مقدمه
مباحث وابسته به گیاهان دارویی و داروهای گیاهی از بحث انگیزترین و پرجاذبه ترین موضوعات مربوط به علوم پزشکی در دهه های اخیر بوده است. گستره ی عقاید در این زمینه هر فرد جوینده ای را دچار شگفتی می کند. در سویی افرادی وجود دارند که درمان هر بیماری را در داروهای گیاهی یافته و با این استدلال که این داروها منشا “طبیعی” داشته، لذا با بدن “طبیعی” انسان هم خوانی دارند از مصرف هیچ گیاهی دریغ نمی کنند و در طرف دیگر افرادی بر این باور هستند که گیاهان فاقد اثرند و استدلال آنها فقدان اطلاعات مستند علمی در زمینه ی کاربرد این داروها یا ممتنع بودن اثربخشی یک گیاه در بیماری های مختلف و یا فقدان اطلاعات دارویی گیاهی در کتب مورد استفاده پزشکان می باشد. با این حال این امر مسلم وجود دارد که پزشکان و حرف وابسته پزشکی باید اطلاعاتی جامع در زمینه داروهای گیاهی و گیاهان دارویی داشته باشند، چرا که حتی اگر خود آنها مایل به تجویز این داروها نباشند، بسیاری از بیماران آنها نه تنها به مصرف این داروها تمایل دارند، بلکه در بسیاری از موارد خود درمانی با گیاهانی دارویی، دانسته یا ندانسته امری رایج است.
فرد بیماری که به طور مرتب گیاه دارویی “سیر” را مصرف می کند و تحت درمان با ضد انعقادهاست در خطر کاهش شدید سرعت انعقاد قرار دارد و یا در مصرف کنندگان “سنبل الطیب” خطر بروز عوارض بنزودیازپین ها می تواند شدیتر باشد. در بیماران مصرف کننده عصاره ی شیرین بیان نیز علاوه بر افزایش فشار خون، فقدان تأثیرگذاری های داروهای ضد فشار خون مشاهده می گردد. بنابراین پزشک باید به خوبی از آنچه که بیمار مصرف می کند و حتی گاهی به عنوان “دارو” هم مصرف نگردیده و جزو رژیم غذابی وی محسوب می شود و همچنین از آثار و عوارض آن آگاه بود و بیمار خود را برای درمان بهتر راهنمایی نماید.

سابقه ی تاریخی و جایگاه امروزی
شاید مصرف گیاهان داریی به قدمت حضور انسان بر روی کره ی خاک باشد. تقریباً در تمام اقوام و قبایل، انسانها از گیاهانی که در طبیعت اطراف آنها می روییده، بهره می گرفته اند. سابقه ی طولانی مصرف افدرا در چین، استفاده از گیاهان معطر در مصر و استفاده از برگ بو در روم باستان همه گواه این مدعاست. قدیمی ترین فارماکوپه ی دارویی گیاهی به نام “ماتریکا مدیکا” توسط “دیوسکوریدس” پزشک شهیر یونانی تدوین شد و سایر پزشکان در ادامه ی راه او مبنای درمان بیماری را استفاده از گیاهان دارویی قرار دادند.
در این میان نقش بارز پزشکان ایرانی و اسلامی در حفظ و ارتقای این مهم غیر قابل انکار و بسیار برجسته است که سرآمد این بزرگان رازی و ابوعلی سینا بودند. بخش عمده ی کتاب قانون ابن سینا که مجموعه ای از برنامه ی آموزش پزشکی است به کاربرد گیاهان در درمان بیماری ها (به صورت منفرده یا مرکبه) اختصاص دارد.
پس از رنسانس و ایجاد پزشکی با “ارتودوکس” نوآوری به حدی رسید که برخی را بر این اعتقاد رساند که همه ی داشته ها گزاف هستند و بی مهری به منابع ارزشمند علمی گذشته آغاز گردید. اما پیشرفت های غیرقابل انکار پزشکی که اساس آن را جزیی نگری تشکیل می داد، نتوانست پاسخ همه ی مشکلات را در تمامی عرصه ها بدهد. در حالی که مبانی گذشته هنوز قابلیت پاسخگویی خود به بسیاری از چالش ها را حفظ کرده بود. پزشکی خود را نیازمند بازنگری می دانست و اندیشه ی پزشکی جامع نگر و توجه به انسان چند بعدی زمینه ی مناسب دیگری بود تا برخی از دست مایه های گذشته تقویت گردد. پزشکی سنتی اروپایی، یونانی، اسلامی- ایرانی، هندی، چینی و حتی هومیوپاتی در این بستر رشد نمودند تا جایی که امروزه بر اساس آخرین یافته های آماری، بیش از هشتاد درصد مردم ایالات متحده به نحوی از داروهای گیاهی استفاده می نمایند. سالیانه میلیاردها دلار در تجارت و فروش این داروها مصرف می گردد که نیمی از آن به اروپا اختصاص دارد. در کشور ما نیز با توجه به پیشینه ی قوی و سابقه ی دیرین، علاوه بر وجود هزاران واحد عطاری، بیش از ده کارخانه ی بزرگ داروسازی مشغول تهیه و تولید داروهای گیاهی بوده به نحوی که تاکنون بیش از یکصد شکل دارویی رسمی به بازار دارویی کشور عرضه شده است.
با این حال یک سوال همچنان باقی است، این داروها چه قدر اثربخشی دارند و تا چه حدی از کیفیت و ایمنی برخوردارند؟!
“پزشکی گیاهی”، “گیاه درمانی”، “درمان با گیاه”، “فیتوتراپی” و در کشور ما “طب سنتی” واژه هایی هستند که هدف آن القای استفاده از گیاهانی دارویی در درمان بیماری است. البته شاید پس از کاربرد برخی از این لغات، حداقل در ذهن برخی از افراد، عطاری ها و عطاران با انبانی از اسرار و داروهای اعجازآمیز با آثاری عجیب تصویر گردند، اما هدف این گفتار قضاوت در مورد این شیوه مرسوم و یا کارآیی طب سنتی و مبانی آن نیست. بررسی طب سنتی و جایگاه و مبانی آن فراتر از این مقوله است و در اینجا ارایه تصوری صحیح از نقش و موارد استفاده از گیاهانی دارویی و داروهای گیاهی در طب رسمی به عنوان یک درمان مکمل مدنظر می باشد.
گیاهان تولیدکننده ی مواد طبیعی بی شماری هستند که بخشی از این مواد دارای آثار فارماکولوژیک بوده و برخی از این آثار فارماکولوژیک سودمند می باشند. بنابراین گیاهان دارویی آن دسته از گیاهانی می باشند که با تولید “مواد مؤثره” ایجاد کننده ی آثر فارماکولوژیک مطلوب برای درمان بیماری یا بهبود علایم آن هستند. بدیهی است بسیاری از مواد تولید شده، آثار فارماکولوژیک ناخواسته ای نیز بر جای می گذارند. قتل سقراط با شوکران یک واقعه ی تاریخی فراموش نشدنی است!
مواد مؤثره مورد نظر و مطلوب به دو صورت قابل استفاده هستند. راه اول استخراج و جداسازی مواد مذکور از گیاه است که نمونه ی آن وین کریستین، وین بلاستین، مورفین، آتروپین، دیگوکسین، تاکسول می باشند.
استفاده از گیاه به صورت خام، دم کرده، جوشانده، عرقیات، قطره، قرص، کپسول و غیره که در حال حاضر موارد زیادی از آن در کشور مصرف می شود راه دوم مصرف داروهای گیاهی است.
امروزه تمایل بر آن است که مباحث مربوط به داروهای دسته ی اول را در فارماکولوژی مدرن ذکر نموده و آنها را جزیی از “پزشکی مرسوم” قلمداد نمایند ولی در گیاه درمان توجه عمده به استفاده از اندام های مختلف گیاهی در درمان بیماری ها معطوف گردد.
لازم به ذکر است که از ترکیبات شیمیایی گیاهان در دو عرصه ی دیگر نیز استفاده می شود. نخست به عنوان الگو برای تهیه و تولید ترکیبات شیمیایی جدید که نمونه ی آن الگوگیری از ترکیبات گیاه Ammi visniga در سنتز کرومولین می باشد و دوم استفاده از این ترکیبات به عنوان پیشتاز ترکیبات شیمیایی مورد نظر مانند استفاده از استروییدهای گیاه دیوسکورآ برای سنتز پروژسترون و کورتیکوستروییدها.

آثار و مکانیسم گیاهان دارویی
آیا گیاهان دارویی اثر درمانی دارند؟ اگر جواب بلی است دامنه ی این اثربخشی چقدر است؟ با تأمل در آنچه پیشتر اشاره گردید، مشخص می گردد که گیاهان به علت داشتن ترکیبات مختلف، می توانند آثار فارماکولوژیک متفاوت داشته باشند، اما نکته ی قابل توجه آن است که در بسیاری از موارد نمی توان آثار فارماکولوژیک یک گیاه را به یک ترکیب خاص نسبت داد و از طرفی مکانیسم عمل بسیاری از مواد مؤثره نیز ناشناخته باقی مانده است. اما این همه، عاملی در ردّ آنچه در کارآزمایی های بالینی متعدد مشاهده می گردد، نخواهد بود. در عین حال در مورد بسیاری از گیاهان پژوهش های وسیع توانسته است، زوایای مختلف عملکرد ترکیبات مؤثره گیاهی را حتی در ابعاد مولکولی بخوبی روشن سازد.
امروزه به درستی مشخص شده است که بیسابولول (ماده ی موجود در اسانس فرار گیاه بابونه (Matricaria chamomilla)، التهاب ایجاد شده توسط کاراژینان و سایر مواد التهاب زا در حیوانات آزمایشگاهی را مهار می نماید و یا آپی ژنین، لوتئولین و کوئرستین (فلاونوییدهای بابونه) با مهار سنتز برخی از پروستاگلاندین ها مسوؤل اثر ضد التهابی بابونه می باشند. آلی سین موجود در گیاه سیر (Allium sativum) با مهار گروه های سولفیدریل در آنزیمهای اصلی برخی میکروارگانیسم ها باعث اعمال اثر ضد میکروبی سیر می گردد، اما هنوز مشخص نیست که کدام ترکیب در اکیناسه (Echinacea purpurea) می تواند سبب افزایش قدرت دفاعی بدن و ایجاد پاسخ ایمنی مطلوب گردد. این در حالی است که مطالعات متعدد بالینی این ویژگی اکیناسه را بوضوح نشان می دهد.
با این توضیحات و ادعاهای موجود، اثرات درمانی گیاهان را می توان به چند دسته تقسیم نمود:
الف-گیاهانی که به خوبی مورد مطالعه قرار گرفته اند. مواد مؤثره ی آنها شناخته شده و حتی مکانیسم عمل این مواد درInvivo, Invitro و بالین مورد مطالعه و تأیید قرار گرفته است. از نمونه ی این دسته گیاهان می توان گیاهان بابونه و همیشه بهار ( Calendula officinalis) را نام برد که در درمان بیماری های اسپاسمی و التهابی دستگاه گوارش، التهابات دهان و حلق، پوست و مخاط و بهبود زخم مورد استفاده قرار می گیرد.
ب- گیاهانی که اثرات درمانی شناخته شده ای دارند و مطالعات آزمایشگاهی و بالینی اثر آنها را نشان داده، اما اثرات آنها به گروهی از ترکیبات (و نه یک ماده ی خالص) استناد می یابد و یا اصولاً ماده ی شناخته شده ای را نمی توان عامل بروز اثر یا اثرات فارماکولوژیک آنها دانست. بسیاری از گیاهان دارویی در آن دسته قرار دارند. مصرف اکیناسه در سرماخوردگی و نیز به عنوان یک تقویت کننده ی سیستم ایمنی بدن و یا مصرف گیاه خارمریم (Silybum Marianum) در بیماری های التهابی و مزمن کبدی مانند سیروز کبدی و هپاتیت از این جمله است.
ج- گیاهانی که مطالعات بالینی خاصی بر آنها صورت نپذیرفته ولی به علت سابقه ی مصرف طولانی در برخی از بیماری ها مورد استفاده قرار می گیرند. استفاده از گل گاو زبان Echium amoenum در درمان سرماخوردگی و به عنوان آرام بخش از آن جمله است.
د- گیاهانی که با آن که اطلاعات مستدلی راجع به آنها وجود ندارد، اما ادعاهای فراوانی در مورد آنها صورت می پذیرد. برخی از این گیاهان حاوی مواد سمی و خطرناک نیز می باشند. نام تعدادی از گیاهان دارویی و بسیاری از داروهای گیاهی چینی را می توان در این گروه ذکر نمود.
برای تصمیم گیری در زمینه اثربخشی داروهای گیاهی توجه به چند نکته ضروری است.
به علت وجود در ترکیبات مختلف در گیاهان قاعدتاً گستره ی وسیعی از آثار فارماکولوژیک نیز قابل مشاهده است. یک نمونه ی شاخص در این زمینه، گیاه سیر به عنوان دارویی با اثرات کاهنده کلسترول و تری گلیسیرید خون، فیبرینولیتیک، مهارکننده ی فعالیت پلاکتی، کاهنده ی فشار خون، ضد میکروبی و … می باشد.
به علت غلظت کم بیشتر ترکیبات در گیاهان، از اغلب آنها شدید و فوری انتظار نمی رود و معمولاً آثار آنها به صورت بطئی بروز می نماید. به عنوان مثال اثرات ضد افسردگی گیاه گل راعی (Hypericum perforatum) حداقل پس از یک ماه بروز می کند.
در بسیاری از اوقات به علت تشابه اسمی گیاهان و تفاوت ماهیتی آنها از نظر گیاه شناسی آثار مورد نظر مشاهده نشده و یا در حد مورد انتظار نمی باشد. نمونه ی آن گیاهان متعددی است که با عنوان بابونه در بازار دارویی عرضه می گردد. بنابراین توجه به شناسایی سیستماتیک و دقیق گیاه امری ضروری است. این شناسایی علمی در “نام علمی” گیاه بروز می یابد. توجه به نام علمی که از سه بخش نام جنس، گونه و مؤلف تشکیل شده و به صورت ایتالیک نوشته می شود می تواند از بروز بسیاری از سوء تعبیرها جلوگیری نماید.
فرآورده های موجود در بازار دارویی که حتی از یک گونه ی خاص گیاه هم تهیه می شود، ممکن است به علت تفاوت در منطقه گشت، شرایط کشت و برداشت و نحوه ی استخراج و عصاره گیری کیفیت متفاوتی داشته باشند. بنابراین توجه به کیفیت فرآورده و دقت در شناسایی تولیدکنندگان معتبر از اهمیت خاصی برخوردار است.
این داروها مانند هر داروی دیگر (و شاید به نحو بارزتر به علت اعتقادات مردمی) دارای آثار دارونمایی(1) می باشند ولی این امر مانعی بر سر راه مصرف آنها تلقی نمی گردد، چرا که اثر دارونمایی نیز اثری مطلوب و فارماکولوژیک در راستای بهبود بیماری است و همچنین بسیاری از داروهای شیمیایی (از جمله آتنولول، سایمتدین و …) دارای اثرات مشخص دارونمایی حتی تا بیش از 60 درصد می باشند.

عوارض جانبی و تداخلات دارویی
برخی از مردم بر این باورند که طبیعی بودن گیاهان مجوزی برای مصرف بی چون و چرای آنهاست. شاید آنها توجه نکرده اند که مهلک ترین مواد منشاء طبیعی دارند یا شاید هم فراموش کرده اند که گیاهان، دارای مقادیر متنابهی از مواد شیمیایی هستند که قادرند آثار فارماکولوژیک نامطلوبی را ایجاد کنند. به هر ترتیب، داروهای گیاهی نیز مانند سایر داروها ولی به مراتب کمتر از آنها می توانند ایجاد کننده ی عوارض ناخواسته ای باشند. به دلیل تنوع ترکیبات در گیاه از طرفی و غلظت کم این ترکیبات از سوی دیگر این آثار در اغلب موارد، به صورت حاد بروز ننموده و شاید همین امر باعث چنان تصور غلطی گردیده است. در هر حال در مصرف داروهای گیاهی باید به بروز عوارض حانبی و تداخلات احتمالی توجه نموده و از مصرف خودسرانه یا بیش از حد این فرآورده ها خودداری کرد. عوارض جانبی ناشی از مصرف برخی از گیاهان دارویی در جدول شماره 1 آورده شده است. علاوه بر این بسیاری از فرآورده های گیاهی با داروهای شیمیایی تداخل داشته و یا مصرف توأم آنها با یکدیگر منع گردیده است که برخی از این تداخل ها در جدول شماره 2 ذکر شده است.
غذای روزمره بسیاری از مردم حاوی مقادیر متنابهی سبزیجات، میوه و غلات است. مصرف توأم برخی از غذاهای فوق با داروها بعضاً منجر به تداخلات دارویی می گردد. یکی از این موارد گریپ فروت است که ترکیبات فلاونوییدی مهمترین اجزای متشکله ی آن هستند. مصرف گریپ فروت به همراه تعدادی از داروها منجر به افزایش غلظت آن داروها در خون شده که این عمل بطور عمده علت کاهش فعالیت آنزیم P450 3A415 در دیواره ی روده می باشد. نحوه ی عمل به این ترتیب است که کاهش در متابولیسم عبور اول کبدی باعث افزایش فراهمی زیستی و غلظت پلاسمایی سوبسترای این آنزیم می شود. اثرات این میوه بیشتر بر روی داروهایی دیده می شود که عبور اول کبدی بالایی دارند و در بیشتر موارد از نظر بالینی مهم است. این تداخل خصوصاً در مورد نیفدپیپن، وراپامیل، سیکلوسپورین، میدازولام، تریازولام و ترفنادین قابل توجه بوده و منجر به افزایش پیک غلظت پلاسمایی آنها می شود.

منابع گیاه درمانی
یکی از معضلات ترویج و تشویق استفاده از گیاهان دارویی، فقدان ارائه آموزشهای رسمی، اصولی و علمی مبانی گیاه درمانی در دانشکده های پزشکی از طرفی و کمبود منابع معتبر و در دسترس از سوی دیگر می باشد. گاهی دیده می شود برخی بر این تصورند که با باز کردن برخی از کتب در دسترس می توان مستقیماً با استفاده از گیاهان دارویی به درمان بیماری ها اقدام نمود. شاید این افراد به تغییر دسته بندی و تعاریف و اسامی بسیاری از بیماری ها و نیز تفاوت ها و تغییرات احتمالی در نام گیاهان (استفاده از یک نام برای دو گیاه در زمانهای گذشته و حال) و ابزارهای جدید برای بازآزمایی دستاوردهای کهن بی توجهند.
بررسی بیطرفانه و نگاه عالمانه به کتب دانشمندان گذشته به ما می آموزد که نمی توان همه ی آنچه ذکر شده است را به تمامی پذیرفت و شناسایی سره از ناسره در ید قدرت کارشناسان و متخصصین این رشته است.
جدول 1: عوارض جانبی ناشی از برخی فرآورده های گیاهی

در این راستا در سالیان اخیر در سطح جهان توجه گسترده به گیاهان دارویی سبب گردیده تا منابع بسیار سودمند و قابل اعتمادی در دسترس گروه پزشکی به ویژه پزشکان قرار گیرد که برخی از آنها عبارتند از:
1- Der Marderosian A. The Review of Natural Products- the most complete source of natural product information. Facts and Comparisons, St Louis. 2000.
2- Blumenthal M, Goldberg A, Brinckmann J. Herbal Medicine. Amerian Botanical Council, Austin. 2000.
3- Schulz V, Hansel R, Tyler VE. Rational Phytotherapy- A Physician’s Guide to Herbal Medicine, 〖3 〗^rded. Springer, New York. 1998.
4- World Health Organization. WHO Monographs on selected Medicinal Plants, Vol. 1,2,3 WHO, Geneva, 1999-2001.
در کشور ما نیز تلاش های گسترده ی متخصصین به ویژه متخصصین فارماکوگنوزی بر آن بوده که علاوه بر استفاده از منابع غنی و به روز دنیای علم، با بهره گیری از تجارب گذشتگان منابع معتبر و قابل استفاده ای برای علاقه مندان تهیه گردد که آخرین این تلاش ها در تهیه ی فارماکوپه ی گیاهی ایران و کتاب “راهنمای گیاه درمانی” ( از انتشارات فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران) به بار نشسته است. امید است با تلاش های بیش از پیش متخصصان شاهد دستاوردهای بهتری در این عرصه باشیم.

پی‌نوشت‌ها:

1- Placebo effects
منبع مقاله :
شمس اردکانی، محمدرضا.[و دیگران]؛ (1387)، مروری بر تاریخ و مبانی طب سنتی اسلام و ایران، تهران: ملائک، چاپ اول