فلسفه روزه در اسلام چیست؟

قرآن کریم وقتی حکم روزه را بیان می‌کند در ذیل آن با جمله‌ای کوتاه به فلسفه روزه اشاره کرده، می‌فرماید: «لعلّکم تتقون»[1] این جمله که ذیل جمله «کتب علیکم الصیّام کما کتب علی الّذین من قبلکم» آمده بیان‌گر این است که روزه روح تقوی و پرهیزگاری را در انسان زنده می‌کند، از شدت غرایز می‌کاهد، روح را تلطیف و صفا می‌بخشد و نورانیت ایجاد می‌کند، عزم و اراده انسان را قوی و در انسان قدرت تصمیم‌گیری ایجاد می‌کند و راه را برای سیر و سلوک بسوی خدای متعال هموار می‌سازد و در ابعاد مختلف بر کامل شدن انسان کمک می‌کند. بطور کلّی فلسفه روزه را در ابعاد گوناگون می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد:
1. بُعد عرفانی: روزه مایه تقرب به خداوند متعال است، زیرا روزه‌ شهوت نفس را می‌کوبد و آدمی را بیاد روز قیامت انداخته و عطش و گرسنگی آن روز را یادآوری می‌کند و انسان را از کسالت‌ها و مفاسد که از محکم ترین ریسمانهای شیطان است، می‌رهاند.
دلیل این مطلب روایتی است که از امام صادق ـ علیه‌السّلام ـ نقل شده است که شیطان آمد نزد یحیای پیغمبر ـ علیه‌السّلام ـ ، حضرت یحیی فرمودند این‌ها که به خود آویخته ای چیست؟ شیطان گفت: شهواتی است که به وسیله آن‌ها فرزندان آدم را دچار می‌کنم حضرت فرمود: آیا برای من هم در آن چیزی هست؟ شیطان گفت هرگاه شکم خود را سیر کردی از خوراک، پس تو را باز می‌دارم از نماز و یاد خدا، حضرت یحیی قسم یاد کرد که شکم خود را هرگز از طعام پر نخواهم کرد.[2] بدون شک از مجرّب‌ترین وسایل جهت تعدیل شهوت، گرسنگی کشیدن است.
و شایان ذکر است که احادیث فراوانی در کتب روایی ما وجود دارد که که روزه و روزه‌دای را مایه تقرب به خداوند دانسته اند که به طور نمونه به تعدادی از آن ها اشاره می کنیم:
1. پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ در ضمن توصیه‌ای به اسامه بن زید چنین فرموده است: «عَلَیْکَ بالصوم فَاِنَّهُ قُربُه اِلَی الله؛ بر توباد روزه‌داری زیرا که روزه موجب تقرّب به خدا می‌شود.»[3] 2. خداوند متعال در حدیث قدسی می‌فرماید: «الصَّومُ لیِ و اَنا اُجْزی بِهِ؛ روزه برای من است و من خودم پاداش او هستم، یعنی تقرب به من بهترین پاداش اوست.»
3. خداوند متعال به پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در شب معراج می فرماید: ای احمد آیا می‌دانی کدام وقت بنده به من نزدیک می‌شود؟ حضرت فرمود: نه ای پروردگار من؛ خداوند فرمود: «؛ موقعی که گرسنه و یا در سجده باشد.[4] 2. بُعد اخلاقی و تربیتی: علم اخلاق برای تزکیه روح انسان وضع شده با آموختن و به کار بستن آن می‌توان روح سرکش انسانی را از چنگال رذائل اخلاقی نجات داد و آماده درک انوار معنوی شد؛ اگر انسان بخواهد سیر و سلوکی داشته باشد و به مراحل بالای کمال و معنویت برسد تزکیه و تخلیه از مهم‌ترین مراحل است و یکی از فوائد مهم روزه مسئله تزکیه روح و تخلیه روان است. چون روزه تنها امساک و پرهیز از خوردن و آشامیدن نیست (چنان‌چه در حدیث شریف می‌خوانیم «رُبَّ صائم لیس له من صیامه اِلا الجوع و العطش»[5] چه بسیار روزه دارانی که فقط گرسنگی و تشنگی می‌کشند) بلکه روزه حقیقی آن است که چشم و گوش و زبان انسان همه روزه باشند؛ یعنی از ارتکاب گناهان چه کبیره و چه صغیره ، اجتناب نماید و از دستورات دینی بطور کامل پیروی نماید، زیرا عمل به دستورات الهی و ترک نواهی موجب تصفیه باطن و تزکیه روح از آلودگی‌ها و وارستگی‌ از رذائل اخلاقی می‌شود.
3. بُعد اجتماعی: یکی از فلسفه‌های روزه بعد اجتماعی آن است، پیامبر مکرم اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ فرموده اند: «و هو شهر المواسات» (ماه رمضان، ماه برادری و همدردی است)[6] و امام باقر ـ علیه السّلام ـ می فرمایند: «خداوند روزه را واجب ساخته تا ثروت‌مندان درد گرسنگی را بفهمند و بر فقراء عطوفت کنند.»[7] یکی از مهم‌ترین منافع روزه همین مطلب است که به انسان هشدار می‌دهد که مسلمانی تنها نماز و عبادت و زیارت و اصول عبادی اسلام را بجا آوردن نیست، بلکه باید از حال فقیران و مستمندان مطلع باشی و به آنها رسیدگی کنی، زیرا هر اجتماعی که اغنیاء آن به فکر مستمندان باشند ، روی فقر و محرومیت را نخواهند دید و این از فوائد روزه به شمار می‌آید.
4. بُعد بهداشتی و پزشکی: پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: «صوموا تصحّوا» روزه بگیرید تا سالم و تندرست باشید.[8] پس یکی از آثار و فوائد روزه سلامتی جسم و بعد پزشکی آن می‌باشد که اهمیت به سزائی دارد، چون بدن انسان در طول سال آزادانه به تغذیه خود می‌پردازد و معده انسان که آن را مرکز همه دردها دانسته‌اند، در هر زمان که انسان اراده کرده مملو از خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها شده است و محدودیت خوردن و آشامیدن در یک ماه (به وسیله گرفتن روزه) بهترین وسیله برای سلامتی جسم و بدن انسان می‌باشد.
دانشمندی در این رابطه چنین می‌گوید: «فایده روزه برای بدن مانند نوعی درمان پزشکی است. پزشکان همه به این نکته رسیده‌اند که روزه گرفتن روزهای ماه مبارک رمضان ، هم چون سی عدد قرص است که هر سال مصرف می‌شود تا معده تقویت و خون تصفیه و بافت‌های خون ترمیم گردد.»[9] در روایتی از رسول خدا چنین آمده است: «المعده بیت کل داء و الحمیّه (ای الامساک) رأس کل دواء». یعنی: معده خانه تمامی دردها است و امساک بالاترین داروها.[10] و دانشمندی به نام «الکسی سوفورین» بیش از 23 مرض را برشمرده که بوسیله روزه مداوا می‌شود.[11]

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. تفسیر نمونه، آیه الله مکارم شیرازی، ج1.
2. فلسفه روزه، میر سید احمد روضاتی.

پی نوشت ها:
[1] . بقره/ 183.
[2] . روضاتی، میر سید احمد، فلسفه روزه، قم، انتشارات طباطبائی، 1385 ق، ص 90 ـ 92.
[3] . مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ج 93، ص 285.
[4] . قمی، شیخ عباس، سفینه البحار، انتشارات کتابخانه سنائی، ‌ج 1، ص 193.
[5] . شمس‌الدین، سید مهدی، آداب روزه داری، قم، انتشارات قدس، چاپ اوّل، 1374، صص 10 و 23ـ24.
[6] . حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل‌الشیعه، بیروت، ج 7، ص 7.
[7] . همان، ص 223.
[8] . مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، احیاء التراث الاسلامی، ج 96، ص 255.
[9] . ، آداب روزه داری ، ص 20
[10] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1375، ج 1، ص 632ـ633.
[11] . همان.