امروزه ترمیم فتق های جداره ی شکم رایج ترین عمل جراحی بزرگ بدن است. حکیم سید اسماعیل جرجانی در کتاب ذخیره خوارزمشاهی، فتق های این ناحیه را- با اطلاحات و عبارات رایج زمان خود- مورد بحث قرار داده است و نکات تشریحی، آسیب شناسی، علت شناسی و تشخیص آن را به نحوی مورد بررسی و تفحص قرار داده که با وجود یک فاصله زمانی در حدود هزار سال هنوز هم پایه های علمی آن استوار و پابرجا می باشد. در ادامه ی این قسمت به مقایسه ی مطالب کتاب ذخیره ی خوارزمشاهی با مطالب کتب جدید خواهیم پرداخت. جهت حفظ جنبه های فرهنگی کتاب مذکور و برقراری ارتباط نزدیک تر با آن، حتی المقدر سعی شده تا عین عبارات و جملات کتاب ذخیره خوارزمشاهی نقل شود. جملات منقول از کتاب های جدید بالافاصله در زیر عبارات مستخرج از کتاب ذخیره ی خوارزشاهی قرار گرفته اند تا مطابقت معانی و درک مفاهیم مطالب با سهولت بیشتری انجام پذیر باشد. یافته های جرجانی به صورت (ج) و یافته های پزشکی نوین به صورت (ن) مشخص شده اند.
ج: باید دانست که پوشش شکم پوست و عضلها و دو حجاب است. یکی زندرونست و مماس معده و رودهاست و آن را به تازی “المطیف بالامعاء” ( در برگیرنده ی روده ها) گویند و دیگری که بیرون تر است و آن را به لغت یونانی “باریطون” ( صفاق) گویند و به تازی “ممتد” گویند و بر حجاب ها چربو بود (حجاب ها چربی دارند).
ن: اطلاع از لایه های جدار شکم از ضروریات جراحی های فتق است. این لایه عبارتند از: پوست و بافت زیر جلدی، پرده ها و عضلات، پرده ی عرضی و بافت پیش صفاقی. صفاق(1) مانند کیسه ای است که لایه ای از آن دیواره های شکم را می پوشاند و بخش دیگر احشاء شکم را در بر می گیرد. لایه ی اول را صفاق جداری(2) و لایه دوم را صفاق احشایی(3) می گویند. بین صفاق جداری و دیواره شکم در نواحی مختلف مقادیر متفاوتی از چربی وجود دارد.
ج: این حجاب باریطون را منفعتی است خاصه، و آنست که روده ها را بر نهاد خویش نگاه می دارد تا فراز و باز نشوند و به جایگاه خالی فرو نیفتد و این منفعت او از آنست که دارنده تر و کشنده تر است (نگهدارنده و حمل کننده روده ها است).
ن: بند روده که چین صفاقی است که روده کوچک را به جدار خلفی شکم آویزان می کند.
ج: این باریطون تا تهیگاه و بیغوله ی ران بیامدست و از اجزای او دو منفذ ساخته شده. از هر سو( از هر طرف شکم) یکی فرود آمدست تا نزدیک هر دو خاویه و آنجا گشاده شدست و هر یک بار دیگر پیوسته شده و یک خریطه (کیسه ی سربسته) گشته گردد برگرد هر خایه.
ن: در هنگام نزول بیضه ها در دو طرف خط وسط جدا قدامی شکم، استطاله ی لوله مانندی از صفاق به حفره ی کیسه ی بیضه نفوذ می کند که آن را زایده ی غلافی(4) می نامند. در اثر نفوذ این زایده، مجرای مغبنی (5) ایجاد می شود. استطاله ی صفاقی مذکور دور تا دور بیضه را گرفته و غلاف پوشاننده ی (6) بیضه را می سازد. مجرای زایده ی غلافی معمولاً یکسال پس از تولد بسته می شود و ارتباط غلاف پوشاننده بیضه با حفره صفاق قطع می شود. در جدار قدامی شکم در نزدیک بیخ ران حفره ای صفاقی به موسوم حفره ی مغبنی خارجی(7) وجود دارد که مشخص کننده مبدا زایده ی غلافی و نزول بیضه ها و محل سوراخ عمیقی مجرای مغبنی است.
ج: هرگاه که مردم (انسان) از جایی بجهد یا او را رنجی سخت رسد یا آواز بلند کند یا باری گران برگیرد یا مانند این قوّتی (زوری) بدو رسد، از صعبی قوّت، این حجاب باریطون شکافد و سوراخ شود.
ن: هر عاملی که فشار درون شکمی را بالا ببرد، موجب فتق می گردد مانند: سرفه های مزمن، یبوست، چاقی مفرط، ضعف عضلات، زور زدن های شدید، برداشتن وزنه های سنگین… .
ج: اگر این سوراخ برابر ناف افتد یا برتر یا فروتر، روده (چادرینه بزرگ)(8)، بدین سوراخ بیرون آید و از جایگاه بیرون خیزد. آن را به تازی “فتق مراق البطن” گویند، یعنی فتق پوست شکم (امروزه به آن فتق نافی می گویند).
ن: فتق نافی اکتسابی در اطراف ناف ایجاد می شود و عموماً همراه روده، چادرینه بزرگ هم وارد می شود. این نوع فتق در زنان چاق و میانسال پرزاد و ولد بیشتر دیده می شود.
ج: اگر این منفذ که از آخر باریطون ساخته شده (سوراخ عمقی مجرای مغبنی) شکافته شود، شرب و روده آنجا فرود آید و این شکاف، کوچک باشد و یا بزرگ باشد. اگر کوچک باشد، روده از بیغوله ی ران فروتر نیاید و آن را به تازی “فتق الاربیات” گویند؛ یعنی فتق بیغوله و اگر بزرگ باشد، روده با آن حجاب مطیف (صفاق احشایی) به کیسه ی خایه فرود آید و آن را به تازی “قیله الامعاء” گویند، یعنی فرود آمدن روده به کیسه خایه.
ن: روده در فتق غیرمستقیم(9) از طریق سوراخ عمیقی مجرای مغبنی وارد آن مجرا می شود و به طرف سوراخ سطحی می رود، اگر به سوراخ سطحی نرسید، آن را “فتق ناقص مغبنی” می گویند و اگر از آن عبور کند “فتق کامل مغبنی” نامیده می شود. روده در مردان به کیسه بیضه وارد می شود و آن را “فتق کیسه بیضه” (10) می گویند.
ج: گاه باشد که سبب فرود آمدن روده به بیغوله ی ران و به کیسه ی خایه، شکافتن باریطون نباشد، لیکن رطوبتی باشد که آنجا گرد آید و از این منفذها، یکی یا هر دو (یک طرفه یا دو طرفه) سست و آغشته شوند و به اندک مایه قوتی (با اندک فشاری)، فراخ و باز شوند و [آن رطوبت] زود به این منفذها فرود آید و “فتق الاربیات” یا “قیله الامعاء” تولید کند.
ن: انسداد زایدی غلافی از طرف سوراخ عمقی و از بالای بیضه شروع شده تا در میانه راه به یکدیگر برسند و مجرا مسدود شود. ممکن است این انسداد در هر دو طرف انجام نشود و انواع فتق و هیدروسل مادرزادی ایجاد شود. ممکن است فتق ناقص مادرزادی تا دوران بلوغ ظاهر نشود ولی در اثر ازدیاد فشار شکمی و زور زدن ناگهانی، روده وارد مجرای مغبنی شده یا به طرف کیسه بیضه برود.
ج: و این قیله سه گونه بود، یکی که یاد کردم (قیله الامعاء)، دوم آنکه باد به خایه فرود آید و کیسه خایه چون دبه (کدو) شود و آن را به تازی “قیله الریح” (فتق بادی) گویند و سوم آنکه آب فرود آید که به تازی “قیله الماء” (فتق آبی) گویند.
ن: درون پوشش غلافی بیضه معمولاً چند قطره مایع سروزی بیشتر وجود ندارد. ازدیاد بیش از حد آن را “فتق آبی” (11) می گویند که نوع مادرزادی و اکتسابی و انواع مختلف دارد.
ج: و اما “فتق مراق البطن” آنست که هرگاه خداوند علت (شخص بیمار) به پشت بخسپد، آنچه بیرون آمده باشد به جای باز شود (به جای خود برگردد) و هرگاه راست بنشیند، بیرون آید و علامت “فتق الاریبات” هم این است که قراقر در خایه افتد (کیسه بیضه صدای قرقر می دهد)(12) و هر گاه که طعامی بادانگیز یا بدگوار خورد یا پیاده رود، به خایه فرود آید؛ هر گاه که دست برنهد به جای باز شود و گاه باشد که فرود آید و به جای باز شود و خایه سخت شود چون سنگ و رنج بسیار رسد تا به جای باز شود.
ن: فتق مغبنی، اگر شخص بایستد یا زور بزند بزرگ می شود و در هنگامی که بیمار روی تحت دراز بکشد، ممکن است کم و بیش از نظر غایب شود. اگر روی آن فشار آورند از بین می رود و صدای قرقر شنیده می شود. در هنگام زور زدن و سرفه کردن به علت افزایش فشار داخل شکم، حجم آن افزایش یابد، لذا بهتر است برای آزمایش فتق های مغبنی، شخص ایستاده معاینه شود.
چنانکه دیدید مطالب مهمّی همچون لایه های جداره ی قدامی شکم، رابطه ی صفاق و فتق، عوامل ایجادکننده ی فتق، فتق نافی، فتق مستقیم و غیرمستقیم مجرای مغبنی، تشخیص انواع فتق و آسیب شناسی فتق که در کتاب ذخیره ی خوارزمشاهی جرجانی مورد بحث قرار گرفته از چنان پایه علمی قوی ای برخوردار است که بخش اعظم مطالب آن با وجود یک فاصله هزار ساله مورد تأیید پزشکی نوین می باشد.

پی‌نوشت‌ها:

1-Peritoneum
2-Parietal
3-Visceral
4-Vaginal process
5-Inguinal canal
6-Tunica vaginalis
7-Lateral inguinal fossa
8-Greater omentum
9-Indirect inguinal hernia
10- Incomplete inguinal hernia
11-Scrotal hernia
12-Hydrocele
13- Gargouillement
منبع مقاله :
شمس اردکانی، محمدرضا.[و دیگران]؛ (1387)، مروری بر تاریخ و مبانی طب سنتی اسلام و ایران، تهران: ملائک، چاپ اول