یکی از بزرگترین مشکلات بشر امروزی، اضطراب و فشارهای روانی است، که پیامدهای منفی فروانی هم به دنبال داشته است. انسان در راه رسیدن به آرامش کوششهای فراوانی را به کار برده است، اما چون راه صحیح آن را نیافته است، تلاشش بیثمر مانده است. پیشرفت علم و تکنولوژی نیز با همهی غوغایش، بیش از پیش او را در گرداب ناآرامی و اضطراب و تردید غوطهور ساخته است.
اضطراب و دلهره از راههای گوناگونی ممکن است به وجود آید:
الف- ترسیم آیندههای تاریک؛
افرادی که برای خود آیندههای تاریک ومبهم تصور میکنند، هر آن ممکن است دچار بیماری و درماندگی و … شوند و از این نگرانی و ترس، بسیار رنج میبرند.
ب- ضعف و ناتوانی؛
گاه انسان در برابر مشکلات فراوان زندگی به این فکر فرو میرود که ممکن است از عهدهی حل آنها برنیایم، همین تصور او را مضطرب میسازد.
ج- احساس پوچی در زندگی؛
د- دنیا پرستی و ترس از مرگ.
امروز، نه تنها جوامع غیر دینی و سکولار، که جوامع دینی نیز به دلیل غفلت از گنجینهی غنی و گران بهایی که از ایمان در اختیار دارند، از فشارهای روانی و دلهرههای بیمورد در رنجند. خدایی که انسان را آفرید و برای هدایت و راهنمایی او کتابهای آسمانی و پیامبران را فرستاد، بیشک عوامل آرامش و آسایش او را از زبان پیامبران خود بیان کرده است.
انسان هنگامی که کارهای خود را با تفکر و تعقل انجام دهد و به این بیندیشد که کارهایش برای سعادت اخروی سودمند است، این کارِ فکری با آرامش خاطر وبدون هیچگونه تزلزل و اضطرابی صورت میگیرد؛ اما اگر تنها زندگی مادی را ببیند و از هوی و هوس پیروی کند، وهم و خیال به سراغ او آمده و او را از راه راست منحرف میسازد و اورا در تصمیم خود مضطرب و در اقدام به کارهای مهم سست میگرداند.
آرامش دل و اطمینان خاطر مقدمهای است برای نشاط. کسی دارای روحیه شادابی است که از فشار روانی و دلهره در در امان باشد. خداوند در آیهی بیست و هشت سورهی رعد مهمترین عامل آرامش را یاد خود میداند:
الَّذِینَ آمَنُواْ وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِکْرِ اللّهِ أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ (رعد/28) کسانی که ایمان آوردهاند و دلهایشان به یاد خدا آرام میگیرد، آگاه باش که (تنها) با یاد خدا دلها آرامش مییابد.
مقصود از اینکه یاد حق آرامش دهندهی قلبهاست، تنها ذکر زبانی نیست. هر چند ذکر لفظی (یک واژه را چند بار تکرار کردن) در انسان تأثیر دارد و موجب تلقین مفهوم آن واژه به دل میشود، بلکه علاوه بر ذکر زبانی، ذکر قلبی نیز نیاز است تا با تمام وجود متوجه عظمت خداوند شده، حضور خدا را در همه جا و تمام حالات درک کند، تا اگر صحنهی گناهی برایش پیش آمد، بتواند یوسفوار از آن چشم پوشی کند. چرا که حضرت علی( علیهالسلام ) میفرماید: ذکر بر دو نوع است، یاد خداوند در هنگام مصیبت و از آن بالاتر، یاد خداوند است در هنگامی که حرامی پیش بیاید و از آن چشم بپوشی.(1)
هیچ کُنجی بیدد و بیدام نیست
جز به خلوتگاه حق آرام نیست
گر گریزی بر امید راحتی
زان طرف هم پیشت آید آفتی
(مولوی)
نام خدا بر لب، همانند آبیاری شاخهی درخت است که تنها گرد گیری از آن میکند، ولی یاد خدا در دل مثل آبیاری ریشهی درخت است که مایهی بالندگی و ثمر بخشی آن خواهد بود. اثر چنین یادی این است که انسان را با شور و نشاط به تولید، کار، اشتغال و تأمین نیازهای جامعه وامیدارد تا از هر گونه تنبلی و تنپروری بپرهیزد و نیز هیچ کار سود آوری او را از یاد خدا غافل نسازد تا از کار حلال دست بردارد و یا به کار حرام روی آورد. چنانچه خداوند میفرماید:
«مردانی که نه تجارت و نه داد و ستدی آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و دادن زکات به خود مشغول نمیدارد و از روزی که دلها و دیدهها در آن زیرورو میشود، میهراسند.»(نور/37)
این مردان الهی در اثر یاد خدا، نه تنها از عبادتهای بدنی امتناعی ندارند، بلکه از زکات و انفاق به مستمندان نیز غافل نیستند.
یکی از مصادیق یاد خداوند، یاد پیامبر اکرم و امامان معصوم – صلوات الله علیهم – است؛ زیرا امام صادق( علیهالسلام ) در مورد آیهی «الابذکرالله…» میفرمایند:
«به محمد علیه و آله السلام تطمئن القلوب و هو ذکر الله» (منظور از آیه این است که با یاد پیامبر دلها آرام میگیرد که او یاد خداست)(2)
رسول خدا( صلیاللهعلیهوآله ) – فرمودند: «مراد از» «الَّذِینَ آمَنُواْ» شیعیان است و مراد از «ذِکْرِ اللّهُِ» امیرالمؤمنین و ائمه – صلوات الله علیهم – است.(3)
که یاد آن حضرات مایهی آرامش است، اینکه ما شیعیان در شادی آنان خوشحال و در غم آنان اندوهگین هستیم، گذشته از آرامش به نشاط میرسیم، که بارها آن را آزمودهایم.
پیامبران و امامان معصوم( علیهمالسلام ) بالاترین مرحلهی آرامش را دارا بودند. به یک نمونه در این زمینه نگاه میکنیم:
امام سجاد( علیهالسلام ) میفرمایند: «هنگامی که کار جنگ در نبرد کربلا سخت شد، پدرم حسین بن علی( علیهالسلام ) در آرامش کامل بود و هر لحظه رنگ چهرهی او روشنتر و بشّاشتر میگشت، برخی بر خلاف پدرم رنگشان زرد شده و ترس بر اندامشان افتاده بود و دلهاشان میلرزید، حسین بن علی( علیهالسلام ) به آنان فرمود: ای بزرگزادگان صبر کنید، مرگ جز پلی بیش نیست که شما را از این سختیها به بهشت وسیع عبور میدهد. …»(4)
چگونگیِ آرامش دل با یاد خدا:
ذکر حضرت حق دل را صیقل داده، انسان خاکی و مُلکی را به مَلکوت متصل میسازد. او با کمال مطلق ارتباط پیدا میکند و این ارتباط آرامشی بسیار لذتبخش به او عنایت میکند. در پرتو چنین ارتباطی احساس میکند به غیر خدا پناه بردن جز فرومایگی چیزی بر او نمیافزاید. دریچهی دل چون با یاد پروردگار باز شد، انسان احساس میکند خدا هم او را یاد کرده است، که خود میفرماید:
«فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَاشْکُرُواْ لِی وَلاَ تَکْفُرُونِ»(بقره/152)
مرا یاد کنید، تا شما را یاد کنم، و شکر مرا بهجا آورید و کفران نعمتهای من نکنید. شما از طریق بندگی خداوند و با تمام وجود و دل وجان به یاد او باشید، تا خداوند هم به یاد شما باشد و نعمتهایش را بر شما افزون کند.
امام صادق( علیهالسلام ) میفرمایند: «بدانید هر کس از مؤمنان خدا را یاد کند، خداوند او را بهخوبی یاد میکند، پس در اطاعت خداوند بکوشید.» (5)
توجه به خدا در ایجاد آرامش قلبی بدین جهت است که: 1- خداوند، هدف نهاییِ فطرت انسان است و انسان ناخودآگاه در طلب این مطلوب نهایی در حرکت است و تا به او نرسد، آرام نمیگیرد. 2- کسی که توجه به خدا ندارد در واقع به غیر او که همان دنیا و مظاهر آن باشد، دل بسته است. این فرد هر مقدار از نعمتها و بهرههای دنیا برخوردار گردد در هراس و دلهرهی بیشتری قرار میگیرد؛ زیرا دایم در حسرت امری است که نصیب او نشده و در اضطراب است که آنچه دارد از دست ندهد. بنابراین گرفتار رنج و اندوه دایمی میشود و با کوچکترین سختی و مصیبتی تعادل روحی خود را از دست داده، زندگی سخت و محنت باری را خواهد داشت. ترسیم قرآن از این بحران روحی چنین است:
«وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَهً ضَنکًا وَنَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ أَعْمَی»(طه/124) و هر کس از یاد من روی (و دل) بگرداند، در حقیقت زندگی تنگ (و سختی) خواهد داشت و روز رستاخیز او را نابینا محشور میکنیم.
روی گردانی از یاد خدا دو ثمرهی بسیار تلخ دارد: 1) داشتن زندگی ناگوار و تنگ 2) دوست شدن با شیطان همانگونه که قرآن میگوید:
«وَمَن یَعْشُ عَن ذِکْرِ الرَّحْمَنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ»(زخرف/36) و هر کس از یاد (خدای) رحمان دل بگرداند، بر او شیطانی میگماریم تا برای وی دمسازی باشد.
اگر انسان غرق در لذات دنیا شود به صورتی که او را از یاد خدای مهربان ـ که رحمت وسیعش همهی موجودات را شامل میشود ـ باز دارد، خداوند شیطانی را بر او مسلط میسازد تا همواره با او همنشین باشد، رشتههایی در گردن او افکنده، هر جا که خاطرخواهش باشد، او را ببرد.
یاد خدا و بقای نشاط
خداوند در این زمینه میفرماید:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِذَا لَقِیتُمْ فِئَهً فَاثْبُتُواْ وَاذْکُرُواْ اللّهَ کَثِیرًا لَّعَلَّکُمْ تُفْلَحُونَ» (انفال/45)
ای گروه مؤمنان هنگامی که دستهایی از دشمنان را در میدان نبرد در برابر خود دیدید، ثابت قدم باشید و خدا را فراوان یاد کنید، باشد که رستگار و پیروز شوید. هنگامی که سرباز مجاهد، به یاد قدرت بیپایان و رحمت گستردهی الهی باشد، احساس میکند در میدان مبارزه تنها نیست. این امر میتواند در تمام صحنههای زندگی او در برابر ناملایمات مقاوم سازد.
خداوند برای دلداری رسول اکرم( صلیاللهعلیهوآله ) در برابر سختیها، خطاب به او میفرماید:
«وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُکَ بِمَا یَقُولُونَ فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَکُن مِّنَ السَّاجِدِینَ»(حجر/97 و 98)
ما میدانیم که سخنان مشرکان سینهی تو را تنگ و ناراحت میسازد، روح لطیف و قلب حساس تو نمیتواند در برابر بدگوییهای آنان ساکت بنشیند و سخنان کفر آمیز آنان را تحمل کند، به همین دلیل اندوهگین میشوی. برای برطرف شدن این ناراحتی به تسبیح پروردگارت بپرداز و در برابر ذات پاکش سجده بهجای آور. ذکر خداوند اثرات بد گفتار آنان از بین برده، به تو نیرو و توان تحمل بیشتر میبخشد.
هر چند خطاب آیه به پیامبر اکرم( صلیاللهعلیهوآله ) است، ولی در نهایت آن شامل همهی افراد میشود. هر کس میخواهد در برابر سختیها مقاوم باشد و همیشه به یاد خدا باشد و او را حاضر و ناظر بر کردار خویش بداند.
قرآن آرامش اولیای الهی را چنین بیان میکند:
«أَلا إِنَّ أَوْلِیَاء اللّهِ لاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ الَّذِینَ آمَنُواْ وَکَانُواْ یَتقون»(یونس/62 و 63) آگاه باشید که بر دوستان خدا نه بیمی است و نه آنان اندوهگین میشوند؛ همانان که ایمان آورده و پرهیزگاری ورزیدهاند.
ترس و اندوه، دو حالت روانی و برهم زنندهی آرامشند. نفی آن دو از سوی اولیای خدا، مساوی با حصول آرامش و برطرف شدن اضطراب دوستان راستین خدا آنقدر به خدا نزدیک شدهاند که میان آنان و خدا فاصلهای نیست، آنان از هر گونه وابستگی به جهان ماده آزادند، نه با از دست دادن امکانات مادی فریادشان بلند میشود، و نه ترس از آینده افکارشان را به خود مشغول میسازد. اولیای خدا، کسانی هستند که حوادث ناگوار روزگار در دیدگاه آنان زشت و ناخوشایند جلوه نمیکند، هر چه از دست بدهند غمی به دل راه نداده و اندوه بر چهرهشان نمینشیند، اینان برخوردار از اطمینان و آرامش نفس هستند.
آرامش اولیای خدا بشارتی از سوی خداوند به آنان است، که از راه ایمان وتقواپیشگی به این مقام رسیدهاند که نه در دنیا و نه در آخرت از هیچ نترسند و بر هیچ امری نگران نباشند؛ جز مواردی که خدا خواهد، و خداوند خواسته تا از پروردگار خویش و از دست رفتن کرامت الهی، ناراحت باشند که این ترس و حزن، تسلیم در برابر خداست.(6)
در آیات و روایات متعددی یاد خداوند را از جنبههایی چون تشویق به آن، فواید دنیوی و اخروی آن، زمان ومکان آن و کیفیت ذکر، را تأکید کردهاند؛ که بسیاری ازخطاهایی که بشر انجام میدهد به سبب غفلت او از خداست؛ بیشک اگر انسان همواره به یاد خدا باشد و خود را در پیشگاه الهی حاضر ببیند، از کردارهای ناپسند خودداری میکند.
پی نوشت ها:
1. مجلسی، محمد باقر؛ بحار الانوار؛ )چاپ ایران( ج71، ص93، ح48. و نیز همان، ج77، ص51 ح3
2. تفسیر العیاشی، ج2، ص227
3. تفسیر کنز الدقایق، ج6، ص447
4. صدوق؛ معانی الاخبار؛ ص288
5. تفسیر کنز الدقایق، ج2، ص194
6.- ر.ک: المیزان، ج10، ص88 . تفسیر نمونه، ج8، ص332
