نویسنده:دکتر محمد ربانی

7.خدمات جانوران به انسان

تسخیر موجودات

در آیات متعددی از قرآن کریم تسخیر طبیعت برای آدمی ذکر شده است: 164/ بقره، 32/ ابراهیم، 14/ نحل، 66 -70/ اسراء، 65/ حج، 13 -12/ جاثیه، 12/ فاطر، 46/ روم، 2/ رعد و 20/ لقمان.
استاد شهید مرتضی مطهری (ره) در مورد تسخیر می‌نویسند: “در قرآن از مسخر کردن ماه، خورشید، شب، روز، دریا، نهرها، کوه‌ها (برای داود پیغمبر)، باد (برای سلیمان) و هر چه در آسمان و زمین است (برای انسان) یاد شده است. بدیهی است که در همه‌ی این موارد، مقصود این است که این امور طوری آفریده شده‌اند که رام انسان و مورد استفاده و بهره‌برداری انسان هستند”.
مرحوم علامه طباطبایی (ره) در تفسیر آیات 13 -12 جاثیه می‌نویسند: “معنای تسخیر آنچه در آسمان‌ها و زمین است برای انسان، این است که اجزای عالم مشهود همه بر طبق یک نظام جریان دارد و نظامی واحد بر همه‌ی آنها حاکم است و بعضی را به بعض دیگر مرتبط و همه را به انسان مربوط و متصل می سازد و در نتیجه در انسان خود از موجودات علیا و سفلی منتفع می شود و روز به روز دامنه انتفاع و بهره‌گیری جوامع بشری از موجودات زمینی و آسمانی گسترش می‌یابد و آنها را از جهات گوناگون واسطه‌ی رسیدن به اغراض خود یعنی مزایای حیاتی خود قرار می دهد پس به همین جهت تمامی این موجودات مسخر انسانند”.
می توان استنباط نمود که از نظر جهان‌بینی، اسلام آن‌گونه به انسان ارزش و مقام داده شده که خداوند همه‌ی موجودات دیگر را مسخر این انسان ساخته است و از او خواسته از این مواهب در جهت بهره‌گیری از فضل خدا کمک گیرد و سپاسگزار نعم الهی باشد.

برخی مصادیق بهره‌مندی انسان از حیوان

در قرآن کریم علاوه بر اشارات کلی در مورد خدمت حیوانات به انسان (وَ الأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَکُمْ: 5/ نحل…) به برخی بهره‌مندی‌های انسان از حیوانات اشاره شده است:

رفع نیازهای غذایی

در آیات 81 -79/ غافر (مؤمن)، 142/ انعام و 5/ نحل، بهره‌گیری غذایی انسان از چهارپایان و در آیه‌ی 14/ نحل، بهره‌مندی از اغذیه‌ی دریایی مطرح شده است. علاوه بر استفاده‌ی انسان از گوشت حیوانات، در آیه 66 سوره‌ی نحل با تعابیر زیبا، به استفاده از شیر دامها نیز اشاره شده است: “وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الأَنْعَامِ لَعِبْرَهًًْ نُّسْقِیکُم مِّمَّا فِی بُطُونِهِ مِن بَیْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَّبَنًا خَالِصًا سَآئِغًا لِلشَّارِبِینَ”: و البته برای شما ملاحظه حال چهارپایان همه عبرت و حکمت است که ما از میان سرگین و خون، شیر پاک می‌نوشانیم که برای همه نوشندگان گواراست.

استفاده برای سواری

آیه‌های 81 -79 سوره‌ی غافر چنین است: “ اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَنْعَامَ لِتَرْکَبُوا مِنْهَا وَ مِنْهَا تَأْکُلُونَ ـ وَ لَکُمْ فِیهَا مَنَافِعُ وَ لِتَبْلُغُوا عَلَیْهَا حَاجَهً فِی صُدُورِکُمْ وَ عَلَیْهَا وَ عَلَى الْفُلْکِ تُحْمَلُونَ ـ وَ یُرِیکُمْ آیَاتِهِ فَأَیَّ آیَاتِ اللَّهِ تُنکِرُونَ”. خداست، آنکه برای شما آدمیان، چهارپایان را آفرید تا بر بعضی سوار شوید و از برخی تغذیه کنید ـ و نیز منافع بسیار دیگر از آنها ببرید و حوائج مورد نظر خود را به وسیله‌ی آنها رفع کنید و بر کشتی در آب سوار شوید ـ و خدا آیات خود را به شما ارائه می دهد پس کدام یک از آیات الهی را می توانید، انکار کنید.

حمل بار

در آیات 142/ انعام و 7/ نحل به این امر اشاره شده است چنانچه در مورد آخر آمده است: “وَ تَحْمِلُ أَثْقَالَکُمْ إِلَى بَلَدٍ لَّمْ تَکُونُواْ بَالِغِیهِ إِلاَّ بِشِقِّ الأَنفُسِ إِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُوفٌ رَّحِیمٌ”. و (حیوانات) بارهای سنگین شما را که جز به مشقت زیاد نمی توانید ببرید از شهری به شهر دیگر می‌برند که خدای تعالی درباره‌ی شما رئوف و مهربان است.”
آیه 142/ انعام نیز چنین است: “وَ مِنَ الأَنْعَامِ حَمُولَهً وَ فَرْشًا کُلُواْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللّهُ وَ لاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ”. از بعضی حیوانات استفاده برابری و سواری کنید و بخورید از آنچه خدا روزی شما کرده و از پی اغوای شیطان نروید که او دشمن آشکار شماست.”

بهره‌گیری روحی و روانی

در برخی آیات کریمه قرآن، آثار آرامش و نشاط‌ آفرین جلوه‌های طبیعت یادآوری شده است چنانچه در آیه‌ی 6 سوره‌ی نحل، به زیبایی و جمال هنگام آمد و شد حیوانات از چراگاه و در آیه‌ی 69 سوره بقره به رنگ حیوانات و اثر نشاط‌بخش آن (رنگ زرد) اشاره می‌کند. آیه‌ی 6 سوره‌ی نحل چنین است: وَ لَکُمْ فِیهَا جَمَالٌ حِینَ تُرِیحُونَ وَ حِینَ تَسْرَحُونَ. و صحنه آمد و شد حیوانات از چراگاه برای شما زیباست” علاوه بر این، خود “سوارکاری” سبب تجدید نشاط روحی است چنانچه از حضرت رضا (ع) نقل شده است که: الطیب نشره و العسل نشره و الرکوب نشره و النظر الی الخضره نشره: بوی خوش، عسل، سوارکاری و نگاه کردن به سبزه‌زارها باعث نشاط روحی است. (14)

استفاده‌ی نظامی

چنانچه از قبل اشاره شد در قرآن کریم بر تقویت نظامی تأکید شده است و از جمله فرموده است: وَ أَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّهًٍْ وَ مِن رِّبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدْوَّ اللّهِ وَ عَدُوَّکُمْ…” (60/ انفال): و شما (ای مؤمنان) در مقام مبارزه با آنها خود را مهیا کنید و تا آن حد که بتوانید از آذوقه و آلات جنگی و اسبان سواری برای تهدید دشمنان خدا و دشمنان خودتان فراهم سازید…

استفاده از پوشش

از موارد دیگر استفاده از حیوانات که در قرآن به آنها اشاره شده است، استفاده برای تهیه‌ی لباس می باشد: آیه 5 سوره‌ی نحل: “وَ الأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَکُمْ فِیهَا دِفْءٌ وَ مَنَافِعُ وَ مِنْهَا تَأْکُلُونَ”: و چهارپایان را برای انتفاع شما آفرید تا از خود به موی و پشم آنها دفع سردی و گرمی کرده و از آنها غذای خود را فراهم کنید.
همچنین به ایجاد منزل با استفاده از پوشش حیوانات اشاره شده است: آیه‌ی 80/ نحل: “وَ اللّهُ جَعَلَ لَکُم مِّن بُیُوتِکُمْ سَکَنًا وَ جَعَلَ لَکُم مِّن جُلُودِ الأَنْعَامِ بُیُوتًا تَسْتَخِفُّونَهَا یَوْمَ ظَعْنِکُمْ وَ یَوْمَ إِقَامَتِکُمْ وَ مِنْ أَصْوَافِهَا وَ أَوْبَارِهَا وَ أَشْعَارِهَا أَثَاثًا وَ مَتَاعًا إِلَى حِینٍ”: و خدا برای سکونت دائم شما منزلها و برای سکونت موقت شما خیمه‌هایی از پوست چهارپایان قرار داد تا وقت حرکت و سکون سبک وزن و قابل انتقال باشد و از پشم و کرک و موی آنها اثاثیه‌ی منزل و متاع و اسباب زندگی و لباس‌ها خلق فرمود تا در زندگی دنیا از آن استفاده کنید.

الهام‌گیری علمی از طبیعت (بیونیک)

حیوانات در موارد بسیاری، معلم انسان بوده‌اند چنانچه دفن جسد را قابیل از کلاغ آموخت (31/ مائده).
از حضرت صادق (ع) نقل شده که فرمودند: فالصناعه مأخوذه من الخلقه… پس صنعت از خلقت گرفته شده است.
بیونیک (Bioniques) روش مطالعه‌ی اعمال، مشخصات و پدیده‌های دنیای زنده و بهره‌گیری از آنها برای دستیابی به روش‌ها و وسایل جدید در دنیای ماشین‌ها است. پیشرفت دانش بشری تا حد زیادی مرهون الهام از طبیعت و تقلید از آفریده‌های خداوند است. ساختن هواپیما، زیردریایی، پرورش نوزاد در شرایط مصنوعی و … نمونه‌هایی از این موارد هستند.

نگهبانی

از همراهی سگ با اصحاب کهف شاید بتوان این نوع استفاده را درک نمود (آیات 22 -18/ کهف): … “وَ کَلْبُهُم بَاسِطٌ ذِرَاعَیْهِ بِالْوَصِیدِ…” و سگ آنها با دستان گشوده بر در غار بود.

استفاده برای قربانی

از استفاده‌های دیگر برخی حیوانات، انجام عمل عبادی قربانی کردن است: “ لَن یَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَ لَا دِمَاؤُهَا وَ لَکِن یَنَالُهُ التَّقْوَى مِنکُمْ کَذَلِکَ سَخَّرَهَا لَکُمْ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاکُمْ وَ بَشِّرِ الْمُحْسِنِینَ” (37/ حج). هرگز گوشت و خون این قربانیها نزد خدا به درجه قبول نمی‌رسد بلکه تقوای شما است که به پیشگاه قبول او، خواهد رسید و این بهایم را مسخر شما ساخته تا خداوند که شما را هدایت فرمود تکبیر و تسبیح گوید و تو ای رسول، نیکوکاران را بشارت ده.

ارضای جمال و زینت‌طلبی انسان

در حیوانات، جلوه‌هایی از جمال و زیبای وجود دارد که به ارضای حسن تزین و زینت‌خواهی آدمی کمک می‌کند. موارد زیر مصادیقی از این امر هستند:
استخراج زیورهای دریایی با منشاء حیوانی (آیه 14 سوره نحل)
زینت‌دهی خود به اسبهای نیکو (داستان اسبان حضرت سلیمان (ع))
در آیه‌ی 8 سوره‌ی نحل: “وَ الْخَیْلَ وَ الْبِغَالَ وَ الْحَمِیرَ لِتَرْکَبُوهَا وَ زِینَهًًْ وَیَخْلُقُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ”: و اسب و استر و حمار را برای سواری و تجمل مسخر شما گردانید و چیز (های) دیگری که شما نمی‌دانید می‌آفرید.

استفاده درمانی

چنانچه عسل را به عنوان فرآورده‌ای از حیوان (زنبور عسل) مدنظر قرار دهیم در قرآن کریم به وضوح و آشکار آمده است: فِیهِ شِفَاء لِلنَّاسِ (69/ نحل).

سایر موارد

در برخی آیات قرآنی، استفاده از حیوانات به طور عام هم مطرح شده از جمله در آیه‌ی 80 سوره‌ی غافر آمده است: “وَ لَکُمْ فِیهَا مَنَافِعُ…” و نیز در آیه‌ی 5 سوره‌ی نحل: “وَالأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَکُمْ فِیهَا دِفْءٌ وَ مَنَافِعُ وَ مِنْهَا تَأْکُلُونَ” و همچنین در آیه‌ی 132 -133 “سوره شعراء: “وَ اتَّقُوا الَّذِی أَمَدَّکُم بِمَا تَعْلَمُونَ ـ أَمَدَّکُم بِأَنْعَامٍ وَ بَنِینَ: “در برابر خداوندی که شما را به آنچه خود می‌دانید قوت بخشید تقوا داشته باشید. شما را با آفرینش چهارپایان و فرزندان کمک نمود.
قابل استنباط است که راه انتفاع انسان، علاوه بر مصادیق گفته شده همچنان وجود دارد شاید بیوتکنولوژی یکی از این موارد باشد.

8.درسهای اخلاقی در مواجهه با جانوران

در قرآن کریم از آیات مربوط به حیوانات، درسهای اخلاقی فراوانی می توان آموخت که برخی به آنها اشاره می شود:

لزوم عبرت‌آموزی از زندگی حیوانات

در آیات 22 -21 سوره‌ی مؤمنون آمده است: “وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعَامِ لَعِبْرَهًًْ نُّسقِیکُم مِّمَّا فِی بُطُونِهَا وَ لَکُمْ فِیهَا مَنَافِعُ کَثِیرَهًٌْ وَ مِنْهَا تَأْکُلُونَ ـ وَ عَلَیْهَا وَ عَلَى الْفُلْکِ تُحْمَلُونَ” و البته برای شما در مطالعه حال چهارپایان اهلی عبرت خواهد بود که از شیر خود به شما بیاشامند و در آنها برای شما منافع بسیاری است و از گوشت آنها نیز تناول می‌کنید.
و نیز آیات 67 -66 سوره‌ی نحل: “وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الأَنْعَامِ لَعِبْرَهًًْ نُّسْقِیکُم مِّمَّا فِی بُطُونِهِ مِن بَیْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَّبَنًا خَالِصًا سَآئِغًا لِلشَّارِبِینَ ـ وَ مِن ثَمَرَاتِ النَّخِیلِ وَ الأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَرًا وَ رِزْقًا حَسَنًا إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَهًًْ لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ”: و البته برای شما ملاحظه‌ی حال چهارپایان اهلی همه عبرت و حکمت که ما از میان سرگین و خون شیر پاک می‌نوشانیم که در طبع همه نوشندگان گوارا است ـ و هم از میوه‌های درخت خرما و انگور که از آن نوشابه‌های شیرین و رزق حلال و نیکو به دست آورند. در این کار نیز نشانه قدرت حق، برای خردمندان پدیدار است.
نکته قابل توجه اینکه پس از گفت‌وگوی حضرت سلیمان (ع) با مورچه، این پیامبر بزرگ الهی از خداوند درخواست شکر نعمت و عمل صالح و دخول در رحمت حق همراه با بندگان صالح را می‌نماید (18 -19/ نمل).

امثال قرآنی

در تعداد زیادی از آیات قرآن، حیوانات به عنوان مثال‌هایی برای انسانهای مختلف یا حالت‌های مختلف انسان آورده شده است. استفاده از مثل، یکی از بهترین شیوه‌ها و مؤثرترین روش‌های تربیتی است. در اینجا برخی مثال‌ها اشاره می شود:
-خداوند از مثال زدن به پشه و حتی کمتر از آن حیا نمی‌کند: 26/ بقره.
-تشبیه درک کفار از حق به عدم درک گوسفندان از ندا و سخن چوپان: 171/ بقره.
-تشبیه امکان بهشت رفتن مستکبران لجوج به امکان عبور شتر از سوراخ سوزن! (40/ اعراف).
-تشبیه عالم منحرف و دنیاپرست به سگ (هار): 177 -175/ اعراف.
-مثال مگس و ناتوانی انسان در آفریدن او یا حفظ چیزهای خود در برابر او (73/ حج).
-تشبیه عبادت غیر حق به سستی خانه‌ی عنکبوت (43 -41/ عنکبوت).
-تشبیه عالم بی عمل به درازگوش حامل کتاب (5/ جمعه).
-تشبیه صدای ناهنجار و بلند به صدای خر (19/ لقمان).
-تشبیه حالت انسان‌ها در قیامت به فرار خران گریزان از شیر درنده (51 -49/ مدثر).
-تشبیه برخاستن انسان‌ها از قبر در قیامت مانند ملخ‌های پراکنده (7 -6/ قمر).
-تشبیه انسان در قیامت مثل ملخ‌های پراکنده (4/ قارعه).
-تشبیه شراره آتش دوزخ به شتران زردموی (33 -28/ مرسلات).
-تشبیه انسان مشرک به موجود هدف مرغان شکاری هوا (32 -31/ حج).
-تشبیه بهره‌مندی کفار از دنیا به خوردن چهارپایان (12/ محمد (ص)).
این تشبیهات و امثال بسیار زیبا برای بیدار کردن دل انسان ها و به تفکر واداشتن آن‌هاست. چنانچه در آیه‌ی 21 سوره‌ی حشر می فرماید: “وَ تِلْکَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ” اینها مثال‌هایی است که برای مردم می‌زنیم، شاید در آن بیندیشند (1 و 6).

مقایسه انسان و حیوان

هر چند در قرآن کریم، جایگاه بسیار والایی برای انسان قائل شده است و حتی پس از بیان آفرینش او، به خالق انسان آفرین گفته است: فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ (14 -12/ مؤمنون) اما انسان‌های هواپرست که خود را از شنیدن و درک حقایق محروم ساخته‌اند، همانند حیوانات و بلکه بدتر از آنها می‌داند:
أَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ أَفَأَنتَ تَکُونُ عَلَیْهِ وَکِیلًا ـ أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا (43 -44/ فرقان).
إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللّهِ الصم البکمُ الذین لا یعقلونَ(22/انفال).
إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللّهِ الَّذِینَ کَفَرُواْ فَهُمْ لاَ یُؤْمِنُونَ ـ الَّذِینَ عَاهَدتَّ مِنْهُمْ ثُمَّ یَنقُضُونَ عَهْدَهُمْ فِی کُلِّ مَرَّهًٍْ وَ هُمْ لاَ یَتَّقُونَ (55 -56/ انفال).
چون شوی همره حوران بهشتی که ترا
همه در آب و گیاه است نظر چون انعام
حیوانات و اعجاز انبیای الهی
در برخی آیات قرآن، در قالب بیان معجزات انبیای الهی، از حیوانات سخن گفته شده که مطالعه آنها برای آدمی عبرت‌آموز است از جمله:
-داستان معجزات حضرت موسی علیه‌السلام: تبدیل عصا به اژدها و باطل کردن سحر فرعونیان 32 -30/ شعراء، 107/ اعراف، 20 -19/ طه.
داستان خواب صد ساله حضرت عزیر علیه‌السلام و مرگ و زندگی الاغ او (259/ بقره).
حیوانات واسطه نزول عذاب الهی
در تعدادی از آیات کریم، ضمن بیان عذاب الیم گذشته، از حیوانات به عنوان واسطه نزول عذاب الهی ذکری شده است از جمله:
-داستان اصحاب فیل و انهدام آنها توسط طیر ابابیل (سوره فیل).
-عذاب بنی‌اسرائیل با طوفان، ملخ، شپشک و وزغ و خون (133/ اعراف).
مسخ انسان به حیوان از جمله عذابهای الهی
در برخی آیات قرآن، به عقوبت مسخ انسان به حیوان (بوزینه، خوک) در مورد متمردان از امر الهی (اصحاب سبت) اشاره شده است (آیات 65 -66/ بقره، 60/ مائده و 166/ اعراف).
حیوانات وسایل آزمایش آدمی و تأکید بر عدم وابستگی به آنها
فوائد گوناگون حیوانات که به آنها اشاره شد و همزیستی و مجاورت انسان با آنها می تواند سبب علاقه شدید انسان به آنها شده به نحوی که نوعی وابستگی شدید برای او ایجاد کند و سبب غفلت آدمی از حق شود. به عبارت دیگر حیوانات از اسباب ابتلاء آدمی هستند.
از آیات 14 -15 سوره‌ی آل‌عمران چنین مطلبی قابل نتیجه‌گیری است: “زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاء وَ الْبَنِینَ وَ الْقَنَاطِیرِ الْمُقَنطَرَهًِْ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّهًِْ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَهًِْ وَ الأَنْعَامِ وَ الْحَرْثِ ذَلِکَ مَتَاعُ الْحَیَاهِ الدُّنْیَا وَ اللّهُ عِندَهُ حُسْنُ الْمَآبِ ـ قُلْ أَؤُنَبِّئُکُم بِخَیْرٍ مِّن ذَلِکُمْ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا عِندَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَ أَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَهًٌْ وَ رِضْوَانٌ مِّنَ اللّهِ وَ اللّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ”.
برای مردم حب شهوات نفسانی که عبارت از میل به زنان و فرزندان و همیانهای زر و سیم و اسبهای نشاندار نیکو و چهارپایان و مزارع و املاک است در نظر زیبا و دلفریب است لیکن اینها همه، متاع زندگانی فانی دنیاست و منزلگاه بازگشت نیکو نزد خداست ـ بگو ای پیامبر، می‌خواهید شما را به بهتر از اینها که محبوب شماست آگاه کنم. برای آنها که تقوی پیشه کنند نزد خدا باغهای بهشتی است که زیر درختان آن نهرها جاری است و در آن جاوید متنعم هستند و زنان پاکیزه و آراسته و خشنودی خدا برای آنهاست و خداوند به حال بندگان بیناست.
در قرآن کریم در آیات 30 -33 سوره “ص” به داستان حضرت سلیمان (ع) و علاقمندی او به اسبان اشاره شده است:
“و به داود، فرزندش سلیمان را عطا کردیم او بسیار نیکو بنده‌ای بود زیرا به درگاه خدا (با تضرع و زاری) رجوع می‌کرد ـ یاد کن وقتی را که بر او اسبهای بسیار تندرو و نیکو، هنگام عصر ارائه دادند (او به بازدید اسبان پرداخت). در آنجا گفت افسوس که من از علاقه و حب اسبهای نیکو از ذکر نماز خدا غافل شدم تا آنکه آفتاب در حجاب شب رخ بنفهت ـ آنگاه به فرشتگان موکل آفتاب خطاب کرد (که به امر خدا) آفتاب را بر من باز گردانید (چون برگشت) او نماز کرد و شروع به دست کشیدن بر ساق و گردن اسبان کرد (و همه را برای جهاد در راه خدا وقف کرد).”

شکرگزاری حق به خاطر نعمت حیوانات

انسان خردمند با تدبر در نعمت‌های الهی و از جمله نعمت‌های حیوانی و سفره گسترده‌ی آن همواره یادآور احسان الهی و شکرگزار او خواهد بود چنانچه در آیات 35 -26 سوره‌ی حج، پس از بیان فرمان الهی به حضرت ابراهیم علیه‌السلام برای آماده‌سازی خانه خدا جهت زیارت خلق و دعوت از مردم برای تشرف به آنجا آمده است:
لِیَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَّعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُم مِّن بَهِیمَهًِْ الْأَنْعَامِ فَکُلُوا مِنْهَا وَ أَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِیرَ…”: تا در آنجا منافع بسیار برای خود فراهم ببینند و نام خدا را در ایامی معین یاد کنند که ما آنها را از حیوانات بهایم روزی دادیم تا از آن تناول کنند و فقیران بیچاره را نیز طعام دهند. ذکر و یاد خدا، بهره‌گیری از نعمت‌ها و اطعام فقرا به وسیله آنها و استفاده از حیوانات و فرآورده‌های آنها در مسیر رضایت الهی می تواند از مصادیق شکرگزاری حق باشد.

احترام به حیوانات

با توجه به آیات مربوط به حیوانات در قرآن کریم و به خصوص اگر آنها را بهره‌مند از شعور و نیز معرفت نسبت به حق بدانیم، باید به آنها در حد خود احترام گذاشت و ضمن رعایت حقوق آنها، از ایذاء حیوانات و تضییع حقوق آنها اجتناب نمود. امام خمینی (ره) در نامه‌ای به فرزند خود حجه‌الاسلام و السلمین حاج سید احمد خمینی (ره) می‌نویسد: پسرم! اگر می توانی با تفکر و تلقین نظر خود را نسبت به همه‌ی موجودات به ویژه انسان ها، نظر رحمت و محبت کن مگر نه این است که کافه‌ی موجودات از جهات عدیده که به احصاء در نیاید مورد رحمت پروردگار عالمیان می‌باشند، مگر نه آنکه “وجود” و “حیات” و … از رحمت‌ها و موهبت‌های الهی است که گفته‌اند: “کل موجود مرحوم” … پس چرا آنچه و آنکس که مورد عنایت و الطاف و محبت‌های الهی است مورد محبت ما نباشد؟ و اگر نباشد این نقصی نیست برای ما؟! و کوتاه‌بینی و کوتاه نظری نیست؟! (19).
یکی از شاگردان امام راحل قدس سره شریف نیز می گوید: یک روز امام در درس خارج فرمودند: من تصمیم دارم به هیچ موجودی از موجودات خدای متعال جسارت نکنم. (26)
9.موارد فقهی مربوط به جانوران
در آیات متعددی از قرآن احکام فقهی مربوط به حیوانات آمده است از جمله احکام مربوط به:
-دستور خوردن طیبات: 114 / نحل.
-حلیت حیوانات حلال گوشت: 144 -143/ انعام، 1/ مائده.
-احکام ذبح و شکار توسط حیوانات شکاری: 4 -3 / مائده، 36/ حج.
-حرمت خوردن گوشت خوک، میته، خون، حیوانات ذبح نشده یا ذبح شده با نام غیر خدا، خفه شده، پرت شده از بلندی، مرده بر اثر شاخ حیوان دیگر، حیوانات قربانی شده برای بتها و … 115/ نحل، 145/ انعام، 3/ مائده، 138/ انعام.
-حرمت صید حرم وکفاره آن: 95/ مائده، 2 -1/ مائده.
-نهی از حرمتهای بی مورد: 145 -144/ انعام، 150 -148/ انعام.
-رفع حرمت در موارد اضطرار: 115/ نحل.
-حرمتهای خاص قوم یهود: 146 / انعام.

10.سوء استفاده از جانوران

جانواران نیز همانند سایر آفریده‌های خداوند ممکن است، مورد سوء استفاده قرار گیرند. در قرآن کریم مواردی از سوء استفاده ازجانوران تصریح شده است:

بت ‌پرستی

حیوانات را به عنوان معبود خود شمردن و یا آنان را پیشکش و نصیب بتها شمردن از انحرافات بشر در طول تاریخ بوده است. در آیات 121 -116 سوره نساء ضمن تأکید بر نابخشودگی شرک، به گمراهی آشکار آن اشاره نمود و برنامه‌های شیطان برای ضلالت انسان را می‌شمارد که از جمله‌ی آن‌ها بریدن گوش حیوانات (به عنوان علامت سهم بتها) می باشد.
آیات 139 -136 سوره انعام نصیب قرار دادن از محصولات گیاهی و حیوانات برای بتها را مورد نکوهش قرار می دهد. در این آیات از برخی رسوم جاهلی در تقسیم گوشت نیز سخن رفته است: “وَ قَالُواْ مَا فِی بُطُونِ هَذِهِ الأَنْعَامِ خَالِصَهٌ لِّذُکُورِنَا وَ مُحَرَّمٌ عَلَى أَزْوَاجِنَا وَ إِن یَکُن مَّیْتَهً فَهُمْ فِیهِ شُرَکَاء سَیَجْزِیهِمْ وَ صْفَهُمْ إِنَّهُ حِکِیمٌ عَلِیمٌ”: و گفتند آنچه در شکم این چهارپایان است مخصوص مردانست و بر زنان ما حرام خواهد بود و اگر مرده باشد همه زنان و مردان درآن شریک باشند آن‌ها به مجازات این گفتار زشت و توصیفات باطل به زودی می‌رسند که خدا به کیفر خلق درست کردار و داناست.

داستان گوساله سامری:

در آیات متعددی از قرآن کریم، به ارتجاع قوم موسی علیه السلام از توحید به گوساله‌پرستی با فتنه‌ی سامری پرداخته شده است: 89 -88/ طه، 93 -92/ بقره، 54 -51/ بقره، 152 -148/ اعراف.
به نظر می‌رسد، نگاه اجمالی به اوضاع فرهنگی جهان معاصر، موارد زیادی از سوء استفاده از حیوانات را در برابر دیدگان ما آشکار سازد که بیان مبسوط آن‌ها از حوصله این مجموعه خارج است.

11.موارد دیگر:

علاوه بر موارد گفته شده، مطالب دیگری در ارتباط با حیوانات از قرآن کریم قابل استخراج است که عناوین آن‌ها عبارتست از:
-خروج “دابه” از زمین (81/ نمل)
-حکومت حضرت سلیمان (ع) برحیوانات و موضوع رسیدگی به آن‌ها و تأدیب آنان (21 -16/ نمل)
-هم‌نوایی پرندگان با حضرت داود علیه السلام (10/ سباء، 20 -17 / ص و 79 / انبیاء)
-قربانی در حج (37 / حج).
-وابستگی انسان و دام به گیاهان: (32 / عبس و 33 / نازعات).
-دستور ذبح گاو توسط بنی‌اسرائیل، نحوه‌ی انتخاب گاو، رنگ آن (71 -67/ بقره).
-دیدن حیوانات در خواب و تعیبر خواب انسان درمورد حیوانات (49 -43 و 36/ یوسف و 60 / اسراء).
-ماهی غذای سفره‌ی حضرت موسی (ع) و بازگشت آن به دریا…. ( 64 -60/ کهف).
-داستان اصحاب سبت (166 -163/ اعراف).
-داستان حضرت یونس (ع) و ابتلا در شکم ماهی (50 -48/ قلم، 148 -139/ صافات و 78 -77/ انبیاء)
-قضاوت حضرت داود و حضرت سلیمان (ع) در مورد گوسفندان مورد اختلاف (17 -24/ ص و 78/ انبیاء…)
-آزمایش حضرت ابراهیم (ع) برای قربانی کردن حضرت اسماعیل (ع) و جایگزینی گوسفند به جای آن (107/ صافات.)
-اتهام زدن به حیوانات (ربودن حضرت یوسف علیه السلام توسط گرگ) (18 -13/ یوسف).
-خطرات حیوانات وحشی (گرگ) برای انسان (18 -13/ یوسف).
-حیوانات، وسایل نمایش تحقق قدرت الهی: داستان چهار پرنده مرده و زنده کردن آن‌ها به درخواست حضرت ابراهیم (ع) (260/ بقره).
-دمیدن درگل (شکل پرنده) و ایجاد پرنده زنده‌ی توسط حضرت عیسی (ع) (110/ مائده)
-پذیرایی از مهمان با گوساله، توسط حضرت ابراهیم (س) : (27 -26/ ذاریات و 69/ هود).

12.جمع بندی

آنچه در این مقاله‌ی فهرست وار عرضه شد به خوبی نشان می دهد دریای عمیق معارف قرآنی، بسیاری درهای ارزشمند دارد که بهره‌گیری از آن‌ها نیازمند تحقیق و تفحص و غواصی است. قرآن کتاب زندگی و کتاب هدایت بشریت است بنابراین آنچه درآن آمده، کلام خداوندی است که خالق انسان و همه موجودات است بدیهی است انسان وقتی خواهد توانست زندگی مبارک و حیات طیبه‌ای داشته باشد که حیات مادی خود را نیز در چهارچوب تعالیم اسلام برنامه ریزی نماید به عبارت دیگر؛ فرهنگ اسلامی بستر زمینه‌ای زیست او را تشکیل دهد. بر این اساس تأکید می شود اصول اساس روابط انسان و حیوان بر اساس آموزه‌های اسلامی و تعالیم قرآنی تنظیم شود و علاوه بر آنکه مد نظر متصدیان امور و تابلو راهنمای همیشگی مسئولان امور دام و …. قرار گیرد به عنوان بخشی از آموزش دانشجویان رشته‌های مربوط به آن قرار گیرد. اهتمام متخصصان دانشگاه و تشریک مساعی با اندیشمندان حوزوی نتایج بیشتری در این رابطه به دست خواهد آمد. انشاءالله.

پی‌نوشت‌ها:

1-لؤلؤ (مروارید، درّ): جسم جامد و براق و نسباً سختی که از انجماد ترشحات مخاط بدن انواعی از نرم تنان دو کفه‌ای به نام “صدف مروارید” حول اجسام خارجی (یک ریزه شدن با نوزاد برخی کرمها و نیز ماده‌ای خارجی که مزاحم بدن حیوان باشد) به وجود می‌آید… مروارید از احجار کریمه است و در جواهرسازی مصرف می شود.
2-مرجان: مروارید، بسد، پایه‌ی آهکی مرجان قرمز که جزء سنگهای کریمه است و در جواهرسازی مورد استعمال دارد.
3- مَنْ: ماده‌ای است چسبناک که از استحصالات شیره گیاهی است و از ترکیب قندهای مختلف تشکیل شده و به طور طبیعی یا بر اثر گزش حشرات و یا با ایجاد شکاف در تنه غالب درختان به خارج ترشح می شود. این ماده در ابتدای خروج شربتی شکل است ولی پس از مدتی در هوا منجمد شده تبدیل به نوعی شکرک می‌گردد. کلمه “منّ” عبری است و در تورات و قرآن ذکر شده است و غذایی است که خدا برای بنی‌اسرائیل فرستاد (2). در مورد ماهیت “منّ” بین محققین اختلاف نظر وجود دارد.

فهرست منابع:
1 -قرآن کریم -ترجمه‌ی مرحوم الهی قمشه‌ای
2 -ابوالحب -جلیل: نگاهی به دنیای حیوانات در قرآن کریم، ترجمه‌ی تقی متقی، بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم)، 1380.
3 -آمدی قمی -منیر: نگاه اسلام به حیوانات، مجموعه‌ی مقالات، اولین همایش اسلام و محیط زیست، سازمان حفاظت محیط زیست، آذر1378، تهران، ص 348 -335.
4 -امین ـ عبدالودود: داستان حیوانات درقرآن، مترجم، شیما ازکیا، چاپ دوم، 1375، انتشارات حدیث.
5 -پرورش، سید اکبر، سخنرانی به مناسبت اربعین حسینی، 17 /4 /75.
6 -حبیبی -طلعت: جانورشناسی عمومی، جلد 1، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ هفتم، 1376.
7 -حبیبی -طلعت: جانورشناسی عمومی، جلد2، انتشارات تهران، چاپ پنجم، 1376، کرمها و نرم تنان.
8 -حبیبی – طلعت: جانور شناسی عمومی، بند پایان جلد 3، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ پنجم، 1376
9 -حبیبی – طلعت و راعی -محمد مهدی: جانورشناسی عمومی، مهره‌داران، جلد 4، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم، 1377.
10 -حقیقت جو (جناتی) – حسین: چهل مثل از قرآن کریم، انتشارات اسلامی، 1379.
11 -ربانی – محمد: مسائل اخلاقی در آزمایش بر روی حیوان، مقاله ارائه شده در اولین کنگره اخلاق در دارو سازی و علوم پایه پزشکی، وزارت بهداشت، درمان وآموزش پزشکی، 1375.
12 -ربانی -محمد: نگرشی بر جایگاه اسب و اسب داری در متون اسلامی (مقاله دردست انتشار)
13 -ربانی – محمد: بهره گیری شایسته از محیط زیست با الهام از تعالیم اسلام، مجموعه مقالات اولین همایش اسلامی و محیط زیست، سازمان حفاظت محیط زیست، آذر1378، تهران، ص246 -227.
14 -شیخ الاسلامی تویسرکانی -سیدحسین: فکر واندیشه، دفتر انتشارات اسلامی، 1372، ص123 -118
15 -صحفی -سیدمحمد: مقدمه‌ای برکتاب: نطق و شعور حیوانات یا اسراری از زندگی حیوانات، انتشارات شرکت سیمان فارس و خوزستان.
16 -طباطبایی (ره) سیدمحمدحسین:تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی (ره)، ج 7، ص 154، انتشارات دارالعلم.
17 -طباطبایی (ره) سیدمحمدحسین: تفسیرالمیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی (ره)، ج16، ص 207 -204، کانون انتشارات محمدی.
18 -طباطبایی (ره) سیدمحمد حسین: تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی (ره)، ج24، ص183 -171و209، کانون انتشارات محمدی، چاپ سوم، 1363.
19-طباطبایی -فاطمه: سلوک عرفانی امام خمینی (ره)، اطلاعات ضمیمه (ویژه نامه ارتحال امام)، شماره22786، 13 /3 /82 .
20-محمودی -عباسعلی: نطق و شعور جانوران یا اسراری از زندگی حیوانات، انتشارات شرکت سیمان فارس و خوزستان.
21 –مطهری (ره) مرتضی: مجموعه آثار (1):عدل الهی، انتشارات صدرا، چاپ ششم 1374، ص167 -163
22 -معلوف – لویس: المنجد، انتشارات اسماعیلیان، 1362.
23-مهتدی ـ محمد هادی: اهمیت اسب و اسب‌سواری در اسلام، مرکز پژوهش‌های اسلامی حوزه نمایندگی ولی فقیه در سپاه، 1375.
24-اقتصاد از نظر قرآن کریم: این گوشتها حرام است، کیهان ش 17744، 3 /6 /82.
25-اقتصاد از نظر قرآن کریم: در شرایط اضطرار مصرف کنید، کیهان ش 17750، 1775، 10 /6 /82.
26-در سایه خورشید، کیهان ش 16930، 28 /7 /79.
مجموعه مقالات همایش ملی قرآن و علوم طبیعی، تهیه و تنظیم دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، زیر نظر بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه، تهران، موسسه انتشاراتی بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه و انتشارات سخن گستر، چاپ یکم ـ زمستان 1385.