نویسنده: علی احمد پناهی

اصول و روش های تأثیرگذاری والدین

التزام والدین به مسائل عبادی و معنوی و همچنین همراه کردن فرزندان در این عرصه ها، بر اساس چند مبنا و اصل، در فرزندان مؤثر بوده و برکات تربیتی و معنوی ویژه ای بر آنان خواهد داشت. این مبانی و اصول عبارت اند از:

1.تأثیر ظاهر در باطن

منظور از ظاهر، همه ی اموری است که قابل مشاهده بوده و به صورت عینی و ملموس از انسان سر می زند؛ و مراد از باطن، مسائلی است که قابل مشاهده نیست و درونی می باشد مثل فکر، نیت، اراده، شناخت. هر عمل و کار ظاهری که از انسان سر می زند گر چه تصنّعی و غیر واقعی هم باشد، در درون و باطن انسان اثر می گذارد. لذا در آموزه های اسلامی سفارش شده تا انسان خودش را به حالات خاص در آورد تا تأثیرات آن کار در باطن هویدا شود. به عنوان مثال درباره ی گریه ی بر سید الشهداء (علیه السلام) سفارش شده که در مجالس عزای حضرت گریه کنید و اگر نشد، حالت گریه (تباکی) به خود بگیرید(52) و در روایتی حضرت علی (علیه السلام) می فرمایند: اگر بردبار نیستی پس خود را بردبار جلوه بده، چه اندک پیش می آید که کسی خود را به گروهی شبیه سازد و جزو آنان نشود.(53)
حضرت لقمان (علیه السلام) به فرزندش توصیه می کند که به هنگام راه رفتن، با تفرعن و غرور بر زمین گام مزن؛(اسراء: 37) حالت تکبر و غرور یک نقش و حالت ظاهری است که فرعونی شدن دل، حاصل آن است. پس اینجا نیز ظاهر بر باطن اثر کرده است.
وقتی والدین تقید به عبادات و مسائل معنوی دارند و فضای منزل را با اعمال خود معنوی می سازند و وقتی فرزند خود را نیز در این فضای معنوی و روحانی قرار می دهند، بی گمان در فرزند نیز تأثیر معنوی و تربیتی گذاشته و او را به طرف خدا و دینداری جلب خواهند کرد.

2. ظهور تدریجی شاکله و شخصیت

ویژگی های شخصیتی و رفتاری انسان(شاکله) آرام آرام و به تدریج شکل می گیرد و همان طور که در ابتدای بحث اشاره شد، عوامل زیادی در آن تأثیرگذار هستند. یکی از عوامل عمده محیط خانواده به ویژه پدر و مادر است. پدر و مادر به وسیله ی اصلاح شرایط و معنوی ساختن آن، می توانند بسترهای لازم را برای رشد معنوی و تربیتی فرزندان مهیا کنند و شخصیت دینی به فرزند خود عطا نمایند.
زمانی که فرزند بیشتر اوقات خود را در فضا و محیطی عاطفی، دوستانه، با صفا و مملو از محبت پروردگار، سپری می کند، تمام بسترهای لازم برای شکل گیری شخصیتی دینی و معنوی فراهم بوده و شاکله ی وجودی فرزند، بر اساس دینداری شکل خواهد گرفت.

3.مداومت و محافظت بر عمل

به این دلیل که ما در صدد شکل دهی شخصیت و رفتارهای فرزندان به نحو پایدار هستیم می باید در فرآیند تربیت آنان از قواعدی پیروی کنیم که نتیجه ی دلخواه را به وجود آورد. یکی از قواعد مهم و نتیجه بخش در تربیت معنوی، قاعده ی مداومت و محافظت است. مداومت، ناظر به کمیت و محافظت، ناظر به کیفیت عمل است؛ مداومت بر عمل، استمرار آن را نشان می دهد و محافظت بر عمل، مراقبت و مراعات شرایط و ضوابط آن را بیان می دارد (شرایط و ضوابط عمل، اعم از ظاهری و باطنی است). همراهی مداومت و محافظت، ضروری است، زیرا مداومت بدون محافظت، سازنده ی عادات سطحی و خشک و بی روح است و محافظت بدون مداومت، اصلاً سازنده نیست.
در قرآن کریم یکی از ویژگی های افرادی که از نوسان و انحراف در امان هستند، مداومت بر نماز و محافظت از آن قرار داده شده …(انسان ها در خسرانند) مگر نمازگزارانی که بر نماز خود مداومت می ورزند…و آنان که بر نماز خود محافظت دارند.(معارج، آیات 23ــ34) اگر محافظت در نماز نباشد، نه تنها باعث رستگاری نمی شود بلکه باعث بیچارگی و خسران می گردد.(54)
مداومت و تکرار و همچنین رعایت شرایط یادگیری و تأثیرگذاری از مباحث جدی و اساسی در تقویت ذهن، یادگیری بهتر و ایجاد شناخت، است. به طوری که در روان شناسی یکی از مهم ترین علل فراموشی اطلاعات از حافظه، بی توجهی به آن مطلب دانسته شده و همچنین یکی از راه های جلوگیری از فراموشی، تکرار و توجه جدی به آن مطلب است. همچنین عواملی از قبیل حواس پرتی، به خواب و خیال فرورفتن و بی علاقگی از عوامل کاهش تمرکز حواس، معرفی گردیده است.(55)
با توجه به نکات ذکر شده اولاً والدین می باید در اعمال عبادی خود استمرار و تکرار را رعایت نمایند و در هیچ شرایطی از اعمال عبادی غفلت نکنند و همچنین فرزندان را در جمع صمیمی و معنوی خود به ویژه در دعا و زیارت داخل کرده و آنان را به این کار عادت دهند. به عنوان مثال، پدر و مادر بایستی نماز، دعا، معنویات را در هر موقعیتی مثل عروسی، مسافرت، میهمانی، مریضی و …ملتزم باشند تا فرزندان عبادات را جدی تلقی کنند و هرگز این تصور برایشان پیش نیاید که عبادات برای زمان بیکاری و سرحالی است.
وقتی فرزندان التزام و استمرار پدر و مادر را در انجام مسائل معنوی به ویژه نماز، دعا و قرائت قرآن، مشاهده کردند، در ذهن آنها نقش بسته و تمایل قلبی و درونی به طرف معنویت ایجاد خواهد شد. به ویژه اگر والدین با توجه به روحیات و سن متناسب فرزندان، مسائل معنوی را آموزش داده باشند.

4.زمینه سازی و آماده سازی موقعیت

حالات و ویژگی های رفتاری انسان ها در بستر شرایط و موقعیت می روید و از آنها تأثیر می پذیرد. از این رو موقعیت های مختلف، زمینه ساز و بسترساز خوبی برای شکل دهی رفتارها و حالات انسان ها می باشند. مهیا کردن زمینه های مناسب و موقعیت های مطلوب، به مثابه ی عامل تسهیل کننده ای برای ظهور رفتارها و کردارهای مطلوب است.
در بحث تربیت معنوی فرزندان و در بحث تأثیرگذاری تربیتی ــ معنوی والدین بر فرزندان، توجه به اصل مذکور حیاتی می باشد. پدر و مادر با التزام به عبادات و اعمال معنوی و به دنبال آن جذب و قبول فرزندان در جمع صمیمی و معنوی خود، زمینه ی تحول رفتاری کودکان را فراهم می نمایند. وقتی پدر سعی می کند شرایط اقامه ی نماز و قرائت قرآن را با تهیه ی سجاده ی زیبا برای فرزندان و یا مکان مناسب برای نماز و دعا، آماده سازد، در واقع زمینه را برای مشارکت فرزند آماده کرده است. حتی برخی والدین پا را فراتر گذاشته و مرتب فرزندان را در این امر تشویق مادی و کلامی می کنند؛ بلکه به صورت مستقیم و غیر مستقیم صحبت از افراد و بچه هایی می کنند که علاقه مند به معنویت و عبادت هستند.
پر واضح است که در این موقعیت ها و بسترها، انگیزه ی کافی برای فرزندان وجود دارد تا خود را هم رنگ والدین کنند به ویژه اگر شرایط به گونه ای باشد که فرزندان بدون هیچ مشکلی بتوانند در مسائل عبادی مشارکت کنند. به عنوان مثال، در خانواده ای که دختر و پسر جوان و نوجوان حضور دارند و چه بسا ممکن است در خواب یا بیداری محتلم شوند و غسل جنابت نیاز داشته باشند، پدر و مادر حتی بایستی شرایطی فراهم کنند که فرزندان بدون خجالت و بدون درد سر، بتوانند خود را طاهر کنند و آماده ی انجام وظایف شرعی شوند.

5.الگوگیری و اسوه پروری

یکی دیگر از اصول و راه کارهای اساسی و بنیادین در امر تربیت و انتقال مفاهیم و ارزش ها به دیگران، استفاده از اصل الگوگیری و اسوه پروری است. این اصل که در مباحث روان شناختی تحت عنوان «یادگیری مشاهده ای» مطرح گردیده، اهمیت زیادی در یادگیری و تأثیرپذیری دارد. آلبرت بندورا که از طرفداران جدی این اصل است، اعتقاد دارد بیشتر یادگیری های انسان و تأثیرپذیری های او، از طریق یادگیری مشاهده ای انجام می شود. ایشان اعتقاد دارد چیزهایی را که انسان به صورت سمعی و بصری مورد مشاهده قرار می دهد، تأثیرش از راه های دیگر بیشتر است. به عنوان مثال، ایشان می گوید وقتی ما فیلمی را به کودک یا بزرگسال نمایش می دهیم و یا در موقعیت اجتماعی با افراد خاصی ارتباط پیدا می کنیم، رفتارها و منش های آنان در ما تأثیر زیادی خواهد گذاشت. ایشان همچنین اعتقاد دارد هر قدر الگوی مورد مشاهده، احترام اجتماعی، شایستگی و تخصص، محبوبیت و جذابیت و رابطه ی عاطفی خوب با الگو گیرنده داشته باشد، تأثیرش زیادتر و بهتر خواهد بود.(56)
در آموزه های اسلامی به بحث الگوپروری و اسوه پروری تأکید شده و سفارش شده تا با اعمال و رفتار نیکو دیگران را دعوت به خیر و دینداری کنیم(57) و همچنین در قرآن کریم دستور دستور داده شده که: در وجود رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) برای شما اسوه و الگوی نیکویی وجود دارد و هست.(احزاب: 21)
وقتی والدین ملتزم به نماز، قرائت قرآن، دعا، زیارت و …هستند در واقع از چند ناحیه می توانند تأثیرگذار باشند. از طریق اسوه بودن، الگوی قابل مشاهده بودن، جایگاه عاطفی و اجتماعی داشتن و همچنین از طریق آماده کردن شرایط و موقعیت برای فرزندان می توانند تأثیر معنوی و تربیتی خوبی بر فرزندان داشته باشند.
به عنوان نمونه، وقتی والدین فرزندان را به زیارت مرقد مطهر امامان معصوم (علیهم السلام) و امامزاده ها می برند، علاوه بر اینکه این عمل آنان الگو دادن به فرزندان است، فرزندان را در معرض و موقعیت تحولی عمیق و ماندگار قرار می دهند. وقتی فرزندان به زیارت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم (علیهم السلام) شرفیاب می شوند و با اعتقاد به اینکه آنان صدایشان را می شنوند و جوابشان می دهند و با اعتقاد به اینکه آنان منزلت و جایگاه بلندی پیش پروردگار دارند، شعله ی عشق آنها خرمن جانشان را می سوزاند و دل را مشتعل ساخته و آماده ی پرواز به سوی ارزش های به جا مانده از آنان می کند و به راهی می روند که اولیای دین رفته اند. زیارت در واقع ایستادن در مقابل آینه است؛ چرا که انسان با زیارت، خود را در میزانی عرضه می کند که او را مورد سنجش قرار دهد. وقتی ما در برابر یک معصوم و امام قرار می گیریم و در مزار پیشوایان دین، با شناخت، بصیرت و علاقه ی قلبی، حضور می یابیم و می دانیم که اینان کمال مجسم و عینیت فضیلت و جلوه های عبودیت و پاکی اند، در این صورت عظمت آنان ما را متوجه نقایصمان می کند و پاکی آنان ما را از نابهنجاری رفتاری مان واقف می کند. اطاعت آنان معصیت ما را محو می کند و نورانیت آنان تیره جانی و تاریکی دل ما را، نورانی می سازد. صفای آنان غل و غش ما را و خداترسی آنان، هواپرستی ما را، تعالی روح و رتبه والایشان، تنزل مقام و پستی منزل ما را، نمایان می سازد. حضور در مزار امامان پاک، ما را آگاه می کند که: اگر آنان در قله اند ما هنوز به دامنه هم نرسیده ایم. اگر آنان معصوم اند ما گرفتار معصیتیم. اگر آنان برگزیده ی خدایند ما در دام ابلیس و هوای نفس اسیریم. اگر آنان در اوج معراج معنوی اند، ما در هبوط مادی مانده ایم و اگر آنان بنده ی خدایند، ما در بند خودیم. زیارت به عنوان یک عمل عبادی، زمینه ساز این تقارن و مقایسه ها و محاسبه ها است و تا این سنجش انجام نگیرد به کاستی های اخلاقی و معنوی خود اطلاع نخواهیم یافت. وقتی زائر با رعایت ادب، زمزمه های ویژه، درد دل های عاشقانه و تواضع در محضر اولیای خدا حاضر می شود و ادای احترام می کند؛ اگر این حالات استمرار یابد، در وجود او درونی شده، او را تربیت خواهد کرد. به ویژه وقتی می بیند دیگران نیز این حالات را دارند، تأثیرش بیشتر خواهد شد.
نکته ای که در انتهای این بحث باید تذکر دهم این است که گر چه تکرار و استمرار در اثر گذاری و نقش آفرینی اهمیت زیادی دارد، به طوری که ما خیلی از عبادت ها را تکرار می کنیم و برخی از آنان مثل نماز و ذکرهای آن را روزانه تکرار می نماییم؛ حتی در روان شناسی تبلیغات، تکرار و استمرار از اصول تبلیغات شمرده شده و کارایی زیادی برای آن ثابت شده است؛ اما اگر در تکرار جذابیت و تنوع و نوآوری وجود نداشته باشد، ممکن است تأثیر منفی بگذارد و این امر در رابطه ی با تربیت فرزندان می یابد به صورت جدی مورد توجه قرار گیرد.
به عنوان مثال، اگر والدین فرزندان را به طور مرتب به زیارت حرم امامان معصوم ببرند و یا مرتب به دعا و قرائت قرآن دعوت کنند، بدون اینکه ملاحظه ی توانایی و رغبت بچه ها را در نظر بگیرند و بدون اینکه تنوع و جذابیتی در کارها ایجاد کنند، ممکن است بچه ها، نفرت پیدا کنند و تمایل لازم را به این اعمال نشان ندهند. لذا می باید اعتدال و دقت لازم را داشت. حضرت علی (علیه السلام) در این باره می فرمایند: هر کسی از چیزی خوشش نیاید و برایش جذاب نباشد، و آن را دشمن بدارد، دوست ندارد به آن بنگرد و نزد او از آن یاد شود.(58) از این فرمایش گهربار این استفاده برده می شود که باید کاری کنیم که فرزندان اعمال عبادی را با رغبت و شوق و علاقه انجام دهند و الاّ آثار منفی خواهد داشت.

نتیجه گیری

ــ نقش آموزه های اعتقادی در تربیت اعضای خانواده، بسیار اساسی است.
ــ تأثیر آموزه های عبادی در استحکام و تقویت خانواده، جدی و شگرف است.
ــ وظایف عبادی و اعتقادی افراد، به نحو شایسته و روشن در متون دینی بیان شده است.
ــ همسران از طریق الگو و اسوه بودن برای فرزندان، نقش زیادی در گرایش فرزندان به عبادت و معنویت دارند.
ــ در خانواده ای که التزام عملی به اعتقادات و عبادات وجود دارد، آرامش روانی، نورانیت درونی و مسایل اخلاقی موج می زند.
ــ امیدواری، پیشرفت مادی و معنوی و همینطور حس وظیفه شناسی نسبت به دیگران در خانواده های معتقد به آموزه های اعتقادی و عبادی، بسیار بالا است.

پی‌نوشت‌ها:

1.ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج13، ص 327ــ330.
2.Sherril, Larson.
3.Peterson.
4.علی احمد ابهری، نقش ایمان و اعتقاد مذهبی در درمان بیماری ها، ص 28.
5.متقی هندی، کنزالعمّال، ح5667.
6.محمد رضا سالاری فر، خانواده در نگرش اسلام و روان شناسی، ص110.
7.دیمائتو، روان شناسی سلامت، ج2، ص757.
8.حرمت خود که همان Self-esteem» است به معنای میزان ارزش و اعتباری است که شخص برای خود قایل است. به عبارت دیگر گستره ای است که فرد خود را در آن پهنه، توانا، مهم، موفق و باارزش می داند (محمد صادق شجاعی، توکل به خدا،ص 98).
9.همان، ص 225.
10.حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج14، ص17.
11.کلینی، کافی، ج3، ص100 ،101.
12.ر.ک: باقر غباری بناب، «باورهای مذهبی و اثرات آنها بر بهداشت روان»، اندیشه و رفتار، ش4.
13.مراد از دینداری در این پژوهش اعتقاد به خداوند و آموزه های دینی است و مراد از رضامندی، توافق زناشویی، رابطه ی مناسب با همسر، استحکام خانواده و همدلی بیشتر در زندگی است (مجتبی حیدری، دینداری و رضامندی خانوادگی، ص192 و 202).
14.Hunt.
15.همان، ص34.
16.سید محمد حسین طباطبایی، شیعه در اسلام، ص180ــ 189.
17.ناصر سقای بی ریا، روان شناسی رشد با نگرش به منافع اسلامی، ج2، ص 555.
18.«مسلماً برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی هست. برای آنهایی که امید به رحمت خدا و روز رستاخیز دارند».(احزاب: 21)
19.کارل گوستاو یونگ، روان شناسی و دین، ص 12،13،85و174.
20.واکر هاپ، «دین به زندگی معنا می بخشد»، ترجمه اعظم پویا، نقد و نظر، ش1و2ص141.
21.به عنوان مثال، سعد بن معاذ با وجود اینکه فردی درستکار بود به طوری که بعد از وفاتش پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله و سلم) او را غسل و کفن کرد، ولی فرمود او با خانواده اش بدخلقی کرده و ممکن است عذاب شود (مجلسی، بحار الانوار، ج6، ص220).
22.امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «از رحمت خدا به دور است زنی که شوهر خود را اذیت کند و ناراحتش نماید؛ و سعادت مند است زنی که شوهر خود را اکرام کند».(همان، ج100، ص253).
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: «کسی که همسرش را بدون دلیل بزند، در روز قیامت من دشمن او خواهم بود».(دیلمی، ارشاد القلوب، ج1، ص 175).
23.محمد رضا سالاری فر، خانواده در نگرش اسلام و روان شناسی، ص116.
24.عبدالواحد آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ج1، فصل32، ص363،ح 7.
25.Sparawski.
26.Houghston.
27.Jerrigan.
28.Nack.
29.علی احمد پناهی، آرامش در پرتو نیایش، ص 138.
30.الکسیس کارل، نیایش، ترجمه علی شریعتی، ج 8، ص32.
31.Koenig.
32.Larson.
33.دیوید فونتانا، روان شناسی، دین و معنویت، ص356.
34.همان، ص343.
35.علیرضا میراحمدی زاده و همکاران، «رضامندی زناشویی و تعیین عوامل تأثیرگذار بر آن» اندیشه و رفتار، ش32، ص57.
36.رضا مهکام، خانه گریزی دختران، ص102.
37.محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج93،ص292.
38.همان، ج 75، ص117.
39.همان.
40.همان، ج 67، ص186.
41.نهج البلاغه، ترجمه عابدینی مطلق، حکمت 252.
42.محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج93، ص254.
43.امام خمینی (قدس سره)، آداب الصلوه(آداب نماز)، ص350.
44.حسن بن محمد دیلمی، ارشاد القلوب، ج1، ص214.
45.میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، اسرارالصلوه، ص53.
46.Dale Carnegie.
47.دیل کارنگی، آیین زندگی، ترجمه ریحانه سیف، ص203.
48.شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، مناجات خمس عشر، مناجات هشتم). جهت آشنایی با آثار تربیتی، روان شناختی و معنوی عبادات ر.ک: علی احمد پناهی، آرامش در پرتو نیایش.
49.برای شخصیت تعاریف زیادی ارائه شده از جمله آن را به مجموعه ای از خصوصیات نسبتاً ثابت و مداوم که فرد را از دیگری جدا می کند، تعریف نموده اند(سعید شاملو، مکتب ها و نظریه ها در روان شناسی شخصیت،ص13).
50.شولتز دوان، نظریه های شخصیت، ص 119.
51.همان، ص 245ــ 247.
52.محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج41، ص 288.
53.نهج البلاغه، ترجمه ی دشتی، ص672، قصار207.
54.«وای بر نمازگزارانی که از نماز خود محافظت نمی کنند و اهمال دارند».(ماعون: 4).
55.بی .آر، هرگنهان، مقدمه ای برنظریه های یادگیری ، ص 379ــ380.
56.دکتر بی.آر.هرگنهان، مقدمه ای بر نظریه های یادگیری ،ص 379ــ380.
57.«مردم را با اعمال خود به خوبی ها دعوت کنید و نه فقط با زبان».(مجلسی، بحارالانوار، ج5، ص 198).
58.محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج16، ص 285.

منابع
نهج البلاغه، ترجمه ی سید جعفر شهیدی، تهران، آموزش و انقلاب اسلامی، 1372.
احمدی ابهری، علی، اندیشه و رفتار، مقاله نقش ایمان و اعتقاد مذهبی در درمان بیماری ها، ضمیمه ش 9 و10، تهران، انستیتو روان پزشکی، 1376، ص40ــ57.
امام خمینی (قدس سره)، آداب الصلوه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (قدس سره)، 1370.
آزموده، پیمان و همکاران، «نقش دین در زندگی»، روان شناسی، ش41، 1386، ص 25ــ40.
بی ریا، ناصر و همکاران، روان شناسی رشد با نگرش به منابع اسلامی، تهران، سمت، 1375.
پناهی، علی احمد، آرامش در پرتو نیایش، قم مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی،1384.
حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، 1412ق.
حسینی دشتی، مصطفی، معارف و معاریف، قم، بی نا، 1376.
حیدری، مجتبی، دینداری و رضا مندی خانوادگی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (قدس سره)، 1385.
خوانساری، جمال الدین محمد، شرح غررالحکم و دررالکلم،(تألیف تمیمی آمدی)، تهران، دانشگاه تهران، 1373.
دوان شولتز، نظریه های شخصیت، ترجمه ی یحیی سید محمدی، تهران، ویرایش، 1384.
دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب، قم، شریف رضی،1412ق.
سالاری فر، محمدرضا، خانواده در نگرش اسلام و روان شناسی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1386.
شاملو، سعید، مکتب ها و نظریه ها در روان شناسی شخصیت، تهران، رشد، 1374.
شجاعی، محمدصادق، توکل به خدا، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (قدس سره)، 1383.
شجاعیان، رضا، «ارتباط دعا با سلامت روانی»، اندیشه و رفتار، ش1381،3ص 58 ــ70.
طباطبایی، سید محمد حسین، شیعه در اسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی،1373.
طبرسی، فضل بن حسن، مکارم الاخلاق، تهران، دارالکتب الاسلامی، 1376هـ ق.
غباری بناب، باقر، «باورهای مذهبی و اثرات آنها در بهداشت روان»، اندیشه و رفتار، ش1374،4، ص40ــ 58.
فونتانا، دیوید، روان شناسی دین و معنویت، ترجمه ی ساوار، تهران، ادیان، 1385.
کارل، الکسیس، نیایش، ترجمه علی شریعتی، تهران، الهام، 1377.
کارنگی، دیل، آیین زندگی، ترجمه ی ریحانه سیف، تهران، پیمان، 1380.
متقی هندی، حسام الدین، کنزالعمال، بیروت، مؤسسه الرساله، 1409ق.
مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1403ق.
مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1380.
ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا، اسرار الصلوه، بی جا، پیام آزادی، 1365.
مهکام، رضا، خانه گریزی دختران، قم، مرکز پژوهش اسلامی، صدا و سیما، 1383.
میراحمدی زاده، علیرضا و همکاران، «رضامندی و زناشویی و تعیین عوامل تأثیرگذار بر آن»، اندیشه و رفتار، ش1382،32.
نوری طبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسایل، بیروت، مؤسسه آل البیت، 1408ق.
نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، نقش دین در بهداشت روان، تهران، دفتر نشر معارف،1382.
واعظی نژاد، حسین، طهارت روح، نماز و عبادت در آثار شهید مطهری، تهران، ستاد اقامه نماز،1381.
هاپ واکر، ل، «دین به زندگی معنا می بخشد»، ترجمه ی اعظم پویا، نقد و نظر، سال هشتم، ش1و2، خرداد 1382، ص120ــ 145.
هرگِنهان.بی.آر، مقدمه ای برنظریه های یادگیری، ترجمه علی اکبر سیف، تهران، دوران، 1377.
یونگ، کارل گوستاو، روان شناسی و دین، ترجمه ی فؤاد روحانی، تهران، شرکت نشر کتاب های جیبی، 1370.
معرفت اخلاقی(2)