نویسنده: حمیدرضا مظاهری سیف

در جستجوی ابعاد نتیجه گروانه اخلاق اسلامی

اخلاق اسلامی به صورت دانشی سنتی که محصول تلاش و اندیشه عالمان و اساتید اخلاق است، سرمایه گرانبهایی است که آثار اخلاق اسلامی را از گوهرهای تابناکی انباشته کرده است. اما با همه این برخورداریها، میراث اخلاق اسلامی کاستی هایی دارد که مطالعه و بررسی آنها ضرورت تحول دانش اخلاق را نمایان کرده، مسیر رشد و تکامل این دانش را نشان می دهد. این کاستی ها را در ابعاد مختلفی نظیر روششناسی، ساختار و از جمله مبانی فلسفه اخلاق Ethics میتوان دنبال کرد.
در مبانی فلسفه اخلاقی نیز نحیف بودن مباحث فرا اخلاقی (Mta Ethics) در سه حوزه معناشناسی (Semantic)، معرفت شناسی (Epistemologi) و هستی شناسی (Ontologi) اخلاق بسیار آزار دهنده است. البته می توان گفت که اینها مباحثی نوپدید در اندیشه بشری است و در گذشته مسائلی از این دست برای دانشمندان اخلاق مطرح نبوده، که به آن پاسخ دهند. اما بخش دیگر فلسفه اخلاق که به اخلاق هنجاری (Normativ Ethics) معروف است، با اینکه در منابع دینی ما به طور جدی ابعاد آن مطرح بوده، در اندیشه علمای اخلاق مورد اهتمام قرار نگرفته است.
در اخلاق هنجاری نظریاتی برای دفاع از ارزش های اخلاقی وجود دارد نظیر پیامدگروی یا نتیجه گروی _(Consequentialism)به نام غایت گروی (Teleologisim) نیز خوانده میشود._که بر پیامد ارزشهای اخلاقی تأکید کرده و الزام و ارزش رفتارها و صفات اخلاقی را در آنجا می جوید. یا نظریات وظیفه گروانه (Deontologism ) که قائل به ارزش و الزام درونی اعمال و رفتار اخلاقی است. نظریات فضیلت گرایانه
ارزش رفتارهای اخلاقی را از تأثیری که در رابطه با فضایل و شکل گیری منش و شخصیت اخلاقی دارند دنبال می کند.
صد البته که این نظریات و مباحثات نیز در گستره فلسفه اخلاق مسائل تازه ای است که خرده گیری از میراث اخلاقی مسلمین به خاطر فقدان آنها منصفانه نیست. اما مشکل اینجاست که بدون ورود به این مباحث در منابع دینی به ویژه قرآن و روایات رویکرد پیامدگروانه بطور برجسته ای مطرح شده و ارزشها و ضد ارزشهای اخلاقی از موضع نتایجی که به بار می آورند و نه صرفاً خود اعمال مورد ارزش گذاری و الزام سنجی قرار گرفته اند. اما در میراث اخلاقی و اندیشه دانشمندان اخلاق شناس مسلمان این رویکرد به محاق رفته و جدی تلقی نشده است. این معضل آسیب های سختی را به تربیت اخلاقی در قلمرو فردی و اجتماعی و حتی در رابطه با خداوند به دنبال داشته و نیز آسیب های جبران ناپذیری به جوامع مسلمین و فرهنگ و تمدن اسلامی وارد کرده است.
رویکرد عمده اخلاق نگاران تاریخ اندیشه اخلاقی مسلمین به سمت وظیفه گروی میل کرده و از پیامدگروی روگردانده است؛ با اینکه رویکرد پیامدگروی از جذابیت بیشتری برخوردار بوده، اخلاق را با نتایجی ملموس، کام بخش، سازنده و در متن زندگی ارائه می دهد. در نتیجه حذف جنبه های پیامدگروانه اخلاق اسلامی، به معنای ندیده گرفتن ابعاد مهمی از تعالیم اخلاقی اسلام است. امروزه اما توجه به شرایط مخاطبی که در بحران اضطراب و افسردگی تمدن مادی، با رشد علمگرایی، افزایش سطح فهم ناسوتی و ضعف روحیه تعبد بسر میبرد، استفاده از ظرفیتهای مناسبتری را اقتضا می کند، که در منابع دینی وجود دارد.
در منابع دینی (قرآن، سنت و عقل) به روشنی پیامدهای مثبت اخلاقی زیستن، نظیر آرامش، خلاقیت ، شادمانی، افزایش ثروت (وسعت رزق) (رک، مظاهری سیف ، اخلاق دارایی) و موفقیت (مظاهری سیف، اخلاق موفقیت) تبیین شده است. اما در کتابهای اخلاق معمولاً باید و نبایدها و بیان وظایف اخلاقی نقش محوری یافته، نقطه عزیمت مباحث و مرکز ثقل مطالب بر پیامدهای مثبت و نتایج ملموس استوار نیست. و مباحثی از این دست که می تواند ساختار این دانش را متحول سازد، به طور بسیار نحیف و محدود ذیل عنوان «آثار» برخی از رذایل و فضایل توضیح داده می شود.
کارآمدترین و علمی ترین شیوه برای بازسازی علم اخلاق این است که به منابع اصیل دین بازگشته و با رویکرد پیامدگروانه به بازفهمی و بازنویسی اخلاق اسلامی همت گماریم. در این صورت هم دانش اخلاق به طور کارآمدتری بازسازی می شود و هم فرایند تربیت اخلاقی توفیقات بیشتری خواهد یافت. نیز فراتر از اینها می توانیم در راستای تحقق اسلام کاملی که مدعی تأمین سعادت دنیا و آخرت است، حرکتی اجتماعی را بر اساس کامیابی و ارتقاء کیفیت زندگی این جهانی به سامان آوریم و بدین سان توانایی اسلام را برای مدیریت و بهبود زندگی در این جهان و تأمین سعادت دنیوی و تحقق تمدن متعالی اسلام نشان دهیم.
مسئله اصلی پژوهش حاضر این است: «کاستیها و کژیهای بخش اخلاق در گفتمان سنتی معرفت دینی چیست؟» پاسخ پیش نهادی این است که ضعف رویکرد پیامدگروی در مبانی هنجارشناختی یکی از ضعف های اساسی در گفتمان سنتی اخلاق اسلامی است.

نتیجه گروی

از منظر پیامدگروانه ارزش اخلاقی اعمال، اشخاص یا ویژگیهای منش وابسته به ارزش غیر اخلاقی چیزی است که به وجود می آورند. (فرانکنا.ص45) با بررسی و ارزیابی پیامدها و نتایج اعمال و ملکات میتوان ارزش اخلاقی آنها را تعیین کرد. انسان برای زندگی خود اهداف و آرمان هایی دارد که این آرزوها به زندگی او معنا می بخشد. و سرچشمه جوشان ارزشهای دیگر زندگی میشود. بنابراین پیامدهای مطلوب در نظریات گوناگون پیامدگروی، هدف زندگی اند. (پالمر ص191.)
از موضع پیامدگرایی «هنجارهای اخلاقی قواعد موقتی ای هستند که می گویند چگونه نتایج خوب را افزایش دهیم.» (هری. جی. گنسلر ص283.) اعمال، نیات و منش مردمان تا هنگامی که می تواند نتایج مطلوب را در دسترس قرار دهد و اهداف زندگی را محقق سازد، محمولات مثبت اخلاقی نظیر درست، خوب و باید را بر می تابد. در غیر این صورت اگر در رسیدن به نتایج مطلوب و اهداف دلخواه اثر معکوس داشته باشد، محمولات منفی اخلاقی همچون، نادرست، بد و نباید را می پذیرد. و اگر هیچ تأثیری در این اهداف و نتایج نداشته باشد اساساً از حیطه ارزش گذاری اخلاقی خارج بوده، غیر اخلاقی (و نه ضد اخلاقی) تلقی می شود. پس از منظر نتیجه گروی ارزشهای اخلاقی مطلق نیستند و مشروط و وابسته به نتایج و پیامدهایی هستند که به دنبال دارند.
در پیامدگروی نظریه های عمده ای وجود دارد که خودگروی و سودگرایی مهمترین آنهاست. خودگروی مبتنی بر این است که هر کس باید به گونه ای عمل کند که که نفع شخصی خود را تأمین کند. (پالمرص82) البته در صورتی که او اصل تعمیم پذیری را در این باره روا داند، این یک مبنای اخلاقی خواهد بود. (فرانکنا.ص53غ52) اصل تعمیم پذیری در خودگرایی اخلاقی این طور اعمال میشود که این کار را از سوی دیگران نیز روا بداند. زیرا در غیر این صورت او یک خود خواه ضد اخلاق است. که میتواند خیلی خطرناک باشد.
مهمترین مبنای خودگروی اخلاقی، خود گروی روانشناختی است. خودگروی روانشناختی می گوید:
ما همگی چنان ساخته شده ایم که همواره به دنبال سود یا رفاه خود مان هستیم. (فرانکنا.ص57) بنابراین نمی توان اساساً به انسان توصیه کرد که به غیر از نفع شخصی اش کاری انجام دهد زیرا با ساختار روانی او تعارض دارد. کلارک در مورد رفتارهای فداکارانه و دیگرگروانه انسان معتقد است چون از عمل به سود دیگران لذت برده ایم این کار را انجام می دهیم. (فرانکنا.ص61) البته این سخن به نوعی اذعان به دیگرگروی و رد خودگروی روانشناختی است.
بسیاری از خودگرایان اخلاقی بدون تکیه بر خودگرایی روانشناختی مدعای خود را دنبال می کنند. توماس هابز در تعریف خیر و شر با تز خودگروانه می نویسد: «خیر و شر اسم هایی اند که بر خواهش ها و امور تنفر انگیز ما دلالت می کنند.» (پالمر ص83) پس ما باید کاری کنیم که به نفع خودماست زیرا اگر چنین کنیم بیشترین خیر عمومی حاصل می شود. (پالمر.ص82) زیرا جمع اعتقاد به ارزشمند بودن حداکثرسازی خیر شخصی با تعمیم چنین اصلی بر عموم مردم در واقع به معنای اعتقاد به حداکثر سازی خیر عمومی است، از این رو شاید بتوان گفت که چنین کسانی در حقیقت به سودگرایی عام یا فایده باوری معتقد شده اند.
سودگرایی عام یا فایده باوری نظریه مقبول تر در رویکرد پیامدگروانه است زیرا مبنی بر این است که باید خیر عمومی را به حداکثر رساند نه خیر شخصی را گاهی اوقات که میان خیر شخصی و خیر جمعی تعارض پیش بیاید در اینجا راه خود گرا با فایده گرا جدا میشود. زیرا خودگرا بر اساس نظریه پذیرفته شده اش باید نفع و خیر شخصی را ترجیح دهد ولی فایده گرا سود عام را مقدم می داند. البته اگر کسی به طور جدی بر این باور باشد که نفع شخصی هیچ گاه در تعارض با خیر عمومی قرار نمی گیرد و خودگرایی اخلاقی بدون هیچ تعارضی تعمیم پذیر است، در این صورت همانطور که گفته شد او با سودگرایی مشکلی ندارد.
جرمی بنتام مبنای انسان شناختی سودگرایی را چنین بیان می کند که: «طبیعت، بشر را تحت سیطره دو ارباب مطلق، رنج و لذت قرار داده است. فقط به دلیل آنهاست که آن چه را باید انجام دهیم، خاطر نشان می کنیم و آن چه را می خواهیم انجام دهیم تعیین می کنیم. از سویی، معیار درستی و نادرستی و از سوی دیگر، سلسله علل و معالیل به سیطره آنها متصل اند. …اصل سود این انقیاد را شناخته و آن را مبنای آن نظامی می انگارد که هدفش پروردن ساختار لذت به کمک عقل و قانون است.(Bentham P12) (پالمر، ص134 و 133)
انسان خواهان لذت بیشتر و رنج کمتر است و این را برای همه انسانها می خواهد بدون تردید لذت و شادکامی دو نفر پیامد مطلوب تری است نسبت کامیابی یک نفر، اگر چه این یک نفر من باشم. هم از این رو سودگرایی فداکاری را توصیه می کند اگر چه تا سرحد جان باختن باشد. (پالمر،ص 133)
سودگرا یک نیاز اساسی دارد و آن اینکه چطور دریابد که حداکثر سود چیست و کجاست. به همین جهت معیارهایی برای محاسبه لذت ارائه شده است: شدت، مدت، قطعیت، نزدیکی، بارآوری، خلوص، گستردگی. (Ibid.p38-39) البته جان استوارت میل به عنوان مرد دوم سودگرایی شاخص های کیفی را برای محاسبه سود و لذت پیش نهاد کرده و مثلاً لذت های روح را برتر و گرامی تر از لذتهای جسمانی می داند. (لارنس سی بکر، ص148) البته بنتام هم تنها به لذتهای مادی و جسمانی توجه نداشت بلکه او نیز مانند اسلاف اپیکوری خود لذتهای غیر جسمانی را ارج مینهاد و سود و فایده ارزش آفرین را درگستره تمام لذتهای ممکن برای بشر ملاحظه میکرد. هم سودگرایی و هم خودگرایی ماهیتاً نتیجه گرایانه اند، زیرا هر کدام بر حسب نتایج یا آثار یک عمل، درباره اخلاقی بودن آن قضاوت می کند. و نیز به ارزش مطلق و ذاتی افعال اخلاقی معتقد نیستند. البته «کاربرد مستقیم فایده باوری برای دستیابی به قواعد اخلاقی هم مفید است. اگر مثلاً موارد خاص دزدی را وارسی کنیم در می یابیم که دزدی معمولاً پیامدهای بدی دارد. پس قاعده موقتی دزدی نکن سودمند است، مگر آن که بدانیم که دزدی در مورد خاصی بیشترین پیامدهای خوب را دارد.» (گنسلر، ص 257) پس قواعد به طور موقت و استثناپذیر مقبول فایده گروی و سایر نظریات نتیجه گراست.

منابع:

1. بروس اونی. نظریه اخلاقی کانت ترجمه علیرضا آلبویه. انتشارات بوستان کتاب قم. 81
2. علی شیروانی: «ساختار کلی اخلاق اسلامی» فصلنامه قبسات شماره سوم سال چهارم پاییز 78.ص40غ.39
3.هادی صادقی، «اخلاق بدون خدا» نقد و نظر سال چهارم شماره اول و دوم زمستان 76 و بهار .77
4. محسن جوادی. «اخلاق» دایره المعارف قرآن کریم ج2 قم بوستان کتاب قم .1383
5. حمید رضا مظاهری سیف. «تحریف تعالیم اخلاقی تباهی تمدن اسلامی» فصلنامه کتاب نقد شماره
6. حمید رضا مظاهری سیف. «جای خالی فقه الاخلاق» فصلنامه کتاب نقد شماره .33
7. حمید رضا مظاهری سیف. «نقد عرفان پست مدرن» فصلنامه کتاب نقد شماره .35
8. حمید رضا مظاهری سیف. «اخلاق موفقیت» هفته نامه پگاه شماره 198
9. حمید رضا مظاهری سیف. «اخلاق دارایی» هفته نامه پگاه شماره 199
10. مایکل پالمر. مسائل اخلاق ترجمه علی رضا آل بویه. انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.1385
11. هری. جی. گنسلر. درآمدی جدید به فلسفه اخلاق. ترجمه حمیده بحرینی، تهران: آسمان خیال 1385
12. فصلنامه ارغنون شماره 16. انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.
13. ویلیام کی فرانکنا. فلسفه اخلاق. ترجمه هادی صادقی. انتشارات طه .1375
14. لارنس سی.بکر، تاریخ فلسفه اخلاق ترجمه گروهی از مترجمان. انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی .1378
15. An Introduction to the Principls of Morals and Legislatin .(eds) J.H.Burns and H.L.A.Hart
.16 Mill John Utilitarianism (New York: Library of Liberal) (Arts1957)
Kant Immanuel. Groundwork of Metaphysic of Morals Translated.With analysis and notes.by H.J.Patan in the Moral Law

منبع: http://www.pegahhowzeh.com