نویسنده: علی احمد پناهی

آثار تربیتی عبادات

هر یک از جلوه های عبادات آثار تربیتی و معنوی ویژه ای بر همسران و فرزندان دارد. آثار تربیتی عبادات بر همسران و کیفیت تأثیرگذاری آن با نوع تأثیرگذاری عبادات بر فرزندان متفاوت است؛ لذا به هر کدام از اینها به طور مستقل پرداخته می شود.

الف)آثار تربیتی عبادات بر همسران

جلوه ها و نمودهای تربیتی عبادات در همسران زیاد است که فقط به نمونه هایی اشاره می گردد.

1.برطرف کننده ی تکبر

تکبر یکی از بیماری های روحی و اخلاقی است که آثار زیانباری در اجتماع به ویژه خانواده دارد. خیلی از اختلافات خانواده به دلیل تکبر و خودبرتربینی همسران یا یکی از آن دو است. کسی که روزی پنج بار با نهایت خضوع و خشوع (در نماز) در برابر پروردگار خود می ایستد و در هر نماز چندین بار به رکوع و سجود می رود و اظهار بندگی و تواضع می کند، نه تنها در مقابل خدا، بلکه در مقابل بندگانش هم تکبر نمی ورزد و روحیه ی خودبرتربینی و فخرفروشی در او کاهش پیدا می کند. در دعا و مناجات با حضرت حق و در حج و روزه نیز وقتی روحیه ی تسلیم پذیری در مقابل فرمان پروردگار در او ایجاد می شود، و به عظمت خدا در طواف و دعا اعتراف می کند، خود را کمتر از آن می بیند که خود را برتر از دیگران بداند و بخواهد نافرمانی نماید. حضرت علی (علیه السلام) درباره ی آثار عبادت به ویژه آثار نماز در کاهش و زدودن روحیه ی تکبر می فرمایند: خداوند، ایمان را برای پاک کردن از نجاست شرک و نماز را برای پاکیزه کردن از پلیدی کبر و تکبر، واجب کرده است.(41) و در حدیث دیگری که از محضر پیامبر اعظم حضرت محمد (علیه السلام) رسیده می خوانیم: روزه هوای نفس و شهوت طبیعت حیوانی را می میراند (و طغیان آن را فرو می نشاند) و در آن صفای قلب و پاکی اعضاء و آبادی بیرونی و درونی انسان، و شکر برنعمت ها، و احسان به فقرا و فزونی تضرع و خشوع و گریه است؛ همچنین وسیله ای است برای التجای به پروردگار و سبب شکستن دلبستگی ها و کم شدن گناهان و فزونی حسنات و در آن فواید بی شماری است.(42)
امام خمینی (قدس سره) می فرماید: چون نماز معراج کمالی مؤمن است و نزدیک کننده ی افراد باتقوا به خداست، به دو چیز قوام پیدا می کند که یکی از آن دو، مقدمه ی دیگری است: اول، ترک خودبینی و خودخواهی، که آن، حقیقت باطن تقواست، و دوم، خداخواهی و حق طلبی، که آن، حقیقت معراج و قرب است.(43) وقتی در خانواده ای، تکبر که یکی از رذایل اخلاقی است، مهار شود، بستری مناسب برای رشد فضایل اخلاقی و معنوی، مهیا می شود.

2.برطرف کننده ی غفلت

غفلت، مفهوم گسترده ای دارد: بی خبری از شرایط زمان و مکان زندگی، از واقعیت های فعلی و آینده و گذشته ی خویش، از صفات و اعمال خود، از پیام ها و آیات حق و همچنین هشدارهایی که حوادث تلخ و شیرین زندگی به انسان ها می دهد. مراد ما در این بحث غفلت از یاد خدا و سرنوشت نهایی انسان است.
خطری که به وسیله ی «غفلت» از یاد خدا، متوجه کمال و پیشرفت انسان می شود، بیش از آن است که غالباً تصور می کنیم. غفلت سعادت ما را ویران می کند و مانند آتش، خرمن زندگی را می سوزاند و تمام امکانات و استعدادهای خداداد را بر باد می دهد. هنگامی که حضرت پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) به معراج رفت، خطاب هایی از سوی خداوند در یافت نمود؛ از جمله اینکه: ای احمد! هرگز غافل مشو؛ هر کس از من غافل شود، نسبت به اینکه او در کدام راه نابود می شود، اعتنا نمی کنم.(44)
این بیان به خوبی نشان می دهد که عاقبت غفلت از خداوند، هلاکت و نابودی است. زیرا سرچشمه ی بسیاری از گناهان بوده و حتی باعث می شود انسان از حیوانات هم پست تر گردد.(اعراف: 179)
اعمال عبادی به ویژه نماز، دعا و حج، انسان را متوجه خدا و ارزش های معنوی می کند و انسان را از غفلت خارج ساخته و در مسیر فهم و دقت در اهداف خلقت قرار می دهد.
میرزا جواد ملکی تبریزی می گوید: اذان به عنوان یک عمل عبادی، دعوت برای ملاقات حضرت حق است. همان گونه که در روز قیامت برای عرضه بر خداوند فراخوانده می شوند، در این دنیا هم، با اذان مؤمنان به مجلس حضور و معراج و زیارت حضرت پروردگار خوانده می شوند.(45) احساس حضور در محضر حق، انسان را از غفلت خارج می کند و تذکر می دهد که باید هوشیار باشد و وظایف بندگی را به خوبی انجام دهد. وقتی اعضای خانواده به ویژه والدین، هوشیار شدند و از غفلت خارج گشتند، به وظایف تربیتی و اخلاقی نیز التزام خواهند داشت و این التزام آنان، در فرزندان نیز تأثیرگذار بوده و آنان را به سوی مسایل معنوی و تربیتی سوق خواهد داد و از طریق یادگیری مشاهده ای در آنان تأثیرگذار خواهد بود.

3.باعث آرامش دل و صفای درون

ایمان به خدا و راز و نیاز با او به انسان امید و توان می دهد و انسان احساس می کند به پناهگاه مطمئن و باقدرتی متکی است؛ از این رو احساس نشاط و توانمندی می کند. دیل کارنگی(46) می نویسد: هنگامی که کارهای سنگین، قوای ما را از بین می برد و اندوه ها هر نوع اراده ای را از ما سلب می کند و بیشتر اوقات که درهای امید به روی ما بسته می شود، به سوی خدا روی می آوریم؛ ولی اصلاً چرا بگذاریم روح یأس و ناامیدی برما چیره شود؟ چرا همه روزه به وسیله ی دعا و مناجات و به جای آوردن حمد و ثنای خداوند، قوای خود را تجدید نکنیم.(47)
امام سجاد (علیه السلام) در دعای خمس عشر می فرماید: پروردگارا! شادی و آرامش من در مناجات تو نهفته است و دوای بیماری و شفای قلب سوزانم و فرونشانده شدن حرارت دل و برطرف شدن اندوهم، نزد تو است.(48)

ب)آثار تربیتی عبادات بر فرزندان

در شکل گیری ویژگی های شخصیتی، رفتاری، شناختی، عاطفی، دینی، معنوی و…عوامل چندی تأثیرگذار بوده و آنها را به وجود می آورند. یکی از عوامل تأثیرگذار و مهم در این عرصه، عوامل محیطی است. عوامل محیطی شامل خانواده، مدرسه، همسالان، محیط جغرافیایی، محیط اجتماعی و غیره می شود. در این بحث بیشترین توجه ما معطوف به محیط خانواده و به ویژه تأثیر والدین برفرزندان، بیشتر تأثیر را بر ابعاد مختلف تربیتی کودکان دارند. به این دلیل در آموزه های دینی بیشترین توجه به نقش تربیتی والدین معطوف شده است. در مباحث روان شناختی نیز بیشتر روان شناسان به تأثیر والدین به شکل گیری شخصیت(49) و ویژگی های رفتاری فرزندان، پرداخته اند.
یونگ معتقد است: در مرحله ی کودکی، آنچه ممکن است شخصیت کودک خوانده شود چیزی نیست مگر انعکاس شخصیت والدین او. آنها می توانند تأثیر زیادی در شکل گیری ویژگی های کودک و فرزند داشته باشند.(50) اریکسون یکی دیگر از اندیشمندان روان شناسی بر نقش بی همتای والدین در فرزندان تأکید کرده و آن را عامل تعیین کننده می داند.(51)
در رابطه ی با نحوه ی تأثیرگذاری والدین در مسائل معنوی فرزندان، می توان به روش ها و اصولی اشاره داشت.
منبع: معرفت اخلاقی(2)
ادامه دارد…