمه کاربرد داشته است.

آثار فارماکولوژیک:
بادرنجبویه دارای آثار آرام بخش، ضد باکتری و ضد اسپاسم است. عصاره ی هیدروالکلی آن در موش دارای اثر آرام بخش و فعالیت ضد درد محیطی است، همچنین بعد از مصرف پنتوباربیتال باعث تحریک و تقویت خواب در حیوان می شود. احتمالاً عامل افزایش بازده صفرا توسط کبد، ترکیبات پلی فنلی موجود در گیاه است. ترکیبات مسئول فعالیت ضد ویروسی به ویژه، فعالیت علیه هرپس ویروس ها هنوز مورد بحث می باشد و به احتمال زیاد فعالیت ضد ویروس آن از واکنش بین پلی فنل ها و ویروس ناشی می شود. بدین ترتیب که ترکیبات پلی فنلی گیرنده های ویروس ها را اشغال می نماید و در نتیجه باعث جلوگیری از اتصال ویروس به دیواره ی سلولی می شود. عصاره گیاه موجب کاهش فعالیت غده ی تیرویید حیوان از طریق کاهش سطح تیروتروپین می شود.

6. بارهنگ
بارهنگ، دانه های خشک شده گیاهPlantago major L. از خانواده ی بارهنگ (Plantaginaceae) بوده که حداقل دارای 9 درصد چربی می باشد.

نامهای گیاه
لاتین: Plantago major L.
فارسی: بارهنگ
عربی: لسان الحمل
انگلیسی: General Plantain, Common Plantain, Greater Plantain

اندام دارویی:
دانه های این گیاه تیره رنگ، کوچک و تخم مرغی شکل و در میوه ای پوشینه که به صورت کپسول تخم مرغی است و دارای 2 خانه و محتوی 8-4 دانه می باشد، قرار دارند.

مواد مؤثره:
دانه ی بارهنگ دارای چربی (حداقل 9 درصد)، صمغ (3/5 درصد)، موسیلاژ (5 درصد) ترکیبات فنلی و گلوکوزیدی به نام اوکوبین می باشد.

موارد استفاده:
از بارهنگ در درمان یبوست و به عنوان ضد التهاب دستگاه گوارش استفاده می گردد.

موارد احتیاط:
دانه های بارهنگ را باید با مقدار کافی مایع مصرف نمود تا از تراکم آنها در دستگاه معدی- روده ای جلوگیری به عمل آید.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:
در طب گذشته بارهنگ را صفراآور و ادرار آور می دانسته اند.

آثار فارماکولوژیک:
موسیلاژ دانه ها با ایجاد لایه ی محافظ بر مخاط روده عمل تسکین دهنده در مورد التهاب را نشان می دهد.

7. برگ بو
برگ بو، برگ های خشک شده گیاهLaurus nobilis L. از خانواده ی برگ بو (Lauraceae) است که حداقل 2 درصد (حجم/ وزن) روغن فرّار دارد.

نامهای گیاه
لاتین: Laurus nobilis L.
فارسی: برگ بو
عربی: غار، رند
انگلیسی: Laurel, Roman Laurel, True Laurel, Grecian Laurel, Bay Tree, Sweet Bay, True Bay

اندام دارویی:
برگ و میوه، اندام دارویی درخت برگ بو را تشکیل می دهد.

مواد مؤثره:
مادّه ی اصلی برگ بو را روغن فرّار تشکیل می دهد که میزان آن 0/3 تا 3/1 درصد است.

موارد استفاده:
برگ بو را به عنوان ادویه و معطرکننده در فرآورده های غذایی و آرایشی- بهداشتی به کار می برند و از آن به صورت خوراکی به عنوان ضد نفخ، صفرا آور و ادرار آور و به صورت موضعی در درمان دردهای روماتیسمی استفاده می شود.

موارد احتیاط:
گزارش هایی مبنی بر ایجاد واکنش های آلرژیک و درماتیت تماسی، در اثر تماس با برگ بو اعلام شده است. ضمناً روغن فرّار برگ بو نبایستی مستقیماً به صورت خوراکی مصرف شود.

موراد استفاده در پزشکی گذشته:
در طب گذشته برگ بو را ادرار آور و ضد سم دانسته؛ همچنین از آن در درمان دردهای عصبی، سردرد و ریزش مو استفاده می نموده اند.

آثار فارماکولوژیک:
آثار ضد میکروب، ضد قارچ، ضد شوره ی سر و فراری دهنده ی حشراتی نظیر سوسک حمام در روغن فرّار برگ بو تأیید شده است. روغن فرّار گیاه سبب کاهش ضربان قلب و فشار خون می گردد. متیل اوژنول موجود در روغن فرار گیاه نیز دارای خاصیت آرام بخش و مخدّر در موش می باشد.

8. بنفشه سه رنگ
بنفشه سه رنگ، اندام هوایی گل دار خشک شده ی گیاهViola tricolor L. از خانواده بنفشه (Violaceae) است که حاوی حداقل 1/4 درصد فلاونویید بر حسب هایپروزید می باشد.

نامهای گیاه
لاتین: Viola tricolor L
فارسی: بنفشه سه رنگ
عربی: زهره التالوث البری
انگلیسی: Heart’s ease, Wild Pansy, Blue Violet, Love- inidlenss, Three coloured violet

اندام دارویی:
قسمت های مورد استفاده ی بنفشه سه رنگ اندام هوایی گلدار آن می باشد.

موارد استفاده:
بنفشه سه رنگ به صورت موضعی در درمان برخی از بیماری های پوستی مانند اگزما و آکنه، بیماری های سبوره ای و شوره ی پوست سر نوزادان و به صورت خوراکی به عنوان ادرارآور، ضد التهاب و تسکین دهنده ی درد به ویژه در بیماری های روماتیسمی مورد استفاده قرار می گیرد.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:
طبیعت آن سرد و تر است. در گذشته از بنفشه سه رنگ، در درمان التهاب بویژه التهاب گلو، سرفه و در تسکین سردرد استفاده می شد.

آثار فارماکولوژیک:
اثرات فارماکولوژیک و درمانی گیاه در بیماری های مختلف پوستی مخصوصاً اگزما، آکنه و خارش در آزمایشها بر روی حیوان (رات) به اثبات رسیده است. وجود اسید سالیسیلیک و مشتقات آن در گیاه را می توان از عوامل مهم تأثیر آن بر روی پوست و برطرف کردن عوارض جلدی دانست؛ افزون بر این، اثر ضد التهابی و ضد دردی گیاه مربوط به این ماده می باشد. فلاونوییدهای موجود در گیاه نیز علاوه بر اثر ضد التهاب و ضد دردی از عوامل مهم تأثیر ادرار آور و معرّق گیاه محسوب می گردند.

9. بومادران
بومادران، اندام هوایی خشک شده ی گیاهAchillea Millefolium L. از خانواده کاسنی (Asteraceae) است که حداقل واجد 0/25 درصد اسانس (حجم/ وزن) به رنگ زرد یا زرد متمایل به آبی می باشد.

نامهای گیاه
لاتین: Achillea Millefolium L.
فارسی: بومادران
عربی: حزنبل، ام الف ورقه
انگلیسی: Milfoil, Yarraow, Nosebleed, Sanguinary, Thousand leaf

اندام دارویی:
سرشاخه های گلدار، بخش دارویی این گیاه را تشکیل می دهد که دارای رنگ سبز روشن، بویی معطّر، نافذ و تلخ مزه می باشد. سرشاخه های گلدار آن حاوی گل های سفید یا سفید متمایل به زرد و یا سفید متمایل به ارغوانی و به صورت مجتمع در کپه های کوچک، به صورت توده ای و متراکم می باشد.

موارد استفاده:
بومادران به صورت خوراکی به عنوان ضد التهاب، ضد اسپاسم، کاهنده ی فشار خون، کاهنده ی تب، ضدعفونی کننده ی مجاری ادراری و به صورت موضعی به عنوان ضد شوری سر و مرطوب کننده ی پوست مورد استفاده قرار می گیرد.

عوارض جانبی:
در دوز مصرفی (سرشاخه های گلدار به صورت دم کرده) عوارض جانبی آن نادر بوده است ولی گاهی موجب درماتیت می گردد.

موارد احتیاط:
از مصرف این دارو در ناحیه اطراف و داخل چشم خودداری شود.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:
طبیعت آن گرم است. در گذشته بومادران به عنوان ضد التهاب، ادرارآور و قاعده آور مورد مصرف قرار می گرفته است.

آثار فارماکولوژیک:
فلاونوییدها، مهار کننده ی تخریب cAMP توسط فسفودی استراز هستند و می توانند از چسبیدن، تجمع و ترشح پلاکت ها جلوگیری نمایند. این اثر تا حدّی بیان کننده ی قدرت مهاری فلاونوییدها بر پلاکت ها است.
پلاکت ها علاوه بر تأثیر هموستاز، بر فرایند التهاب نیز تأثیر دارند؛ به طوری که تعدادی از واسطه های مؤثر در التهاب مثل ترومبوکسان (〖TXA〗_2 ) A_2و فاکتور فعّال کننده ی پلاکتی (PAF) از پلاکت ها مشتق می شوند. علاوه بر این دارای فعّالیت قوی علیه پاسخ های انقباض القا شده در عضلات صاف روده ی بزرگ می شود و مطالعات بر روی چگونگی اثرات آنتی اسپاسمودیک آن نشان داده که این اثرات مربوط به تأثیر مستقیم بر عضلات صاف است و در ارتباط با آثار آنتی کلی نرژیک نمی باشد.

10. بهار نارنج
بهار نارنج گل های خشک شده ی گیاهCitrus bigardia Duh. از خانواده ی نارنج (Rutaceae) است که حداقل دارای 0/2 درصد اسانس (حجم/ وزن) زرد مایل به سبز می باشد.

نامهای گیاه
لاتین: Citrus aurantium Duh. var. amaral L.
فارسی: نارنج، نارنگ
عربی: نفاش، کباد، نارنج
انگلیسی: Sour, Bitter Orange

اندام دارویی:
بهار نارنج دارای گل هایی مرکب از گلبرگ های معطّر ضخیم و آبدار به رنگ سفید متمایل به زرد است که بر روی آن ها حفره های ترشحی اسانس را به روشنی می توان مشاهده نمود. گل بهار نارنج در حالت تازه دارای بوی معطّر و مطبوع است، ولی پس از خشک شدن بوی آن ضعیف می شود.

موارد استفاده:
از بهار نارنج به عنوان داروی آرام بخش استفاده می شود و همچنین در صنایع غذایی و آرایشی و بهداشتی به عنوان ماده ی معطرکننده مورد استفاده قرار می گیرد.

موارد احتیاط:
بهتر است در اطراف و داخل چشم استفاده نشود.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:
در گذشته بهار نارنج در تقویت اشتها، درمان اسپاسم های شکمی و نیز به عنوان آرام بخش و درمان تپش قلب مورد استفاده قرار می گرفته است.

آثار فارماکولوژیک:
مطالعات فارماکولوژیک نشان داده که اسانس بهار نارنج روی یک نوع ماهی(Gold Fish) اثر نموده و سبب بروز اثر آرام بخش شده است. اثرات ضد میکروبی اسانس نیز تاکنون روی 9 سوش باکتری به اثبات رسیده است که عبارتند از: استافیلوک اورئوس، باسیلوس سوبتیلیس، پسودوموناموس آئروژینوزا، کلبسیلا پنومونیا، کاندیدیا آلبیکنس، استافیلوکوکوس اپیدرمیدیس، اشرشیا کولی، پروتئوس ولگاریس و سالمونلا پاراتیفیB، اسانس بهار نارنج بر قارچ کچلی سر و تینه آ ورسی کالر تأثیر داشته و این اثرات مربوط به لینالول موجود در اسانس است. همچنین گفته می شود که اسانس بهار نارنج اثر ضد سل دارد.

11. بید
بید، پوست خشک شده ی گیاهSalix alba L. و سایر گونه های بید، مانند S. fragilis, S. daphnoids, S. Purpurea از خانواده ی بید (Salicaceae) است که حداقل دارای 0/4 درصد سالیسین است.

نامهای گیاه
لاتین: Salix alba L.
فارسی: درخت بید، فک
عربی: اسبیدار، صفصاف، ابیض، خلاف
انگلیسی: Silky- willow, Sallow- tree, White willow, European willow, Willow bark, Salix

اندام دارویی:
پوست گیاه بید، استفاده ی درمانی دارد که به رنگ قهوه ای با بوی خفیف، مزه ای قابض و تلخ می باشد. پوست در قطعات نازک، شیار دار با پهنای 2-1 سانتیمتر و ضخامت 2-1 میلیمتر است. سطح خارجی آن براق و سطح پوست های جوان صاف با کمی چروکیدگی و سطح پوست های پیر چین دار و فرسوده است. رنگ پوست انواع بید، قهوه ای خاکستری تا متمایل به زرد است.

موارد استفاده:
از پوست بید، در کاهش درد (از جمله سردردهای خفیف) و التهاب (از جمله در بیماری های روماتیسمی ضعیف و حاد، آرتریت، انکیلوزینگ اسپوندیلیت و سایر بیماری های عمومی بافت همبند توأم با تغییرات التهابی) و همچنین به عنوان قابض و ضد تعریق استفاده می گردد.

عوارض جانبی:
مشکلات و نارحتی های گوارشی که ناشی از تانن ها است و ناراحتی های ناشی از سالیسیلات ها مانند کهیر غول آسا، رینیت، آسم، اسپاسم برونش ها، حسّاسیت مفرط، وجود خون در مدفوع، وزوز گوش، حالت تهوع و استفراغ و بثور حاد گزارش شده است.

موارد احتیاط:
تمامی احتیاط های لازم در مورد فرآورده های حاوی سالیسیلات ها در اینجا هم توصیه می شود. بنابراین کسانی که به آسپرین حساسیت مفرط دارند، افراد مبتلا به آسم، زخم معده، دیابت، نقرس، هموفیلی، بیماری های کبدی و کلیوی باید از خطرات ناشی از مصرف آن آگاه باشند. اثرات ناراحت کننده سالیسیلات ها در دستگاه گوارش ممکن است با الکل، باربیتورات ها و آرام بخش های خوراکی افزایش یابد. باید از مصرف همزمان بید با سایر ترکیبات حاوی سالیسیلات ها مانند آسپرین خودداری گردد و همچنین مصرف توأم آن با ضد انعقادهای خوراکی، متوتروکسات، متوکلوپرامید، فنی تویین، پروبنسید و اسپرونولاکتون تداخل دارد.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:
طبیعت آن سرد و مرطوب است. در طب گذشته از پوست بید به عنوان ضد التهاب، ضد درد (از جمله در درمان نقرس) و همچنین به عنوان قابض استفاده می شده است.

آثار فارماکولوژیک:
بید سرشار از ترکیبات فنولی مانند فلاونوییدها، تانن ها و سالیسیلات هاست. اثر فارماکولوژیک معمول سالیسیلات ها برای بید هم قابل بیان است؛ گرچه مطالعات اختصاصی در مورد بید انجام نشده باشد. ترکیباتی مانند سالی کورتین و سالی سین به صورت برون تنی بر سیستم سیکلواکسیژناز اثر مهاری دارند، که این فعالیت در مقادیر بیش از mμ250 نشان داده شده است.

12. به دانه
به دانه، دانه های میوه ی درخت به یا Cydonia oblonga Miller از خانواده ی گل سرخ (Rosaceae) است که دارای حداقل 15 درصد موسیلاژ می باشد.

نامهای گیاه
لاتین:
Cydonia oblonga Miller
فارسی: به، درخت به، شال به، به جنگلی، آبرود، آبی و در مناطق مختلف شمالی کشور به اسامی آیوا، هیوا، شغال به، توچ، سنگه
عربی: سفرجل
انگلیسی:Quince, Quince Tree, Apple Quince

مواد مؤثره:
ماده ی اصلی به دانه، موسیلاژ است که کمی پس از مجاورت دانه با آب از سلول های اپیدرم پوشش دانه ترشح می شود.
موارد استفاده: از به دانه در درمان التهاب مخاط دهان و گلو و تسکین خشونت و گرفتگی صدا، سرفه و یبوست خفیف استفاده می گردد. همچنین در صنایع دارویی به عنوان امولسیون کننده و سوپانسیون کننده و در صنایع آرایشی- بهداشتی در فرآوردهای پوستی، مرطوب کننده و ضد چین و چروک و فرآورده های مو (حالت دهنده ها و نرم کننده ها) مورد استفاده قرار می گیرد.

موارد احتیاط:
پوست به دانه در صورت مصرف خوراکی و جدا شدن از مغز دانه و در مجاورت با آب، ایجاد اسید سیانیدریک می کند.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:
طبیعت آن سرد و خشک است. در طب گذشته از به دانه در درمان گرفتگی صدا، صرفه، خشکی دهان و گلو، همچنین در درمان سوختگی ناشی از آتش استفاده می شد.

آثار فارماکولوژیک:
ترکیبات موسیلاژ گیاه، با داشتن خصوصیات التیام بخش، محافظت کنندگی، نرم کنندگی و کاهش تحریکات مخاط، آثار دارویی دیگری نیز دارد.
منبع مقاله :
شمس اردکانی، محمدرضا.[و دیگران]؛ (1387)، مروری بر تاریخ و مبانی طب سنتی اسلام و ایران، تهران: ملائک، چاپ اول

  مقالات مرتبط :

آشنایی اجمالی با گیاهان دارویی (2)
آشنایی اجمالی با گیاهان دارویی (3)