فلسفه و حکمت نماز چیست؟

از آن جا که دین اسلام به بصیرت و توجه در اعمال و دقت نظر در آنها اهتمام زیادی قائل است لذا به قدر ادراک بشری، فلسفه و حکمت آنها را بیان نموده است تا در پرتو آگاهی به فلسفه و حکمت آنها علاوه بر تعبّد و تسلیم در برابر فرمان حق، با بصیرت و شناخت بیشتری به انجام اعمال خود بپردازد.
اما در مورد فلسفه نماز، در این جا به طور خلاصه به ذکر پاره ای از آن ها می پردازیم:

ارتباط با خدا
انسان فطرتاً نیاز به ارتباط با آفریدگارش دارد و باید این نیاز درونی را با شیوه‌ای مفید و سازنده ارضاء کند و به آن پاسخ مثبت دهد،[1]چون هر موجودی که لباس هستی پوشیده و از عدم، پای به عرصه وجود و حیات نهاد به طور ناخودآگاهی خواستار و پویای آفریدگار و صانع خویش است تا پاس حرمت و احترام لازم را بنماید و فطرت یک شعور باطنی است که انسان را به طور ناخودآگاه به سوی خالق و آفریدگارش رهبری می‌نماید و در این هدایت به سوی خدا به هیچ گونه استدلال و برهانی نیاز ندارد.
دانشمندان غربی هم بر این مسأله اذعان دارند از جمله ژان ژاک روسو می‌گوید: راه خداشناسی منحصر به عقل نیست بلکه شعور فطری بهترین راهی است که برای اثبات این موضوع که همه موجودات غیر انسان با شعور، خدا را می‌پرستند.[2] اگر این ارتباط با خدا که یک نیاز درونی است ، رها شود و بدان توجه نگردد ، هرگز نابود نمی‌شود بلکه در میان سردرگمی یا سر از الحاد در می‌آورد و یا خدایان باطل را جایگزین خدای حقیقی می‌کند.
نماز در اسلام برنامه جامع و زنده توحیدی است که انسان را از سر درگمی بیرون آورده و نیاز ارتباط با آفریدگار را برای انسان به صورت صحیح هدایت می‌نماید و تکرار نماز در هر شبانه روز این ارتباط را هموارتر و تازه نگه داشته و کامل می‌نماید.

درس بندگی ازکلاس نماز
مهم‌ترین فلسفه نماز، بلکه همه عبادات، درس عبودیت و بندگی خدا است. در دستور نماز شرایط و وظائف متعددی وجود دارد مانند وضو، غصبی نبودن مکان ، لباس ، آب و پاک بودن بدن و روبه قبله بودن و… که انسان مسلمان خود را روزی پنج نوبت مسئول و موظف به انجام‌ آنها می‌داند و فرمان الهی را با کمال تسلیم و تواضع انجام می‌دهد و همین مراقبت درس بندگی را به انسان آموزش می‌دهد و بر همین اساس است که در تشهد نماز، اول به عبودیت و بندگی پیامبر و بعد به رسالت و نبوت پیامبر اقرار می‌کنیم .[3]

مایه آرامش و اطمینان
یاد خدا مایه حیات قلوب و آرامش دل‌ها و رفع پریشانی و اضطراب است، همچنان‌که خدا می‌فرماید: الا بذکر الله تطمئن القلوب «آگاه باشید که یاد خدا مایه اطمینان دل‌هاست» .[4] یاد خدا بسیاری از فضائل انسانی را در درون انسان زنده می‌کند و انسان را به انجام مسئولیت‌ها وا می‌دارد و همه عبادات ذکر خداست و چون نماز نقش بارزتری در زنده نگه داشتن یاد خدا در دل‌ها دارد خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: نماز را بر پا دار تا به یاد من باشی[5] ‌و تکرار نماز در هر شبانه روز ، غفلت را از سر راه بیرون رانده و برنامه ارتباط و پیوند با خدا را شکوفا می‌کند.
و جای هیچ شک و تردیدی وجود ندارد که یکی از مشکلات اساسی بشر امروزی، فراموشی خدا و روی آوردن به ظواهر دنیا است و هر چه هم بیشتر غرق در لذات زود گذر دنیا می‌شوند از خدا دورتر و مشکلات آنها بیشتر می‌شود و همین سردرگمی و پوچی بشر امروز بهترین دلیل بر اهمیت یاد خدا است که در پرتو پیروی از دین مترقی اسلام به دست می‌آید.

بازدارندگی از گناهان
نماز پرورنده روح و پاک کننده آن از زشتی‌ها و ناپاکی‌ها است، نماز در روح انسان اراده قوی و نیروی خداترسی می‌آفریند و انسان را عبد و بنده حق می‌کند و از اسارت و بندگی نفس و هوای شهوانی آن آزاد می‌کند و در پرتو چنین اراده‌ و نیرویی است که انسان از پلیدی‌ها دور می‌شود و استعداد‌های خود را در جهت ترقی و کمال الهی و انسانی خود به کار می‌گیرد. و لذا با توجه به همین اراده و قدرت معنوی در برابر معاصی، به زانو در نمی‌آید و آلوده به آنها نمی‌شود و چنانچه آلودگی هم حاصل شود در پرتو نماز آن آلودگی‌ها را از روح خود پاک می‌کند.

استقامت و بردباری
نماز انسان را با پناهگاهی مطمئن و یاری مهربان آشنا می‌کند که در برابر سختی‌ها و مشکلات زندگی به او اتکاء می‌کند و در برابر آنها ذلیل و خوار نمی‌گردد بر همین اساس، خداوند متعال در دو جای قرآن می‌فرماید: ‌از خصلت صبر و نماز کمک بجوئید.[6]

نظم و انضباط
انجام نماز در اوقات معین و مخصوص ، آداب نماز در مورد نیت و قیام و رکوع و سجود و و جای گرفتن هر موضوعی در محل خودش، علاوه بر آثار مفیدی که در روح انسان می‌گذارد، موجب نظم و انضباط در زندگی خواهد شد، همان‌طور که در زندگی بزرگان ما ، این امر به وضوح مشهود بود و با توجه به این که یکی از عوامل پیشرفت و بسیار مهم در تکامل، نظم و انضباط است و مسائل تربیتی در پرتو نظم و انضباط است که به نتیجه می‌رسد، جایگاه نماز درتکامل انسان بهتر معلوم می‌شود.

درس تواضع در پرتو نماز
یکی از اسرار نماز این است که انسان خودبینی و تکبّر را درهم می‌شکند و درس تواضع و فروتنی در برابر خدا می‌آموزد. زیرا در هر شبانه روز در هفده رکعت نماز واجب، 34 بار پیشانی بر خاک و زمین می‌نهد و به سجده می‌افتد که نشانه نهایت تواضع است و در سجده خود را همچون پرکاهی در میان اقیانوس بزرگ می‌نگرد و خود را ناچیز و بنده کوچک خدا دانسته و هرگونه خودخواهی و غرور را از خود دور می‌سازد. در این رابطه امام علی (ع) می‌فرمایند: خداوند ایمان را به جهت پاک ساختن از شرک و آلودگی شرک و نماز را به خاطر دور شدن از تکبّر واجب کرده است.[7]

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. ابواب رحمت ، ص 69تا ص 183،علی نمازی شاهرودی ، ناشر حاذق، چاپ سوم، 1362ش قم.
2. سجاده عشق، ص 52تا ص62 ، صالحی حاجی آبادی، ناشر مؤلف، چاپ اول، 1377ش، قم.
3. یکصد و چهارده نکته درباره نماز، قرائتی، سازمان تبلیغات اسلامی ، چاپ چهارم، 1372ش تهران.

پی نوشت ها:
[1]. محمدی اشتهاردی، محمد، نماز از دیدگاه قرآن و عترت، ناشرانتشارات نبوی، ص 6.
[2]. موسوی راد لاهیجی، حسین، نماز از دیدگاه قرآن و حدیث، قم، ناشر جامعه مدرسین حوزه علمیه ص7 – 8.
[3]. محمدی اشتهاردی، محمد، نماز از دیدگاه قرآن و عترت، ناشرانتشارات نبوی، ص 90-91.
[4]. رعد/28.
[5]. طه/14.
[6]. بقره/45-153.
[7]. نهج البلاغه، حکمت 252.