نویسنده: محمد مهدی صفورایی پاریزی

چکیده

این پژوهش با رویکرد تحلیلی و توصیفی و با هدف شناسایی آموزه های اخلاق اسلامی تدوین یافته است که عمل به آنها موجب تقویت، استحکام و کارآمدی خانواده می شود. در این نوشتار، آموزه های اخلاقی خانواده از آیات و روایات مربوط به خانواده استخراج و مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج پژوهش نشان می دهد که، در منابع دینی برای تمام جنبه های زندگی خانوادگی، که کانون تربیت، رشد مادی، معنوی، فردی و اجتماعی است، دستور العمل های اخلاقی بیان شده است که پایبندی به آنها تضمین کننده ی کارآمدی خانواده است. صبر، راستگویی، تکریم، احترام متقابل، مدارا با یکدیگر، دلسوزی، مهربانی و مثبت اندیشی و خوش بینی، از جمله مهم ترین رفتارهای اخلاقی هستند که بر کارآمدی خانواده تأثیر مستقیم دارند.
مقدمه

پس از مسائل اعتقادی و بینشی، دومین بخش از معارف اسلام، مسائل اخلاقی و ارزش های انسانی است. بنابراین، منابع دینی اسلام توجه ویژه ای به اخلاق، مسائل اخلاقی(1) و رعایت اخلاق در اندیشه و عمل دارد و تهذیب نفس را که نتیجه ی رعایت مسائل اخلاقی است، یک مسئله ی اساسی و زیربنایی می داند که دیگر برنامه های انسان ها از آن نشئت می گیرد و بر تمام احکام و قوانین اسلامی سایه افکنده است. تکامل اخلاقی فرد، خانواده و جامعه، هدفی است که ادیان آسمانی بر آن تکیه می کنند و آن را ریشه ی همه اصلاحات اجتماعی و وسیله ی مبارزه با مفاسد و پدیده های نابهنجار می شمردند.(2)
پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد صلی الله علیه وآله در حدیث معروفی می فرماید: «من تنها برای تکمیل فضایل اخلاقی مبعوث شده ام»(3) و بر این مضمون، به علت اهمیتی که داشته است، با عبارت های مختلف و متعددی تأکید ورزیده اند.(4) استفاده از تعبیر «انما» که در ادبیات عرب برای حصر به کار برده می شود، نشان می دهد که تمام اهداف بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله در همین امر یعنی تکامل اخلاقی انسان ها خلاصه می شود. همچنین آن حضرت کامل ترین مردم از نظر ایمان را کامل ترین آنان از جهت اخلاق می دانند.(5)
حضرت علی علیه السلام نیز در حدیثی می فرماید: «اگر ما امید و ایمانی به بهشت و ترس و وحشتی از دوزخ و انتظار ثواب و عقابی نداشتیم، شایسته بود به سراغ فضایل اخلاقی برویم؛ زیرا آنها راهنمای نجات و پیروزی و موفقیت هستند».(6)
این احادیث به خوبی نشان می دهند فضایل اخلاقی نه تنها سبب نجات در قیامت است، بلکه زندگی دنیا نیز بدون آن سامان نمی یابد و کارآمدی خانواده به منزله ی کانون تعلیم و تربیت، بدون کسب و رعایت مسائل اخلاقی تأمین نخواهد شد.
رعایت اخلاق و عمل بر اساس دستورهای اخلاقی، یک امر خصوصی در زندگی شخصی نیست که فقط یک مسئله ی مقدس، روحانی و معنوی باشد و تنها برای زندگی اُخروی فایده داشته باشد، بلکه همه ی مسائل اخلاقی آثاری در زندگی مادی و معنوی جامعه ی بشری و انسانی دارد که بدون آن زندگی انسانی مفهوم خود را از دست خواهد داد. درست است که زندگی فرد نیز بدون اخلاق، لطافت و شکوفایی و زیبایی ندارد، ولی مهم تر از زندگی فردی، خانواده و زندگی اجتماعی است که با حذف و یا کم رنگ شدن مسائل اخلاقی، به سرنوشت نامطلوبی گرفتار و کارآمدی خانواده دچار اختلال می شود.(7) تلاش برای عمل به مقررات و قوانین، بدون پشتوانه ی اخلاق، درخانواده ــ و هیچ جای دیگر ــ ثمری ندارد. درمقابل، ایمان و اخلاق، بهترین ضامن اجرایی قوانین و مقررات در کانون خانواده است و کارآمدی آن را تضمین می کند.
خانواده، اولین محیط برای تعلیم و تربیت کودک است. فضایل اخلاقی در این محیط رشد می کند و سنگ بنای اخلاق انسان در خانواده نهاده می شود. کودک بسیاری از صفات و رفتارهای اخلاقی را از پدر، مادر، خواهر، برادر و کسانی که با آنها در یک خانواده زندگی می کند، می آموزد. صداقت، امانت داری، احترام متقابل، سپاسگزاری، مهربانی، محبت کردن، سخاوت، شجاعت، حفظ عفت و بسیاری از این قبیل رفتارها، توسط اعضای خانواده به یکدیگر منتقل می شود. خانواده نخستین درس های فضیلت را به فرزندان خود می آموزد و بزرگ ترها نیز به سبب همنشینی طولانی و مداوم، بر شکل گیری صفات اخلاقی یکدیگر تأثیر می گذارند. پس قبل از هر چیز باید محیط خانواده به فضایل اخلاقی آراسته شود تا بتواند کارآمدی خود را اثبات کند و زمینه ی رشد و بالندگی اعضای خود را فراهم سازد.

صبر و کارآمدی خانواده

زندگی انسان در دنیا آمیخته با مشکلات و تعارض های فراوانی است. اگر انسان در برابر آنها بایستد و صبر و مقاومت داشته باشد، حتماً پیروز خواهد شد و اگر ناشکیبایی کند و در برابر حوادث ناگوار زانو بزند، هیچ گاه به مقصد نخواهد رسید. از این روی در منابع دینی، صبر و پیروزی قرین هم شمرده شده اند.(8) در قرآن کریم نیز شرط مهم پیروزی مجاهدان راه خدا صبر شمرده شده است. خداوند خطاب به مجاهدان می فرماید: «هر گاه بیست نفر صبور و با استقامت از شما باشد، بر دویست نفر غلبه می کند و اگر یکصد نفر باشند، بر هزار نفر از کافران پیروز می گردند».(انفال: 65) خداوند صبر را عامل افزایش توانایی و نیروی مقابله با سختی ها می داند؛ هفتاد آیه در مورد صبر و آثار آن در زندگی فردی، اجتماعی و خانوادگی از طرف خداوند متعال نازل شده است. به اعتقاد برخی از مفسران، هیچ یک از فضایل انسانی به این اندازه مورد تأکید قرار نگرفته است. این نشان می دهد که قرآن برای این فضیلت اخلاقی و عملی اهمیت فراوانی قائل است و آن را عصاره ی همه ی فضیلت ها و خمیرمایه ی همه ی سعادت ها و ابزار رسیدن به هر گونه خوشبختی و سعادت می داند. اگر انسان و خانواده ویژگی اخلاقی صبر را نداشته باشد و به آن عمل نکند، هرگز به خوشبختی و سعادت نخواهد رسید و کارآمد نخواهد بود.(9)
حضرت علی علیه السلام صبر در کارها را به منزله ی سر در بدن می داند و می فرماید: «همچنان که اگر سر از بدن جدا شود بدن فاسد می شود، هر گاه صبر نیز در کارها نباشد، کارها تباه می گردد».(10) در خانواده گاهی اعضا با ناکامی هایی رو به رو می شوند و یا برآورده شدن خواسته ها نیازمند گذشت زمان است؛ همچنین گاهی آسیب های بدنی برای آنان پدید می آید و در بسیاری از موارد روابط بین آنان به هم می خورد و زمینه ی بروز اختلاف و رفتارهای نامناسب در خانواده فراهم می شود؛ در صورتی که اعضای خانواده از مهار خویش ناتوان باشند و بردباری و تحمل در برابر مشکلات نداشته باشند، خانواده به شدت آسیب می بیند و نه تنها نیاز خود فرد برآورده نمی شود، بلکه برای دیگران نیز مشکل ساز می شود. فشار روانی، اولین نتیجه ی بی صبری در برابر فشارهاست. فرد صبور می تواند با صبر در مقابل حوادث پیش آمده، موفقیت و کارآمدی خانواده را حفظ کند؛ در حالی که واکنش فوری و بدون اندیشه در برابر رفتارهای نامناسب دیگران سبب پشیمانی می شود. اما صبر به فرد امکان می دهد در زمان مناسب، رفتار و واکنش مناسب و متناسب با رفتار فرد خطاکار را از خود نشان دهد.
طبیعی است که در یک خانواده، به علت همراهی طولانی مدت اعضای آن، اختلافاتی پیش می آید و اگر هر عضوی بخواهد فقط به خواسته های خود بیندیشد و به دنبال رسیدن به آن و ارضای نیازهای فردی باشد و در مقابل کمبودها از خود بی صبری نشان دهد، نمی تواند به خوشبختی و اهداف خود برسد. فرزندانی که در خانواده های بی صبر و عجول پرورش یافته اند، در اجتماع نیز دچار مشکل می شوند؛ زیرا همیشه و در همه جا شرایط فراهم نیست که خواسته های آنها برآورده شود. کودکی که صبر ندارد، می پندارد هر چه در اجتماع خواست، فوراً در اختیارش قرار می گیرد؛ اما وقتی به خواسته های خود نرسد، در مقابل اجتماع واکنش های نامطلوب از خود نشان می دهد و این امر در بسیاری از موارد موجب دردسر برای فرد و خانواده اش می شود.
بنابراین صبر نه تنها عامل تضمین کارآمدی خانواده است، بلکه کارآمدی جامعه ی انسانی را نیز تأمین می کند. اینکه خداوند می فرماید صبر عامل پیروزی مجاهدان است، تنها ثمره ی صبر منحصر به جبهه ی جنگ و مجاهدان نیست، بلکه در همه ی عرصه های زندگی، انسان به صبر و مقاومت نیاز دارد تا به پیروزی برسد. پیروزی در خانواده بدین معناست که انسان با تشکیل خانواده ی کارآمد، به کمال و بالندگی برسد.

راست گویی و کارآمدی خانواده

در قرآن کریم درباره ی اهمیت راست گویی تعبیرات کم نظیری آمده است. خداوند می فرماید راستی و راست گویی مؤمنان سبب یاری آنان در دنیا و نجاتشان در قیامت می شود و پاداش آن را بهشت و رضایت خود از راست گویان می داند. (مائده: 19) در روایات نیز به این فضیلت اخلاقی اهمیت فراوانی داده شده است. از روایات استفاده می شود که همه ی فضیلت های انسانی از صداقت و راستی سرچشمه می گیرد(11) و کلید همه ی خوبی ها راست گویی و کلید همه ی بدی ها دروغ و دروغ گویی است.(12) امام صادق علیه السلام راست گویی را نوری می داند که جهان اطراف خود را روشن می کند؛ مانند آفتابی که هر جه در معرض تابش آن قرار گیرد، روشن می شود، بدون آن که نقصی در آن وارد شود.(13)
بر اساس آموزه های قرآنی و روایی، راستی و راست گویی در کارآمدی تمام بخش های زندگی انسان مؤثر است و توجه به این آثار، انگیزه ی انسان برای گرایش و عمل به این فضیلت بزرگ اخلاقی را افزایش می دهد. نخستین تأثیری که این فضیلت دارد، مسئله ی جلب اطمینان و اعتماد در همکاری های جمعی است. اساس زندگی انسان را کار گروهی و دسته جمعی تشکیل می دهد و بدون همکاری جمعی، کارهای مهم و باارزش انجام نمی شود و یا اینکه پیشرفت آن کاهش می یابد. پیشرفت کار گروهی بدون اعتماد و اطمینان در بین اعضای گروه امکان ندارد؛ اعتماد و اطمینان نیز در صورتی حاصل می شود که صداقت و امانت در میان آنان حاکم باشد. همچنین تفاوتی میان فعالیت های علمی، فرهنگی، پرورشی، حقوقی، اقتصادی و غیره وجود ندارد. یک دانشمند، مربّی، مدیر، سیاستمدار، فرزند و همسر اگر چند بار به دیگران و کسانی که با آنها رابطه دارد دروغ بگوید، به سرعت نفوذ و ارزش خود را از دست می دهد و کارآمدی او در اجتماع ــ به ویژه اجتماع کوچک خانواده ــ دچار اختلال و ضعف می شود.
راست گویی تأمین کننده ی سلامت و بهداشت روان است و به انسان شجاعت و شهامت می بخشد، در حالی که دروغ و دروغ گویی همیشه انسان را در هاله ای از ترس فرو می برد و پیوسته از این هراس دارد که دروغ های او آشکار گردد. فردی که از بهداشت روان برخوردار نیست، نمی تواند در جهت کارآمدی خانواده ی خود گام های جدی بردارد. صدق در گفتار و صداقت در کردار، انسان را محبوب دل ها و مورد اعتماد اعضای خانواده ی خود و جامعه ی انسانی می گرداند. بر عکس، تظاهر، ریا، نفاق ودروغ گویی فرد را در جامعه بی اعتبار و نزد خداوند مطرود می سازد و پیوندهای اجتماعی و خانوادگی را با به وجود آوردن جو بی اعتمادی از هم می گسلد. همچنین خود فرد دچار شخصیت دو گانه و متضاد می گردد و هنگام آشکار شدن دروغ ها گرفتار رنج و عذاب وجدان می شود. اما افراد صادق و درستکار، دارای آرامش روان و احساس ایمنی هستند؛ زیرا چیزی جز آنچه می نمایند، نیستند تا از فاش شدن چهره ی پنهان خود نگران باشند.
در تحلیل روان شناختی، صداقت به گفتار و رفتاری گفته می شود که فرد انگیزه و قصدی مغایر با مفاد گفتار و رفتارش نداشته باشد؛ یعنی اینکه فرد با صراحت و وضوح صحبت می کند. هنگامی که فرد در ارتباط کلامی یا بدنی صداقت نداشته باشد، ارتباطی متعارض یا دوسطحی برقرار می شود؛ به گونه ای که مفاد سخن شخص چیزی است و بقیه ی وجود او چیزی دیگر را بیان می کند و یا انگیزه و قصد او از رفتار و گفتارش امر دیگری است.(14) در چنین موقعیتی مخاطب به دریافتی که از کلام یا رفتار خود دارد، پاسخ می دهد، ولی آن گاه که متوجه شود انگیزه شخص امر دیگری بوده است، در پاسخ به رفتار و گفتارهای بعدی او سردرگم می شود؛ گاه به کلام و رفتار او توجه می کند و از انگیزه و یا انگیزه های محرک رفتار غفلت می کند و گاهی به دلیل توجه بیشتر به انگیزه های احتمالی، دچار واکنش نامناسب می شود. این گونه ارتباط، از ویژگی های رفتارها و گفتارهای اعضای خانواده ی ناکارآمد است.(15)
بنابراین، برای دست یابی به سلامت روابط در خانواده و بالندگی و کارآمدی آن، باید روابط کلامی و بدنی مثل آهنگ صدا، تماس های چشمی، نگاه ها، وضعیت بدنی افراد نسبت به هم و حرکات بدن واضح و شفاف باشد و فرد را دچار سردرگمی نکند. باید سخنان فرد نه تنها با حالت صورت، وضع بدن و آهنگ صدا هماهنگ باشد، بلکه روایت گر انگیزه و حالات ناهشیار نیز باشد. درواقع، همه ی ابعاد روان شناختی فرد اعم از عاطفی، هیجانی، رفتاری و شناختی یک مطلب را نشان دهد. چنین ارتباط صادقانه، کارآمد و بهنجاری به اعضای خانواده امکان می دهد که درستی، تعهد، شایستگی و خلاقیت داشته باشند؛ به کمال و بالندگی برسند و با غلبه بر مشکلات، بر کارآمدی خانوده بیفزایند.(16)
منبع: معرفت اخلاقی (1)
ادامه دارد…