شارح : محمد محمدی ری شهری
منبع: حکمت‌نامه حضرت عبد العظیم الحسنی علیه‌السلام
مدارا با مردم
حدیث
الأمالى للطوسى : أخبرنا جماعه ، عن أبى المفضّل ، قال : حدّثنا أبو صالح محمّد بن صالح بن فیض العجلى الساوى ، قال : حدّثنى أبى ، قال : حدّثنى عبد العظیم بن عبد اللَّه الحسنى ، قال :
حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ عَلِیٍّ الرِّضا، عَن آبائِهِ علیهم السلام ، عَن مُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍّ أبى جَعفَرٍ ، عَن أبیهِ ، عَن جَدِّهِ ، عَن أبیهِ عَلِیِّ بنِ أبى طالِبٍ علیهم السلام : … قالَ النَّبِیُّ صلى اللَّه علیه و آله : أمَرَنى رَبّى بِمُداراهِ النّاسِ ، کَما أمَرَنى بِإِقامَهِ الفَرائِضِ .[1]
ترجمه
حضرت عبد العظیم علیه السلام – به اِسناد خود – : پیامبر خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمود : «خداوند، مرا فرمان داده که با مردم مدارا نمایم ، همان طور که مرا بر به پاداشتن واجبات، مأمور نموده است» .
شرح
این حدیث ، یکى از ره‌نمودهاى بسیار مهمّ اخلاقى ، خانوادگى ، اجتماعى و مدیریتى است . نکات قابل توجّه براى توضیح آن، عبارت اند از :
۱ . مدارا در واقع ، نوعى نرمش و سازش در برخورد با دیگران ، به منظور جلب دوستى ، یا تقویت آن و یا دفع شرّ دشمنان است .
در یک جمله ، مدارا عبارت است از سیاست و تدبیر برخورد با مردم .
۲ . فرق «مدارا» و «مداهنه»، این است که در مداهنه ، با نرمش و سازش، ارزش‌هاى دینى فداى مطامع دنیوى مى‌گردند؛ ولى در مدارا ، اصولاً هدف ، حفظ ارزش‌هاى اخلاقى و دینى است . از این رو ، «مدارا»، صفت ارزشى و «مداهنه» ، صفتى ضدّ ارزشى شمرده مى‌شود .
۳ . حدیث یاد شده ، مى‌تواند تفسیر این آیه شریف باشد :
(فَبِمَا رَحْمَهٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ .[2] به خاطر رحمت الهى، با آنان نرم‌خو شدى ، و اگر خشن و سنگ‌دل بودى، مردم از اطراف تو پراکنده مى‌شدند) .
مداراى پیامبر صلى اللَّه علیه و آله با مردم و نرمش او در برخورد با آنان ، در واقع ، رحمتى از جانب خداوند سبحان بود که مردم را به ایشان جذب کرد و در نتیجه، هسته اوّلیه نظام اسلامى را در جهان پدید آورد .
۴ . مدارا با مردم، نه تنها یک ره‌نمود دینى ، بلکه یک تکلیف عقلى جهت تأمین آرامش و آسایش زندگى و نیل به اهداف سیاسى و اجتماعى است . از این رو در احادیث فراوانى ، «مدارا» از علایم و آثار عقل و حکمت دانسته شده است ، مانند :
ثَمَرَهُ العَقلِ مُداراهُ النّاسِ .[3]
میوه خرد ، مدارا کردن با مردم است .
عُنوانُ العَقلِ مُداراهُ النّاسِ .[4]
مدارا کردن با مردم، سرلوحه خِرد است .
لَیسَ الحَکیمُ مَن لَم یُدارِ مَن لا یَجِدُ بُدّاً مِن مُداراتِهِ .[5]
فرزانه نیست آن که مدارا نکند با کسى که چاره‌اى جز مدارا کردن با او نیست .
۵ . در تفسیر این آیه شریف : (قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا؛[6] با مردم، نیکو سخن بگویید) ، در حدیثى از امام صادق علیه السلام آمده است که مقصود آیه، این است که با همه مردمان اعم از مؤمنان و مخالفان، نیکو سخن بگویید . با مؤمنان باید گشاده‌رو بود و با مخالفان باید به نرمى و مدارا سخن گفت تا به ایمان جذب شوند و [در صورتى که جذب نشدند،] کمترین ثمره آن، این است که خود و برادران مؤمنش را از گزند آنان مصون مى‌دارد .[7]
۶ . اقداماتى که پیامبر خدا صلى اللَّه علیه و آله به منظور تألیف قلوب دشمنان و یا پیشگیرى از انحراف پیروانِ تازه‌مسلمان خود انجام مى‌داد ، یکى از مصادیق مداراى سیاسى است . اصولاً در قرآن، بخشى از زکات، تحت عنوان «و المؤلّفه قلوبهم» ، [8] به این امر، اختصاص یافته است .
[۱] الأمالى ، طوسى : ص 481 ح 1050 ، بحار الأنوار : ج 2 ص 69 ح 23 . [۲] آل عمران : آیه 159 . [۳] غرر الحکم : ح 4629 . [۴] غرر الحکم : ح 6321 . [۵] بحار الأنوار : ج 78 ص 57 ح 121 . [۶] بقره : آیه 83 . [۷] بحار الأنوار : ج 75 ص 401 ح 42 . [۸] ر . ک : توبه : آیه 60 .
