نیاز انسان به اخلاق
بدون تردید خوب زیستن و رسیدن به سعادت، آرزوی هر انسانی است، و اوهمیشه دنبال دستورات و فرامینی بوده است که بتواند با عمل به آنها، مناسبات خود را با دیگران شکل بخشد، تا از این طریق عمر خود را بگذراند و بقای حیات خویش را تضمین نماید.
از این رو نیازمند نظام ارزشها بوده است، نظامی که خوب و بد را برای او معین کند و در پیچ و خم زندگی راهنمای او باشد. اخلاق وسیله مؤثر برای بهتر زیستن است، پس فراگیری آن، لازمه حیات بشری است.
یکی از علومی که برای اعمال ما قانون وضع می کند و آن را نظام می بخشد «علم اخلاق» است علمی که قادر است ما را از خطر سقوط نجات دهد. در میان همه ی علوم علم اخلاق ضروری ترین علم برای انسان است، چرا که در تمام اوراق کتاب زندگی اجتماعی و فردی در ورطه سقوط است.
طبیعت انسان میل به نفع طلبی دارد و این خود عاملی برای جلوگیری از برپایی جامعه ایده آل است و بسیاری از کشمکشهای اجتماعی از این طبیعت انسان ناشی می شود.
از این رو علاوه بر وجود قانون، نیاز به یک نیروی درونی به نام اخلاق است که انسانها را کنترل کند.
برتراندراسل که در بسیاری از مسائل انسانی شک می کند معتقداست که اخلاق برای انسان لازم است. او می گوید: افراد بشر تندخو، شهوت ران، لجوج و تا حدی دیوانه هستند به علت دیوانگی هایش بر خود و بر دیگران مصیبت هایی را وارد می کند که ممکن است منجر به بدبختی های هولناکی شود اما با این که زندگی توأم با احساسات خطرناک است ولی اگر بخواهیم زندگی بشر لطف خود را از دست ندهد احساسات و کنترل آنها تضادی وجود دارد. از همین تضاد درونی طبیعت بشر، احتیاج به اخلاق احساس می شود. (1)
پس فضایل اخلاقی نه تنها سبب سعادت و نجات در قیامت است، بلکه وسیله ای برای سعادت و خوشبختی در زندگی دنیا هم محسوب می شود. اینجاست که به اهمیت سخن حکمت امیز آمیرمؤمنان علی «علیه السلام» پی می بریم که می فرماید : «لوکنا لانرجوا جنه و لا نخشی ناراً و لا ثواباً و لاعقاباً لکان ینبغی لنا ان نطالب بمکارم الاخلاق فانها مما تدل علی سبیل النجاح» (2) یعنی اگر امیدی به بهشت و ثواب و ترسی از جهنم و عقاب نداشتیم باز هم شایسته بود که ما در پی مکارم اخلاق باشیم، زیرا خوشبختی و سعادت را از این طریق می توان به دست آورد.

اهمیت علم اخلاق
علم اخلاق از آن جهت که فضیلت را از رذیلت وخیر را از شر می شناساند، همواره مورد اهمیت بوده است. در قرآن کریم هدف از فرستادن پیامبر «صلی الله علیه و اله» تزکیه نفوس بیان شده است. (3) و در سوره مبارکه شمس بعد از یازده قسم، پروردگار می فرماید: قد افلح من زکها (4) یعنی به تحقیق کسی که تزکیه نفس کرد، رستگار شد. از این آیات استفاده می شود که تهذیب نفس هر چند مراتبی دارد و برخی از آن واجب و برخی مستحب است. اما امر حیاتی است که در اسلام جایگاه والایی دارد و بعد از مسئله خدا وپیامبر «صلی الله علیه و اله» نوبت به اخلاق می رسد و اگر تهذیب و تزکیه نباشد چه بسا اعتقاد اصلی از دست برود. (5)
اختصاص یافتن بخش قابل توجهی از آیات قرآن کریم وروایات اهل بیت «علیهم السلام» به تعالیم اخلاقی، بیانگر اهمیت مباحث اخلاقی است و از این مهمتر، کامل ساختن مکارم اخلاق، غایت بعثت پیامبر اکرم «صلی الله علیه و اله» معرفی شده است: آن حضرت می فرماید:«بعثت لاتمم مکارم اخلاق، علیکم بمکارم الاخلاق (6) فان ربی بعثنی بها» (7) مبعوث شدم تا مکارم اخلاق را تمام کنم، بر شما لازم است که به مکارم اخلاق را تمام کنم، بر شما لازم است که به مکارم اخلاق عمل کنید همانا خداوند متعال مرا به مکارم اخلاق مبعوث گردانید. خداوند متعال منبع تمام فضایل است و قرب و نزدیکی به او از طریق متخلق شدن به اخلاق الهی امکان پذیر است و هر فضیلت انسان را گامی به ذات مقدس نزدیکتر می کند.
در روایتی دیگر پیامبراکرم «صلی الله علیه و اله» فضایل اخلاقی را وسیله ارتباط بین خداوند متعال و بندگان معرفی کرده و می فرماید: «جعل الله سبحانه مکارم الاخلاق صله ی بین و بین عباده فحسب احدکم ان یتمسک بخلق متصل بالله» (7) یعنی خداوند سبحان فضایل اخلاقی را وسیله ارتباط بین خود وبندگان قرار داد، همین بس که هر یک از شما دست به اخلاقی بزند او را به خدا مربوط می سازد.
سفارش ائمه «علیهم السلام» به کسب مکارم اخلاق خود دلیلی بر اهمیت آن است، علی «علیه السلام» به کمیل می فرماید: «یا کمیل مراهلک ان یروحوا فی کسب المکارم» (8) یعنی ای کمیل خانواده ات را فرمان ده که روزها در پی تحصیل صفات پسندیده باشند.
کسب فضایل گامی در جهت تأسی به الگوهای راستین بشری است و همانندی با پیامبران الهی، لطف عظیمی از ناحیه پروردگار است و باید آن را از خداوند متعال درخواست نمود. امام صادق «علیه السلام» می فرماید: «ان الله عزوجل خص رسله بمکارم الاخلاق فامتحنوا انفسکم فان کانت فیکم فاحمدوا الله و اعلموا ان ذلک من خیر و الا تکن فیکم فاسالوا الله و ارغبوا الیه فیها» (9) خداوند متعال رسولان خویش را به مکارم اخلاق مخصوص گردانید پس شما نیز خود را مورد آزمایش قرار دهید و با انبیاء مقایسه کنید اگر صفات حمیده را در خود یافتید، خداوند متعال را سپاس گوئید و بدانید که برای شما پسندیده است و در غیر این صورت از خداوند طلب توفیق کنید و از خود میل و رغبت نشان دهید که به مکارم اخلاق برسید.

پی نوشت :

1. عبدالله، نصری، خدا در اندیشه بشر، ص 288، به نقل از اخلاق و سیاست در جامعه ص 20
2. مستدرک الوسایل ، ج 11 ، ص 193
3. سوره جمعه آیه 2
4. سوره شمس آیه 9
5. ر. ک، مجه معرفت، شماره 13ص 18
6. بحار، ج 67، ص 372
7. وسایل ج 8 ص522
8. میزان الحکمه، ج 3 ، ص 149
9. نهج البلاغه، حکمت 257
10. بحار ج 67 ص 371