پدیدآورنده : محمد محمدی ری شهری
منبع: پایگاه رسمی آیت الله ری شهری

فروتنی و تواضع (۳)

وَ ألبِسْنِی زِینَهَ المُتّقینَ فی… خَفضِ الجَناح‌.[۱] سخن در تبیین این فراز نورانی از دعای مکارم الاخلاق به تعریف تواضع رسید.

گفتیم: در روایات گاه به صورت کلی تعریف شده و گاه به صورت مصداقی. از گروه اول، در روایتی از حضرت رضا (علیه السّلام) که به سند صحیح نقل شده بود، تواضع این طور تفسیر شد که با مردم به گونه‌ای رفتار کنی که دوست داری مردم با تو رفتار کنند.

و در بیان دیگری از آن حضرت که به ریشه این رفتار اشاره می‌نمود، فرمود: یکی از درجات تواضع این است که انسان اندازه خود را بشناسد و با طیب خاطر، خود را در آن جایگاه قرار دهد، [اگر چنین شود] دوست دارد با مردم همان‌گونه رفتار کند که انتظار دارد با او رفتار کنند.

بنا بر این، معرفت انسان به اندازه و منزلت و جایگاه خود، ریشه تواضع و فروتنی اوست. این معرفت در روایات مختلفی مورد تأکید قرار گرفته است و در مقابل، جاهل بودن نسبت به قدر و اندازه خود، مذمت شده است.

امیر المؤمنین (علیه السّلام) طبق نقل نهج البلاغه در این باره می‌فرماید:

العالِمُ مَن‌ عَرَفَ‌ قَدرَهُ‌، وکَفى‌ بِالمَرءِ جَهلًا أن لا یَعرِفَ قَدرَهُ‌[۲].

دانشمند، آن است که اندازه خود را بشناسد و در نادانى آدمى همین بس که اندازه خود را نشناسد.

همچنین در روایت دیگری از آن حضرت چنین آمده است:

مَن جَهِلَ قَدرَهُ عَدا طَورَهُ‌[۳].

آنکه حدّ خود را نشناسد، از مرز خود بگذرد، [یعنی کارهایی انجام می‌دهد که نباید انجام بدهد].

ایشان در جای دیگر در بیان ویژگى‌هاى کاتب فرمانروا می‌فرمایند:

لا یَجهَلُ مَبلَغَ قَدرِ نَفسِهِ فِی الامورِ، فَإِنَّ الجاهِلَ بِقَدرِ نَفسِهِ یَکونُ بِقَدرِ غَیرِهِ أجهَلَ‌[۴].

بى‌خبر از جایگاه خویش در کارها نباشد؛ زیرا کسى که حدّ خود را نمى‌داند، از منزلت دیگران بى‌خبرتر است.

اینها مواردی بود درباره جهل به «قدر نفس»، اما در باره شناخت آن هم ایشان می‌فرمایند:

مَن‌ عَرَفَ‌ قَدرَ نَفسِهِ‌ لَم یُهِنْها بِالفانِیاتِ.[۵]

کسى که ارزش خود را بشناسد، خویشتن را با امور فناپذیر خوار نگرداند.

کسی که قدر خود را می‌داند، خود را خرج دنیا و دیگر چیزهای فانی نمی‌کند؛ بلکه سرمایه عمر خود را هزینه چیزی می‌کند که برای او باقی می‌ماند.

و از این بالاتر، در جای دیگر چنین می‌فرماید:

إنّ الخَیرَ کُلَّهُ‌ فیمَن‌ عَرفَ قَدْرَهُ.[۶]

به راستى تمام خوبى در کسى است که ارزش و اندازه‌اش را بشناسد.

بنا بر این، شناخت جایگاه نفس، آثار و برکات مختلفی دارد که یکی از آنها همین تواضع و فروتنی است و امام رضا (علیه السّلام) به آن توجه دادند. پس کسی که اندازه و جایگاه خود را بشناسد، نه تکبر می‌کند، نه تذلل؛ بلکه همواره فروتن و متواضع است.