اینکه چگونه این خصلت زشت، انسان را از حقّ باز می دارد و او را به کیفر و انکار می کشاند، در آیات کریمه ی قرآنی و روایات ائمه ی دین (ع) پاسخ آن داده شده است. خدای تعالی در مورد مجادله و انکار دشمنان پیامبر اسلام با آن حضرت می فرماید:
(إن الذین یجاهدون فی آیات الله بغیر سلطان أتاهم إن فی صدورهم إلا کبر ما هم ببالغیه فاستعد بالله إنه هو السمیع البصیر)(1)
آنان که درباره ی آیات خدا بدون دلیل و برهان مجادله می کنند [و از پذیرفتن آن سرباز می زنند] در دلهایشان چیزی جز کبر نیست و هرگز به خواسته ی خود نرسد. پس به خدا پناه ببرکه به راستی او شنوا و داناست.
پس بیماری و تکبّر و خوی ناپسند است که نمی گذارد آنان دست از جدال و انکار خود بردارند؛ و همان خودپسندی حجاب و مانعی است که نمی گذارد آنان حقّ را بپذیرند؛ وگرنه دلیلی برای انکار و جدال خود ندارند.
ملای رومی در این باره گوید:
ابتدای کبر و کین از شهوت است … راسخیّ شهوتت از عادت است
چون زعادت گشت محکم خوی بد … خشم آید بر کسی کت واکشد
بت پرستان چون که خو با بُت کنند … مانعان راه بُت را دشمنند
چون که کرد ابلیس خو با سروری … دید آدم را به تحقیر از خری
که به از من سروری دیگر بُوَد … تا که او مسجودِ چون من کس شود
سروری چون شد دماغت را ندیم … هر که بشکستت شود خصم قدیم
چون خلاف خوی تو گوید کسی … کینه ها خیزد تو را با او بسی
بزرگان دین نیز در بسیاری از روایات صفت کبر را بیماری و آفت معرفی کرده اند.
علی (ع) می فرماید:
«الکبر شر العیوب» (2)
تکبّر بدترین عیب هاست.
همچنین می فرماید:
«شر آفات العقل الکبر» (3)
بدترین آفت عقل، تکبّر است.
دربسیاری از روایات نیز بزرگان دین خودپسندی و تکبّر را آفت علم، عقل، شرف حسب دانسته اند. رسول خدا (ص) در حدیثی می فرماید:
«آفه العلم الخیلاءُ» (4)
آفت علم و دانش، خود پسندی و تکبّر است.
علی علیه السلام فرموده است:
«العجب آفه الشرف» (5)
خود پسندی آفت شرف انسان است.
باز رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:
«آفه الحسب الافتخار و العجب» (6)
آفت حسب [و شخصیت انسان] به خو بالیدن و خود پسندی است.
بزرگان دین، کبر و خودپسندی را آفت علم، عقل، شرف و شخصّیت دانسته اند؛ و معلوم است که عقل و خرد اگر بخواهد در مورد مطلبی قضاوت کند و حقّ را تشخیص دهد باید از آفت برکنار باشد و این آفات همانند حجاب و پرده ای روی عقل را می پوشاند و آن را از درک حقیقت باز می دارد و تدریجاً تباهش می سازد.
علی علیه السلام فرموده است:
«العجب یفسد العقل» (7)
خود بینی و تکبّر عقل را تباه می سازد.
امام باقر علیه السلام می فرماید:
«ما دخل قلب امری شیء من الکبر الا نقص من عقله مثل ما دخله من ذلک قل ذلک او کثر» (8)
تکبّر در هیچ دلی وارد نشود جز آنکه به همان مقدار از عقل او کاسته گردد، خواه کم باشد یا زیاد.
در حدیث دیگری، آدم خودبین را یکسره بی عقل معرّفی فرموده اند:
«المعجب لا عقل له» (9)
شخص خودبین و متکبّر عقل ندارد.

پی نوشت ها:

1- غافر (40) آیه ی 56.
2- غررالحکم، ص22 و 448.
3- همان.
4- بحارالانوار، ج 73، ص 196.
5- غررالحکم، ص32.
6- بحارالنوار، ج73، ص228.
7- غررالحکم، ص26.
8- سفینه البحار، ج2، ص460.
9- غررالحکم، ص34.