نویسنده:ابراهیم شفیعی سروستانی
منبع:ماهنامه موعود
اعتقاد به نجات بخش موعود «منجی»، به عنوان انسان برتری که در آخرالزمان زمین را از عدالت پر می‏سازد و انسان‏های در بند را رهایی می‏بخشد، در همه ادیان و مذاهب وجود دارد. اما آنچه در این میان شیعه را متمایز ساخته، این است که در این مذهب «منجی موعود» نه تنها به عنوان یک آرمان، بلکه به عنوان تداوم بخش رسالت انبیا، وارث اولیای الهی و در یک کلام «حجّت خدا» بر روی زمین مطرح است؛ حجّتی که زنده، شاهد و ناظر بر اعمال آدمیان است؛ حجتی که تأثیر او در زندگی فردی و اجتماعی انسان‏ها تنها به آخرالزمان و زمان ظهور منحصر نمی‏شود و وجود او در لحظه لحظه زندگی ساکنان زمین نقش دارد.
برای درک مفهوم «حجّت» و روشن شدن تفاوت میان این دو اعتقاد، یعنی اعتقاد به موعود، تنها به عنوان «منجی» و اعتقاد به او به عنوان «حجّت» و «منجی» لازم است که جایگاه این واژه را در قرآن و روایات مورد بررسی قرار دهیم؛ اما پیش از آن نگاهی اجمالی خواهیم داشت به معنای لغوی حجّت.

1. حجّت در لغت
«حجّت» درلغت به معنی دلیل، برهان و راهنما است. به عبارت دیگر «آنچه به آن دعوی یا مطلبی را ثابت کنند» حجّت گویند.1
مرحوم راغب اصفهانی نیز حجّت را این‏گونه معنا کرده است:
راهنمایی آشکار به راه مستقیم و آنچه که به وسیله آن می‏توان به درستی یکی از دو مخالف پی برد.2

2. حجّت در قرآن و روایات
در آموزه‏های اسلامی موضوع «حجت» از جایگاه و اهمیت به سزایی برخوردار بوده و در آیات قرآن، روایات و ادعیه به جای مانده از معصومان(ع) از زوایای مختلف به این موضوع پرداخته شده است. به دلیل جایگاه و اهمیت این موضوع برخی از مجموعه‏های روایی شیعه؛ از جمله الکافی، بخشی را با عنوان «کتاب الحجه» به بیان روایات مربوط به این اختصاص داده‏اند.3
مهم‏ترین مباحثی که در این زمینه در آموزه‏های قرآنی و روایی مطرح شده، به شرح زیر است:
1ـ2. حجت‏های الهی مایه بسته شدن راه بهانه‏جویی بر مردم: قرآن کریم در این‏باره می‏فرماید:
رسلاً مبشّرین و منذرین لئلَّا یکون للنَّاس علی الله حجَّه بعد الرُّسل و کان الله عزیزاً حکیما.4
پیامبرانی که بشارت دهنده و بیم دهنده بودند تا برای مردم پس از [فرستادن] پیامبران، در مقابل خدا [بهانه] و حجّتی نباشد و خدا توانا و حکیم است.
در این آیه خداوند هدف از فرستادن پیامبران را اتمام حجّت به مردم و سد کردن راه استدلال و بهانه جویی بر آنها دانسته است. بنابراین می‏توان گفت که انبیا «حجت» خدا بر مردم‏اند و با آمدن آنها دیگر کسی نمی‏تواند در درگاه خدا مدعی شود که چرا راه مستقیم را به ما نشان ندادی.
در دعای شریف «ندبه» به این موضوع توجه شده و پس از اشاره به چندتن از پیامبران بزرگوار الهی چنین آمده است:
و کلٌّ شرعت له شریعهً ونهجت له منهاجاً و تخیَّرت له أوصیاء مستحفظاً بعد مستحفظٍ من مده إلی مدَّه إقامهً لدینک و حجَّهً علی عبادک و لئلاّ یزول الحقُّ عن مقرِّه و یغلب الباطل علی أَهله و لایقول أحد لولا أرسلت إلینا رسولا منذراً و أقمت لنا علماً هادیاً فنتَّبع ایاتک من قبل أَن نذلَّ و نخزی… .5
و برای هریک از آنان شریعتی و روشی معین کردی و برایش جانشینانی نگهبان انتخاب کردی تا یکی پس از دیگری هرکدام در مدتی معین دینت را برپا دارند و حجت بربندگانت باشند تا حق از جایگاه خود خارج نشود و باطل برحق‏مداران چیره نگردد و کسی نتواند بگوید: چرا پیامبری هشدار دهنده به سوی ما نفرستادی و نشانه‏ای هدایتگر برای ما به پا نداشتی تا پیش از آنکه خوار و رسوا شویم از آیاتت پیروی کنیم؟
2ـ2. نیاز دائمی و همیشگی به حجت: در اعتقاد اسلامی، بشر همواره نیازمند هدایتگر بوده و به همین دلیل از ابتدای آفرینش انسان تاکنون هیچ‌گاه جهان از پیامبران و امامان هدایتگری که حجت‏های خدا بربندگانش هستند خالی نبوده است.
امام محمد باقر(ع) در این‏باره می‏فرماید:
و الله ما ترک الله أَرضا منذ قبض آدم‏علیه السلام إلاّ و فیها إمام یهتدی به إلی الله و هو حجَّته علی عباده، و لاتبقی الأرض بغیر إمام حجَّه لله علی عباده.6
به خدا سوگند که خداوند از روزی که آدم‏علیه السلام قبض [روح] شد، هیچ سرزمینی را از پیشوایی که [مردم] به وسیله او به سوی خدا هدایت می‏شوند، خالی نگذاشته است. این پیشوا حجّت خدا بر بندگانش است و هرگز زمین بدون امامی که حجّت خدا بر بندگانش باشد، باقی نمی‏ماند.
امام هادی‏(ع) نیز در همین زمینه می‏فرماید:
إنَّ الأرض لاتخلو من حجَّه و أنا و الله ذلک الحجَّه.7
زمین هرگز از حجّت خالی نمی‏ماند و به خدا قسم من آن حجّت هستم.
3ـ2. لزوم زنده بودن حجت الهی: در روایات متعددی بر این موضوع تأکید شده که حجت الهی آنگاه برمردم اقامه می‏شود که امام زنده‏ای در میان مردم باشد و مردم نیز او را بشناسند.
امام صادق‏(ع) در این باره می‏فرماید:
إنِّ الحجَّه لا تقوم لله عزّوجلَّ علی خلقه إلاّ بإمام حتّی [حیٍّ8 ] یعرف.9
حجت خدا بر آفریدگانش تنها با امام [زنده ای] که شناخته شود، اقامه می‏شود.
امام رضا(ع) نیز به نقل از امام باقر(ع) چنین روایت می کنند:
إنّ الحجَّه لا تقوم لله عزَّوجلَّ علی خلقه إلّا بإمام حیٍّ یعرفونه.10
حجت خداوند ـ عزّوجلّ ـ بر مردم اقامه نمی‏شود مگر با امام زنده‏ای که او را می‏شناسند.
4ـ2. حجت‏های الهی مایه ثبات و پایداری زمین و اهل آن: در بسیاری روایات سخن از این به میان آمده که نبود حجت‏های الهی موجب نابودی جهان و جهانیان می‏شود. از جمله در روایتی که از امام صادق‏(ع) نقل شده است، آن حضرت در پاسخ این پرسش که: «آیا زمین بدون امام باقی می‏ماند؟» می‏فرماید:
لو بقیت الأرض بغیر إمام لساخت.11
اگر زمین بدون امام بماند، [اهلش را] در خود فرو می‏برد.
5ـ2. امکان غیبت حجت‏های الهی: حجت‏های الهی گاه آشکارا بر مردم ظاهر شده و به صورت عادی در جامعه حضور می‏یابند و گاه به دلایلی از دیدگاه مردم پنهان شده و نهان زیستی (غیبت) را برمی‏گزینند.
این موضوع گاه به صورت مصداقی و بیان موارد غیبت حجت‏های الهی در تاریخ و گاه به صورت کلی و بیان اصل امکان غیبت آنان، در روایات آمده است.
یکی از مواردی که در آن به اصل این موضوع اشاره شده، روایت زیر است که در آن به نقل از امام علی(ع) چنین آمده است:
أللّهمَّ بلی، لاتخلو الأرض من قائم لله بحجَّه؛ إمّا ظاهراً مشهوراً، و إمّا خائفاً مغموراً، لئلاّ تبطل حجج الله و بینّاته… .12
بلی، زمین تهی نماند از کسی که حجت بر پای خداست، پایدار و شناخته است و یا ترسان و پنهان از دیده‏هاست، تا حجت خدا باطل نشود و نشانه‏هایش از میان نرود… .
6ـ2. حجت‏های الهی معیار تشخیص حق و باطل: یکی دیگر از ویژگی‏های ممتاز حجت‏های خداوند، معیار و شاخص بودن آنها برای شناسایی حق از باطل و معروف از منکر است. مردم برای اینکه بدانند، آنچه در زندگی فردی و اجتماعی آنها می‏گذرد حق است یا باطل، معروف است یا منکر، چاره‏ای جز رجوع به آنان ندارند.
در روایتی که از امام باقر(ع) نقل شده است، در این زمینه چنین می‏خوانیم:
إنّما کلف الناس ثلاثه: معرفه الأئمَّه و التَّسلیم لهم فیما ورد علیهم و الرَّد إلیهم فیما اختلفوا فیه.13
مردم تنها به سه چیز تکلیف شده‏اند: شناخت امامان؛ تسلیم شدن به ایشان در آنچه بر آنها وارد می‏شود و رجوع به آنها در آنچه که درآن اختلاف دارند.
در قسمتی از زیارت «آل یاسین» که از امام عصر(ع) نقل شده، پس از آنکه تک تک امامان را به عنوان حجّت خدا می‏خوانیم و بر این موضوع گواهی می‏دهیم خطاب به آنها می‏گوییم:
فالحقُّ ما رضیتموه و الباطل ما أسخطتموه و المعروف ما أمرتم به و المنکر ما نهیتم عنه.14
حق آن است که شما از آن خشنود شوید و باطل آن است که شما از آن به خشم آیید. معروف آن است که شما بدان امر کنید، و منکر آن است که شما از آن نهی کنید.
همچنین در بخشی از زیارت «جامعه کبیره» خطاب به حجت‏های الهی عرضه می‏داریم:
و الحقُّ معکم و فیکم و منکم و إلیکم و أنتم أهله و معدنه.15
حق با شما، در شما، از شما و به سوی شماست و شما اهل حق و معدن آن هستید.
7ـ2. حجت‏های خدا بیان کننده حلال و حرام الهی: یکی دیگر از ویژگی‏های منحصر به فرد حجت‏های خداوند، مرجعیت آنان برای بیان حلال و حرام الهی است. این ویژگی از ابتدای تاریخ تا روزی که بشر در کره زمین حیات دارد استمرار داشته و خواهد داشت و بشر هیچ‌گاه از راهنمایی حجت‏های الهی بی‏نیاز نخواهد شد.
امام صادق‏(ع) در این زمینه می‏فرماید:
مازالت الأَرض إلّا ولله فیها الحجَّه حجَّه یعرِّف الحلال و الحرام و یدعو إلی سبیل اللّهِ.16
تا زمانی که زمین پابرجاست در آن برای خدا حجتی است که حلال و حرام را به مردم می‏شناساند و آنها را به راه خدا فرامی‏خواند.
8ـ2. پیروی از حجت‏های الهی شرط نجات و رستگاری: چون حجت‏های الهی تنها معیارهای شناخت حق از باطل و معروف از منکرند، نجات و رستگاری نیز تنها در گرو پیروی و اطاعت از آنهاست و هرکس راهی جز راه آنها بپیماید و سر در گرو اطاعت کسی جز آنان بگذارد، جز گمراهی و بهره‏ای نخواهد داشت.
فرازی از زیارت «جامعه کبیره» که از امام هادی(ع) نقل شده است، این موضوع را به خوبی روشن می‏سازد:
هلک من عاداکم وخاب من جحدکم و ضلَّ من فارقکم و فاز من تمسَّک بکم و أمن من لجأ إلیکم و سلم من صدَّقکم و هدی من اعتصم بکم من اتَّبعکم فالجنَّه مأویه و من خالفکم فالنَّار مثویه.17
هرکه با شما دشمنی ورزید نابود شد؛ هرکه شما را تکذیب کرد نومید گشت؛ هرکه از شما دوری گزید، گمراه شد؛ هرکس به شما تمسک جست پیروز شد؛ هرکه به شما پناه آورد ایمنی یافت؛ هرکه شما را تصدیق کرد به سلامت رسید؛ هرکه با شما همراه شد هدایت یافت؛ هرکس شما را پیروی کند بهشت پناهگاه اوست و هرکس به مخالفت شما برخیزد آتش جایگاه اوست.
9ـ2. ضرورت شناخت حجت‏های الهی: در بسیاری از روایات برضرورت شناخت حجت و امام عصر تأکید شده تا آنجا که در روایت متواتری که از پیامبرگرامی اسلام‏(ص) نقل شده، نشناختن امام برابر با مرگ در زمان جاهلیت دانسته شده است.
از این‏رو سفارش شده است که همواره از خدا بخواهید که حجتش را به شما بشناساند تا از گمراهی و جهالت نجات یابید.
در قسمتی از دعای «معرفت» که بر خواندن آن درزمان غیبت تأکید شده، آمده است:
… أَللّهمَّ عرِّفنی حجَّتک فإنَّک إن لم تعرِّفنی حجَّتک ضللت عن دینی.18
بار خدایا، مرا با حجّت خود آشنا ساز؛ که اگر مرا با حجّتت آشنا نکنی از دینم گمراه شوم.
10ـ2. حجت‏های خدا واسطه فیوضات الهی: از بسیاری از ادعیه، زیارات و روایت‏هایی که از ائمه معصومین(ع) نقل شده است، چنین استفاده می‏شود که همه فیوضات و نعمت‏های مادی و معنوی که از سوی خداوند بر بندگان ارزانی می‏شود، به واسطه یا به برکت وجود حجت‏های الهی است.
در بخشی از زیارت «جامعه کبیره» در این زمینه چنین می‏خوانیم:
بکم فتح الله و بکم یختم و بکم ینزِّل الغیث و بکم یمسک السَّماء أن تقع علی الأرض إلّا بإذنه و بکم ینفِّس الهمَّ و یکشف الضُّرَّ.19
خداوند به شما گشوده و به شما پایان می‏دهد. به شما باران را نازل می‏کند و آسمان را از اینکه جز به اذن او، بر زمین فرو افتد نگه می‏دارد و به شما اندوه را می‏برد و سختی‏ها را برطرف می‏سازد.
در فرازی از دعای «عدیله» نیز درباره آخرین حجت حق، حضرت مهدی(ع) چنین آمده است:
ببقائه بقیت الدنیا و بیمنه رزق الوری و بوجوده ثبتت الأَرض و السَّماء.20
به بقای او دنیا باقی است و به برکت او مردم روزی داده می‏شوند و به وجود او آسمان و زمین پابرجاست.
11ـ2. حجت‏های الهی شاهدان و گواهان برمردم: در روایات بسیاری بر این نکته تأکید شده است که حجت‏های خداوند شاهد و گواه بر اعمال مردمان بوده و در روز قیامت به نفع یا ضرر آنها شهادت می‏دهند.
در روایتی که از امام علی‏(ع) نقل شده، در این زمینه چنین آمده است:
إنَّ الله طهَّرنا و عصمنا و جعلنا شهداء علی خلقه و حجَّته فی أرضه.21
خداوند ما را پاکیزه داشته و از خطا حفظ کرده است. او ما را گواه برآفریدگان خویش و حجت خود در زمین ساخته است.
امام صادق(ع) نیز در تفسیر آیه شریفه:
و کذلک جعلناکم أُمَّه وسطاً لتکونوا شهداء علی النَّاس و یکون الرَّسول علیکم شهِیداً.22
و بدین گونه شما را امتی میانه قرار دادیم تا بر مردم گواه باشید و پیامبر بر شما گواه باشد.
می‏فرماید:
نحن الأُمَّه الوسطی و نحن شهداء الله علی خلقه و حججه فی أرضه… فرسول الله‏صلی الله علیه وآله الشَّهید علینا بما بلغنا عنِ اللّهِ عزّوجل و نحن الشهداء علی الناس فمن صدَّق صدَّقناه یوم القیامه و من کذَّب کذَّبناه یوم القیامه.23
ما هستیم امت میانه و ماییم گواهان خدا بر آفریدگانش و حجت‏های او در زمینش… پس فرستاده خدا گواه و ناظر برماست به سبب آنچه از سوی خدای عزّوجلْ به ما ابلاغ کرده است. و ما گواهانیم بر مردم. پس هرکه ما را تصدیق کند، روز قیامت تصدیقش کنیم و هرکه ما را تکذیب کند، روز قیامت تکذیبش کنیم.
12ـ2. عرضه اعمال مردم بر حجت‏های الهی: نکته دیگری که در زمینه جایگاه حجت‏های خداوند در عالم هستی باید یادآور شد، اطلاع و آگاهی آنها از اعمال مردمان است. براساس روایات فراوانی که از امامان معصوم‏(ع) وارد شده است، اعمال مردم هر صبح و شام به حضور حجت و امام عصر(ع) عرضه می‏شود و ایشان از اعمال خوب و پسندیده مردم شاد و از اعمال ناشایست آنها اندوهگین می‏شوند.
«سماعه» نقل می‏کند که روزی امام صادق‏(ع) فرمود:
ما لکم تسوون رسول اللّه‏صلی الله علیه وآله؟
چرا فرستاده خدا(ص) را اندوهگین می‏سازید؟
در این هنگام مردی پرسید: چگونه ما او را اندوهگین می‏سازیم. و آن حضرت در پاسخش فرمود:
أما تعلمون أنَّ أعمالکم تعرض علیه فإذا رأی فیها معصیهً ساءه ذلک فلاتسؤوا رسول الله و سرُّوه.24
مگر نمی‏دانید که اعمال شما برآن حضرت عرضه می‏شود و چون گناهی در آن ببیند اندوهگین می‏شود؟ پس فرستاده خدا را اندوهگین نکنید و او را شادمان سازید.
یکی از اصحاب امام رضا(ع) می‏گوید: «روزی به امام رضا(ع) عرض کردم: برای من و خانواده‏ام به درگاه خدا دعا کنید» و آن حضرت فرمود:
أولست أفعل والله إنّ أعمالکم لتعرض علیَّ فی کلِّ یوم و لیله.25
مگر دعا نمی‏کنم؟! به خدا سوگند که اعمال شما در هر صبح و شام بر من عرضه می‏شود.
روای می‏گوید: «این مطلب بر من سنگین آمد، پس امام‏(ع) به من فرمود:»
أما تقرء کتاب الله عزَّوجلَّ: «و قل اعملوا فسیری الله عملکم و رسوله و المؤمنون»؟26 قال: «هو و الله علیُّ ابن أَبی طالب».
مگر تو کتاب خدای عزّوجلّ را نمی‏خوانی که می‏فرماید: «و بگو: [هرکاری می‏خواهید] بکنید، که به زودی خدا و پیامبر او و مؤمنان در کردار شما خواهند نگریست»؟ به خدا که آن [مؤمن] علی بن ابی‏طالب است.
آنچه گذشت بخش کوچکی از معارف ارزشمندی است که در آموزه‏های اسلامی درباره حجت‏های الهی آمده است. اما همین بخش کوچک نیز به خوبی نقش، جایگاه و مقام و منزلت آنان را در عالم هستی نشان داده و روشن می‏سازد که ما منتظر ظهور چه شخصیتی هستیم. شخصیتی که در عین غیبت ظاهری در لحظه لحظه زندگی ما نقش دارد و همه خیرات و برکات مادی و معنوی به وسیله او به ما می‏رسد.
بی‏تردید چنین انتظاری آثار بسیار ارزشمندی در زندگی فردی و اجتماعی منتظران خواهد داشت. آثاری که در هیچ یک از انتظارهایی که دیگر ادیان و مکاتب مروج و مبلغ آن هستند یافت نمی‏شود.

پی‌نوشت‌ها:

1. ر.ک: القیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر، ص 121؛ ابن منظور، لسان العرب، ج 3، ص 53؛ الشرتونی اللبنانی، سعید الخوری، اقرب الموارد فی فصح العربیه و الشوارد، ج 1، ص 164؛ جر، خلیل، فرهنگ لاروس، ترجمه سید حمید طبیبیان، ج 1، ص 808؛ عمید، حسن، فرهنگ عمید، ج1، ص779.
2. الراغب الإصفهانی، ابوالقاسم الحسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن فی غریب القرآن، ص107.
3. ر. ک: کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج1، ص 168 ـ 438.
4. سوره نساء (4)، آیه 165.
5. قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان.
6. کلینی، محمد بن یعقوب، همان، ج 1، کتاب الحجّه، ص 178 ـ 179، ح 8.
7. همان، ح 9.
8. در برخی از نسخه‌های الکافی به جای «حتی» کلمه «حیّ» آمده است.
9. کلینی، محمد بن یعقوب، همان، ص 177، ح 2.
10. الحمیری، ابوالحسن عبدالله بن جعفر، قرب الاسناد، ص 351.
11. همان، ص 179، ح 10.
12. نهج البلاغه، کلمات قصار 147، ترجمه سید جعفر شهیدی، ص 388.
13. کلینی، محمد بن یعقوب، همان، ص 391، ح1.
14. قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان.
15. همان.
16. کلینی، محمد بن یعقوب، همان، ص 178.
17. قمی، شیخ عباس، همان.
18. صدوق، محمد بن علی بن حسین، کمال الدین و تمام النعمه، ج 2، باب ، ص 512، ح 43.
19. قمی، شیخ عباس، همان.
20. همان.
21. کلینی، محمد بن یعقوب، همان، ص 191، ح 5.
22. سوره بقره(2) آیه 142.
23. کلینی، محمدبن یعقوب، همان، ص 190، ح 2.
24. همان، ص 219، ح 3.
25. همان، ص 220 ـ 219، ح 4.
26. سوره توبه (9) آیه 105.