به طور قطع و یقین می توان این چنین بیان کرد، از ابتدای خلقت بعد از شخصیت والا مقام و ارزشمند پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله)، امام علی(علیه السلام) چهره ی ماندگار و برتر جامعه بشریت به شمار می آید. شخصیت والا مقامی که به اذعان روایات بهانه ی خلقت به شمار آمده و وجود مبارکش مایه خیر و برکت مادی و معنوی فراوانی برای عالم هستی بوده است. زوایای زندگی این امام همام در ابعاد مختلفی درخور اندیشه و بررسی و الگو برداری است. از جمله ابعاد زندگی حضرت، نقش پدری ایشان در کانون گرم خانواده است. امام علی(علیه السلام) الگویی ممتاز از پدر نمونه را به جهانیان عرضه کرده است. از این رو به مناسبت بزرگ داشت میلاد این امام همام و یکه تاز میدان اخلاق مداری و تربیت دینی و اسلامی در این نوشتار تلاش داریم با تکیه بر آموزه های قرآنی و همچنین وام گیری از سبک زندگی امام علی(علیه السلام) برخی از ویژگی های طلایی پدر نمونه و قرآنی را مورد بررسی و واکاوی قرار دهیم.
آشنایی با برترین پدران نمونه دنیا
بر اساس اندیشه اسلامی می توان این چنین بیان کرد، نقش و جایگاه مهم پدری تنها به پدران نسبی و تنی خلاصه نمی شود؛ چرا که برخی شخصیت های ممتاز تاریخ بشریت فراتر از قرابت و ارتباطات خویشاوندی از لحاظ معنوی و دینی با جامعه بشریت چنان ارتباط تنگاتنگی دارند که به خوبی می توان نام مقدس پدر را بر آنها اطلاق کرد. از این رو بر اساس معارف اسلامی می توان این چنین بیان داشت جامعه انسانی تا اَبدُ دَهر مدیون وجود مبارک و مقدس دو پدر گرانقدر می باشد که سعادت و کمال و خوشبختی دو گیتی خود را از وجود مبارک ایشان دارد. برای آشنایی و شناخت این دو پدر معنوی در منابع روایی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه واله) این چنین نقل شده است: «أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ أَنَا وَ عَلِیٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّه ؛[1] من و علی(ع) دو پدر این امت هستیم».
1-شفقت و مهربانی از جنس پدران قرآنی
یکی از مهمترین و برجسته ترین ویژگی و شاخص های پدران قرآنی، خصوصیت مهربانی و شفقت آنها است. برخلاف برخی پدارن سنگدل و نامهربان که کوچک ترین رفتار ملاطفت آمیزی نسبت به اطرافیان و فرزندان خود نشان نمی دهند، پدران قرآنی در اوج مهربانی و شفقت نسبت به فرزندان و نزدیکان خود قرار دارند. قلب ایشان معدن نرمی و خوش رفتاری و حسن خلق با اطرافیان است. مهربانی زائد الوصفی که خدای متعال در قرآن کریم در وصف پیامبرمهربانی ها به کار برده از این جنس می باشد: «لَقَدْ جَاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفٌ رَحِیمٌ؛[2] به یقین، رسولی از خود شما بسویتان آمد که رنجهای شما بر او سخت است؛ و اصرار بر هدایت شما دارد؛ و نسبت به مؤمنان، رئوف و مهربان است!».
بدون شک غیر از انسان های معصوم و برگزیده هر انسانی در زندگی ممکن است که مرتکب اشتباه و خطا شود. از این رو مدیر و رهبر خانواده و یک پدر نمونه نباید با دیدن یک خطا و اشتباه عنان درایت و تدبیر خود را از دست دهد و یکه به قاضی برود و زود قضاوت نماید و تصمیم به مجازات و برخورد قهریه با فرزندان و اهل خانه بگیرد
در خصوص سبک زندگی امام علی(علیه السلام) و نوع ارتباط و تعامل ایشان با خانواده و فرزندان نیز به خوبی می توان این شاخص و فضیلت برجسته اخلاقی را مشاهده کرد در منابع روایی نقل شده است: «امام علی(علیه السلام) در حضور یکی از دخترانش، یکی از پسران خود را بوسید. دختر گفت: پدر جان آیا او را دوست می داری؟ حضرت فرمود: آری، دختر گفت: گمان می کردم که کسی جز خدا را دوست نمی داری! حضرت گریست و سپس فرمود: محبت مخصوص خداست و شفقت برای فرزندان.»[3] در روایت دیگری از امام علی(علیه السلام) نقل شده است: «الْإِنْسَانُ عَبْدُ الْإِحْسَان؛[4] آدمى بنده احسان است از هر که احسان دید بمنزله بنده او گردد.» در سایه مهربانی و شفقت پدر در کانون گرم خانواده احساس امنیت چتر زیبای خود را بر سر اهل خانه خواهد گستراند و احساس زندگی خوب در محیط زندگی طنین انداز خواهد شد.
2-وظیفه شناسی و مسئولیت پذیری
یکی دیگر از اوصاف و ویژگی های ممتاز پدران قرآنی، وظیفه شناسی و مسئولیت پذیری در کانون گرم خانواده است. البته این وظیفه شناسی تنها رنگ بوی مادی و دنیوی ندارد؛ چرا که پدران قرآنی علاوه بر مسئولیت پذیری در خصوص رفاه و آسایش مادی و دنیوی تلاش دارند که زمینه سعادت و خوشبختی اخروی فرزندان و اعضای خانواده را نیز فراهم نمایند. از این رو خدای متعال در قرآن کریم خطاب به همه افراد، مسئولیت هدایت پذیری اهل خانواده را متذکر می شود.«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَهُ؛[5] ای کسانی که ایمان آورده‌اید خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسانها و سنگهاست نگه دارید.» پدران نمونه برای نیل به این اهداف متعالی قبل از تربیت فرزندان تلاش دارند با رعایت اصول اخلاقی و تربیتی در خانه و اجتماع اسوه عملی اخلاق مداری و دین داری باشند. این چنین پدرانی بیش از آنکه با زبان به دنبال تربیت دینی فرزندان خود باشند با رفتار خود سرمشق دین داری را برای فرزندان خود املا می کنند. علاوه بر مطالب یاد شده امام علی(علیه السلام) در وصیت نامه خویش به امام حسن(علیه السلام) به خوبی پرده از مسئولیت پذیری و تلاش خود برای تربیت فرزندش برداشته و این چنین بیان می دارد: «فَبَادَرْتُکَ بِالْأَدَبِ قَبْلَ أَنْ یَقْسُوَ قَلْبُکَ وَ یَشْتَغِلَ لُبُّک؛[6] بنا بر این پیش از آنکه دلت سخت شود، و مغزت گرفتار گردد اقدام به ادب آموزى تو کردم.»
3-صبر و بردباری شاه کلید پدران قرآنی
از دیگر ویژگی های طلایی و ممتاز پدران قرآنی، برخورداری از عنصر ارزشمند صبر و بردباری است. بی صبری و شتابزدگی، همچون ویروس مرگباری است که می تواند هم دنیای مادی اهل خانه را در معرض تهدید و فروپاشی قرار دهد و هم تربیت دینی آنها را در آستانه نابودی قرار دهد. لازمه مدیریت هوشمندانه و رهبری مقتدرانه، برخورداری اصولی از عنصر صبر و بردباری است. صبر همچون لنگر قدرتمندی است که مانع برخورد کشتی زندگی به موانع موجود در دریای پرتلاطم سختی ها و مشکلات می شود. در واقع صبر و بردباری بازوان قدرتمند عقلانیت و هوشمندی به حساب می آیند که مانع رفتارهای پرخطر و آسیب زا می شوند. از اینرو خدای متعال پدر معنوی و قرآنی امت را این چنین توصیه به صبر و بردباری می نماید:« فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُم؛[7] پس همان گونه که پیامبرانِ نستوه، صبر کردند، صبر کن، و براى آنان شتابزدگى به خرج مده.» در منابع روایی از امام علی(علیه السلام) در خصوص کارکرد و اهمیت صبر در زندگی و تأثیر گذاری آن بر موفقیت در روایتی زیبا این چنین نقل شده است: «لا یَعدَمُ الصَبورُ الظَّفَرَ و اِن طالَ بِهِ الزَّمان؛[8]شخص صبور پیروزی را از دست نمی دهد و عاقبت به پیروزی می رسد اگر چه زمانی طولانی بر او بگذرد.»
4-تغافل و بخشش در زندگی
بدون شک غیر از انسان های معصوم و برگزیده هر انسانی در زندگی ممکن است که مرتکب اشتباه و خطا شود. از این رو مدیر و رهبر خانواده و یک پدر نمونه نباید با دیدن یک خطا و اشتباه عنان درایت و تدبیر خود را از دست دهد و یکه به قاضی برود و زود قضاوت نماید و تصمیم به مجازات و برخورد قهریه با فرزندان و اهل خانه بگیرد، چه بسیار اوقاتی که می بایست با بخشش و بزرگواری از کنار برخی از خطاها عبور کرد و اجازه اصلاح و تغییر را به اهل خانه داد البته این مطلب به معنای ولنگاری و بی تفاوتی نیست، بلکه نظارت هوشمندانه همیشه باید وجود داشته باشد. ولی این نظارت هوشمندانه همواره باید با تدبیر و درایت و در موارد فراوانی با تغافل و بخشش نیز همراه باشد.
خدای متعال در قرآن کریم در خصوص نوع تعامل و برخورد اخلاق مدارانه در آیاتی این چنین می فرماید: «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلینَ؛[9] (به هر حال) با آنها مدارا کن و عذرشان را بپذیر، و به نیکىها دعوت نما، و از جاهلان روى بگردان (و با آنان ستیزه مکن).» منابع روایی نیز در خصوص فرهنگ گفتاری امام علی(علیه السلام) جایگاه و اهمیت تغافل و چشم پوشی را این چنین مورد توجه قرار داده اند: «مَن لم یَتَغافَلْ و لا یَغُضَّ عن کثیرٍ مِن الاُمورِ تَنَغَّصَت عِیشَتُهُ؛[10]امام على علیه السلام: هر کس که نسبت به بسیارى چیزها بى توجهى و چشم پوشى نکند، زندگیش ناگوار شود.»
پی‌نوشت‌ها:
[1]. عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج2، ص85، ح29.
[2]. سوره مبارکه توبه آیه 128.
[3]. نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج15، ص171، ح17898. «الْقُطْبُ الرَّاوَنْدِیُّ فِی لُبِّ اللُّبَابِ، مُرْسِلًا: کَانَ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع ابْنٌ وَ بِنْتٌ فَقَبَّلَ الِابْنَ بَیْنَ یَدَیِ الْبِنْتِ فَقَالَتْ أَ تُحِبُّهُ …»
[4]. تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص385، ح8771.
[5]. سوره مبارکه تحریم، آیه 6.
[6]. نهج البلاغه ، ص393، نامه 31.
[7]. سوره مبارکه احقاق، آیه 35.
[8]. نهج البلاغه(صبحی صالح) ص 499 ، ح 153.
[9]. سوره مبارکه اعراف، آیه 199.
[10]. تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص451، ح10375.
