اگر ما گناه کنیم، آیا ارزش اعمال نیکی که به نیت اموات انجام داده ایم پایین می آید؟ آیا ارتکاب گناه در اعمال خوب خود ما نیز تأثیر دارد؟
با گناهی که بعدا انجام می شود ثواب کارهای خوبی که قبلا برای اموات انجام شده کم نمی شود و ثواب آن به اموات می رسد، ولی اگر اعمال بدی انجام دهد از ثواب فرستنده کاسته می شود.
درباره ی محو بدی ها به وسیله ی خوبی ها در قرآن می خوانیم: «ان الحسنات یذهبن السیئات؛(1) خوبی ها، بدی ها را می برد». این مربوط به اعمال ذخیره شده در نامه ی اعمال خود انسان است، نه خوبی هایی که به مردگان اهدا گردیده است. و نیز پیامبر اکرم (ص) می فرماید: «اتق الله حیث کنت و خالق الناس بخلق حسن و اذا عملت سیئه فاعمل حسنه تمحوها؛(2) هر کجا و در هر حال هستی، از خدا بترس و با مردم با اخلاق نیک رفتار کن و هر گاه کار زشتی انجام دادی پس از آن کار نیکی انجام ده تا آن را محو کند.»
اصطلاحا به چنین تغییر و تحولی، تکفیر می گویند؛ یعنی از بین رفتن کیفر گناهان پیشین بر اثر اعمال نیک بعد؛ به عبارت دیگر عوارض و بازتابی که گناه دارد در سایه ی عمل نیکو از میان می رود.
از طرفی، در زمینه ی نابود شدن اعمال نیک بر اثر گناهان که اصطلاحا به آن احباط می گویند، هم در قرآن کریم و هم در روایات اشاراتی شده است که به چند مورد اشاره می کنیم:

1- شرک به خداوند
در آموزه های دینی تقوا پیشگی، شرط پذیرش عمل و ایمان، و اعتقاد به توحید، عامل اثر گذار بودن اعمال معرفی شده است. در قرآن می خوانیم: «انما یتقبل الله من المتقین؛(3) همانا خدا تنها از پرهیزکاران می پذیرد». و نیز می خوانیم: «من عمل صالحا من ذکر او انثی و هو یؤمن فلنحیینه حیاه طیبه؛(4) هر زن و مردی که کاری نیکو انجام دهد، اگر ایمان آورده باشد زندگی خوش و پاکیزه ای به او خواهیم داد». بر این اساس، مشرک و کافر چون چنین شرطی را ندارند اعمال نیکشان پذیرفته نمی شود، چون بر اساس ایمان نیست. در قرآن آمده است: اعمال کسانی که به پروردگار خود کافر شدند همانند خاکستری است در برابر تند باد، در یک روز طوفانی، آن ها نمی توانند کمترین نتیجه را از اعمالی به دست آورند که انجام داده اند.(5)
در حدیثی پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «ان الله تعالی یحاسب کل خلق الا من اشرک بالله؛(6) خداوند همه ی بندگان را حسابرسی می کند، مگر کسی را که به خدا شرک ورزد؛ چنین شخصی بدون حساب به آتش فرستاده می شود.»

2- ناخرسندی خداوند
در قرآن کریم رضایت خداوند شرط پذیرش عمل معرفی شده است. بنابراین، اعمال کسانی که با کارهای زشت خود خشم خداوند را برمی انگیزانند، نابود می شود. در سوره ی محمد آیه ی 28 می خوانیم: «ذلک بانهم اتبعوا ما اسخط الله و کرهوا رضوانه فاحبط اعمالهم؛ این [عذاب و کیفر] به دلیل آن است که آن ها از آن چه خداوند را به خشم می آورد پیروی کردند و آن چه را موجب خشنودی اوست دوست نداشتند، لذا خداوند اعمال آنان را نابود کرد.»

3- آزردن پیامبر(ص)
اذیت و آزار رساندن به پیامبر (ص) نیز باعث نابودی عمل است. در قرآن می خوانیم: «ولا تجهروا له بالقول کجهر بعضکم لبعض ان تحبط اعمالکم؛(7) پیغمبر را آن طور که سر یک دیگر داد می کشید، صدا نکنید که اگر چنین کنید، اعمالتان نابود می شود.»

4- منت نهادن
منت نهادن و کار خوب خود را به رخ دیگران کشیدن باعث نابودی عمل است. در قرآن می خوانیم: «ای کسانی که ایمان آورده اید، بخشش های خود را با منت نهادن و اذیت و آزار رساندن، باطل نکنید.»(8)

5- ریا وکفر
قرآن کریم پس از توصیه به باطل نکردن اتفاقات با منت نهادن، می فرماید: همانند کسی که مال خود را برای نشان دادن به مردم انفاق می کند و ایمان به خدا و روز قیامت ندارد.(9) معلوم می شود ریا و کفر نیز همانند منت نهادن، باعث نابودی عمل است.

6- عجب و خودبزرگ بینی
خودبزرگ بینی، یکی دیگر از عوامل حبط اعمال است. در حدیث آمده است: «العجب یأکل الحسنات کما تأکل النار الحطب؛ (10) عجب، حسنات را می خورد، همان طور که آتش هیزم را.»

7- حسد
حسادت به دارایی و مقام و منزلت دیگری نیز باعث نابودی عمل خوب انسان است. پیامبر اکرم (ص) می فرماید: مواظب باشید حسادت نورزید، زیرا حسد کارهای خوب را می خورد، همان طور که آتش هیزم را.
نکته ی قابل ذکر این که حسادت و کبر و عجب، از عوامل اصلی رانده شده شیطان از درگاه خداوند بود. امیرمؤمنان (ع) در نهج البلاغه می فرماید: «اعتبروا بما کان من فعل الله بابلیس اذ احبط عمله الطویل و جهده الجهید و کان قد عبدالله سته آلاف سنه؛ (11) پس از آن چه خدا به شیطان کرد پند گیرید، که اعمال طولانی و کوشش های فراوان او را باطل گرداند، در حالی که شش هزار سال عبادت خدا کرده بود.»
بسیارند کسانی که کارهای بزرگی را انجام می دهند اما هدفشان حفظ مقام و مال و ثروت و جلب توجه دیگران است و نیز بسیارند کسانی که کار کوچکی انجام می دهند اما مخلصند و انگیزه و هدفی جز رضای پروردگار و خیر رساندن به بندگان او ندارند. با توجه به آن چه گذشت، اعمال کوچک این بندگان نزد خداوند، سنگین است و اعمال آن ریاکاران، پشیزی ارزش ندارد.
بنابراین انسان باید در حفظ و مراقبت از کار خوبی که انجام می دهد بکوشد و مواظب باشد آن را تباه نسازد. امام باقر (ع) می فرماید: «الا بقاء علی العمل اشد من العمل؛(12) نگه داری عمل از خود عمل، سخت تر است.»

پی نوشتها:

1- هود(11)آیه ی 114.
2- بحارالانوار، ج 71، ص 242.
3- مائده (5) آیه ی 27.
4- نحل (16) آیه ی 97.
5- ابراهیم (14) آیه ی 18.
6- تفسیر نور الثقلین، ج4، ص 497.
7- حجرات (49) آیه ی 2.
8- بقره (2) آیه ی 264.
9- همان.
10- روح البیان، ج8، ص 522؛ به نقل از: تفسیر نمونه، ج21، ص 487.
11- نهج البلاغه، خطبه ی قاصعه (شماره ی 192).
12- اصول کافی، باب ریا، ح 16.
منبع: مجله ی معارف اسلامی شماره 71