شارح : محمد محمدی ری شهری
منبع: حکمت‌نامه حضرت عبد العظیم الحسنی علیه‌السلام
اهتمام به فرایض
حدیث
الأمالى للطوسى : عبد العظیم بن عبد اللَّه الحسنى ، قال : حدّثنا أبو جعفر محمّد بن علیّ ، عن أبیه ، عن جدّه ، عن جعفر بن محمّد ، عن آبائه ، عن علیّ علیهم السلام ، قال :
قالَ رَسولُ اللَّهِ صلى اللَّه علیه و آله : السُّنَّهُ سُنَّتانِ : سُنَّهٌ فى فَریضَهٍ ، الأَخذُ بِها هُدىً وتَرکُها ضَلالَهٌ ، وسُنَّهٌ فى غَیرِ فَریضَهٍ ، الأَخذُ بِها فَضیلَهٌ ، وتَرکُها إلى غَیرِها [غَیرُ ]خَطیئَهٍ .[1]
ترجمه
حضرت عبد العظیم علیه السلام – به نقل از امام جواد علیه السلام، از پدرانش علیهم السلام – : پیامبر خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمود : «سنّت، دو گونه است : سنّت فریضه (واجب) که عمل به آن، هدایت و ترک آن، گم‌راهى است و سنّت غیر فریضه (غیر واجب) که عمل به آن، فضیلت است و ترک آن، گناه نیست» .
شرح
مقصود از «سنّت» در این حدیث ، مجموعه برنامه‌ها و دستور العمل‌هایى است که اسلام براى هدایت انسان به سوى مقصد اعلاى انسانیت و رسیدن به کمالات مادّى و معنوى ارائه کرده است . این برنامه‌ها به دو بخش تقسیم مى‌شوند :
اوّل . برنامه‌هایى که رعایت آنها لازم و ترک آنها موجب گم‌راهى است . این برنامه‌ها شامل انجام دادن واجبات و ترک محرّمات اند و «سنّتِ فریضه» یا «فرایض» نامیده مى‌شوند .
دوم . برنامه‌هایى که رعایت آنها نیکوست؛ لیکن ترک آنها به گم‌راهى نمى‌انجامد. این برنامه‌ها شامل انجام مستحبّات و ترک مکروهات اند و «سنّت غیر فریضه» یا «فضایل» نامیده مى‌شوند .
پیام اصلىِ این حدیث ، عبارت است از اهتمام و جدّیت تمام در انجام فرایض .
توضیح این پیام ، این که: شیطان ، تا آن جا که بتواند، تلاش مى‌کند انسان را به طور کامل، از فرایض و فضایل دور نگه دارد، به گونه‌اى که هیچ کار نیکى از انسان صادر نشود ، و اگر نتوانست ، تلاش مى‌کند که کار نیک او ، بى‌خاصیت شود و نقشى در سعادت او ایفا نکند . شیطان براى رسیدن به این هدف، از حیله‌هاى مختلف و دام‌هاى رنگارنگى استفاده مى‌نماید .
یکى از حیله‌هاى شیطان براى گم‌راهى انسان و بى اثر کردن کارهاى نیک او ، وادار ساختن او به فضایل همراه با بى‌اعتنایى به فرایض است ، مانند کسى که خضوع و خشوع در عبادت دارد؛ ولى در دین، بدعت مى‌گذارد. در حدیثى از پیامبر صلى اللَّه علیه و آله آمده که شیطان بدعت‌گذاران در دین را رها مى‌کند تا هر چه مى‌خواهند، عبادت کنند و در عبادت، اظهار خشوع نمایند و اشک بریزند![2]
یا به نافله شب اهمّیت مى‌دهد ؛ ولى در کنار این فضیلت ، دل مؤمنى را با زبان یا قلم مى‌آزارد .
یا مدرسه مى‌سازد ؛ ولى حقوق واجب مالى خود را پرداخت نمى‌کند .
یا خانمى که به حجاب اهمّیت نمى‌دهد ؛ ولى زیارت عاشورایش ترک نمى‌شود .
نکته قابل توجّه، این است که اگر اشتغال به فضایل، سبب بى‌اعتنایى به فرایض و ترک آنها شود ، فضایل نیز خاصیت خود را از دست مى‌دهند و موجب نزدیکى انسان به خداوند سبحان نمى‌گردند. در حدیثى از امام على علیه السلام آمده که فرمود :
لا قُربَهَ بالنَّوافِلِ إذا أضَرَّت بالفَرائضِ .[3]
هر گاه مستحبّات به واجبات لطمه زنند، مستحبّات موجب نزدیکى [ انسان به خدا ] نمى‌گردند .
و در حدیثى دیگر از ایشان آمده :
إنّک إنِ اشتَغَلتَ بفَضائلِ النَّوافِلِ عَن أداءِ الفَرائضِ ، فلَن یَقومَ فَضلٌ تَکسِبُهُ بِفَرضٍ تُضَیِّعُهُ .[4]
اگر با پرداختن به فضیلت مستحبّات، از به جا آوردن فرایض باز مى‌مانى، هرگز آن فضیلتى که به دست مى‌آورى با [گناه] آن فریضه‌اى که ضایعش مى‌کنى، برابرى نمى‌کند .
با در نظر گرفتن مطالبى که گذشت ، راز تأکید اهل بیت علیهم السلام بر اهمّیت دادن مسلمانان بر انجام فرایض گشوده مى‌شود .[5] پیامبر خدا صلى اللَّه علیه و آله، پرهیزگارترینِ مردم را کسى مى‌داند که به فرایض الهى عمل کند :
اِعمَلْ بفَرائضِ اللَّهِ تَکُن أتقَى الناسِ .[6]
به فرایض خدا عمل کن، تا از پرهیزگارترینِ مردم باشى .
همچنین امام زین العابدین علیه السلام فرموده :
مَن عَمِلَ بما افتَرَضَ اللَّهُ علَیهِ فهُو مِن خَیرِ الناسِ .[7]
هر کس به آنچه خداوند بر او فرض کرده است عمل کند، او از بهترین مردمان است .
با اندکى تأمّل، معلوم مى‌شود که حکمت تأکید خاندان رسالت بر انجام فرایض ، این است که مبادا مسلمانان ، گرفتار فریب شیطان شوند و فضایل، جاى فرایض را در زندگى آنها بگیرد، وگر نه ، بدیهى است که پس از انجام فرایض ، فضایل اخلاقى و عملى، موجب افزایش تقرّب به خداى سبحان و رسیدن به قلّه کمالات انسانى مى‌گردد .
[۱] الأمالى ، طوسى : ص 589 ح 11 . گفتنى است که این حدیث در الکافى (ج 1 ص 72) با سند دیگر از امام على علیه السلام نقل شده و در آن به جاى «ترکها إلى غیرها خطیئه» «ترکها إلى غیر خطیئه» آمده و در الخصال (ص 48)، «و ترکها غیر خطیئه» آمده است .علّامه مجلسى در بحار الأنوار (ج 2 ص 26) این حدیث را از الأمالى طوسى، همانند نقل الخصال آورده است و ظاهر شروح کافى نیز اضافه غیر به خطیئه است . بنا بر این به نظر مى‌رسد که متن الخصال، اصح باشد. از این رو، متن را مطابق آن اصلاح کردیم . [۲] ر . ک : میزان الحکمه : ج 1 ص 151 ح 1751 «بدعت‌گذار و عبادت» . [۳] نهج البلاغه : حکمت 39 . [۴] غرر الحکم : ح 3793 . [۵] ر. ک : میزان الحکمه : ج 9 ص 100 «ترغیب به انجام فرایض» . [۶] الکافى : ج 2 ص 82 ح 4 . [۷] الکافى : ج 2 ص 81 ح 1 .
