نویسنده:استاد آیت الله محمدتقی مصباح یزدی (دامت برکاته)

چکیده
در این مقاله با اشاره به آیه ی 72 سوره ی مبارکه ی فرقان به دو ویژگی از ویژگی های عبادالرحمان پرداخته شده است؛ یکی اجتناب از شهادت باطل و دیگری برخورد کریمانه.
در خصوص «شهادت زور» در (والذین لایشهدون الزور) بین مفسران اختلاف نظر وجود دارد؛ برخی آن را به معنای خودداری از شهادت باطل تفسیر کرده اند، برخی به معنای خودداری از حضور در مجلس گناه و برخی نیز هر دو معنا را محتمل دانسته اند.
از دیگر ویژگی های عبادالرحمان، برخورد کریمانه هنگام مواجهه با کسانی است که با سخن لغو خود قصد تضعیف ایمان آنان را دارند. اهمیت این مسئله زمانی دوچندان می شود که بدانیم انسان به واسطه ی یک عامل درونی تمایل دارد همرنگ گروه سنی و دوستان خود بشود. از این رو، چنانچه با کسانی نشست و برخاست داشته باشد که اهل لغو هستند، به تدریج همانند آنها می شود؛ رفاقتی که چه بسا به نفاق می انجامد. بنابراین، بندگان شایسته ی خدا باید از رفیق بد نیز اجتناب ورزند.
کلیدواژه ها: شهادت، حضور، رفیق بد، لغو، برخورد کریمانه.

مقدمه
(والذین لایشهدون الزور و اذا مروا باللغو مروا کراما.)
(فرقان: 72)
در چند جلسه ی گذشته، آیات آخر سوره ی فرقان را، که در وصف عبادالرحمان است، مورد بحث قرار دادیم. در این زمینه، بحث های جنبی دیگری هم مطرح است؛ از جمله اینکه، چرا این افراد «عبادالرحمان» نامیده شده اند؟ چرا در بین همه ی اوصاف، این اوصاف خاص انتخاب شده اند؟ اگرچه برخی وجوه احتمالی در پاسخ به این سؤال ها مطرح شده اند، اما هنوز حقیقت مسئله برای ما روشن نیست. هرچند دست کم این امر یقینی است که خدای متعال برای انسان های برجسته اوصاف خاصی را، که مقتضای مقام بوده، ذکر کرده است. اما اینکه این اوصاف چه خصوصیتی داشته و ترتیب آنها براساس چه اصلی است، دلیل قطعی بر آنها نداریم.
همان گونه که گذشت، عبادالرحمان علاوه بر اوصاف مثبتی که دارند و کارهای خوبی که انجام می دهند، از یک سلسله اوصاف منفی باید احتراز کنند. شرک به خدا، قتل نفس محترمه و زنا از جمله ی این اوصاف منفی بود. در ادامه، چند ویژگی دیگر از عبادالرحمان بیان می شود.

ویژگی های عبادالرحمان
اجتناب از شهادت باطل
در آیه ی 72 سوره مبارکه ی فرقان، دو صفت سلبی برای عبادالرحمان ذکر شده است: یکی می فرماید: (و الذین لا یشهدون الزور) و دیگری می فرماید: (و اذا مروا باللغو مروا کراما) درباره ی هر دو جمله، مفسران اختلاف نظرهایی دارند. علامه طباطبائی حتی وجه خاصی را هم متعینا ذکر نمی کند. منشأ اختلاف این است که کلمه ی «شهادت» در لغت عربی، دو جور معنا دارد: یکی به معنای ادای شهادت در محکمه است؛ مثلا، در داستان حضرت یوسف می فرماید: (و شهد شاهد من أهلها) (یوسف: 26)؛ شاهدی در آنجا شهادت داد. دیگری به معنای حضور است. «شهد المجلس» یعنی: در فلان مجلس حضور پیدا کرد.

منظور از «شهادت زور»
در اینجا به هر دو وجه «شهادت زور» اشاره می نماییم:
الف. خودداری از شهادت باطل: چنانچه منظور آیه، ادای شهادت باشد یعنی: یکی از اوصاف عبادالرحمان این است که شهادت ناحق نمی دهند. «زور» یعنی: ناحق، چیزی که ظاهر آراسته ای دارد، ولی باطنش خراب و فاسد است؛ مثل دروغ و کارهای دیگری که ظاهر آراسته ای دارند، ولی باطن آنها فاسد و مضر است. ترجمه ی عرفی کلمه ی «زور» در کلام فارسی، «قلابی» است. تزویر هم از همین ماده است؛ یعنی کلک زدن، حقه زدن. «شهادت زور» یعنی: شهادت قلابی؛ شهادتی که انسان برخلاف واقع بدهد تا باطل را به صورت حق جلوه دهد؛ مثلا، بگوید : این ملک فلانی است، در صورتی که این گونه نباشد. یا بگوید: من دیدم فلانی چنین کاری کرد، در صورتی که دروغ باشد. عبادالرحمان هیچ وقت شهادت باطل نمی دهند.
حال سؤال این است که آیا شهادت دادن واجب است یا واجب نیست؟ در این زمینه، بحث های فقهی و اخلاقی گسترده ای وجود دارد که پرداختن به آنها مجال دیگری می طلبد. اجمالا اینکه در بعضی جاها، بخصوص از نظر فقهی، لازم است انسان در صورت مشاهده ی تضییع حق مؤمنی یا مسلمانی یا گروهی از مؤمنان، شهادت دهد؛ مانند شهادت طلاق. وقتی برای طلاق شاهد می گیرند، اگر زمانی اختلاف شد که آیا طلاق واقع شده یا نه، آن فرد باید بیاید شهادت بدهد. یا اگر حق کسی در حال تضییع شدن باشد حضور شاهد در محکمه لازم است. البته در بعضی جاها شاید شهادت مستحب باشد و در بعضی جاها هم اصلا لزومی نداشته باشد. اینها بحث های فقهی است.
به هر حال، شهادت باید مطابق واقع باشد. اگر بنا شد که انسان به چیزی شهادت بدهد باید همان گونه که دریافت کرده و درک نموده، باشد. شهادت باید «عن حس» یا قریب به حس باشد؛ باید آن گونه شهادت بدهد که دیده یا شنیده یا با قراین حسی می داند که چنین چیزی هست.
ب. خودداری از حضور در مجلس گناه: احتمال دیگری که شاید از لحن کلام مرحوم علامه طباطبائی استفاده شود این است که معنای «شهادت» یعنی حضور یافتن، و «زور» هم اعم از شهادت باطل یا هر تزویری است. هر ناحقی زور است. زور در مقابل حق است؛ عینا مثل باطل است؛ یعنی بندگان شایسته ی خدا در جایی که مظان باطل و فساد و گناه است حضور پیدا نمی کنند. قد متیقنش جایی است که گناه و حرام باشد؛ آنها در جایی که کسانی در حال ارتکاب گناه هستند یا در مظان این است که گناهی اتفاق بیفتد، حضور پیدا نمی کنند. آنچه موجب این شده که ایشان این احتمال را اندکی ترجیح بدهد ذیل آیه است که می فرماید: (و اذا مروا باللغو مروا کراما.) تناسب این دو جمله وقتی بیشتر می شود که ما «شهادت» را به معنای حضور بگیریم؛ یعنی خودشان در مجلس باطل حضور پیدا نمی کنند و اگر اتفاقا گذرشان به جایی افتاد که کسانی مشغول گناهند، توقف نمی کنند و کریمانه از آنجا عبور می کنند. «لایشهدون» یعنی: لایحضرون الزور؛ یعنی: لایحضرون المجلس الباطل. نه تنها در مجلس گناه حضور پیدا نمی کنند، بلکه اگر هم به طور اتفاقی مسیر عبورشان به مجلس گناهی افتاد و به کسانی که کار لغوی انجام می دهند برخوردند، توقف نمی کنند و کریمانه از کنار آنها عبور می کنند. ایشان می فرماید: این دو تا وجه مکمل هم هستند، ولی اگر بگوییم: «لایشهدون» به معنای لایحضرون است مناسبتش بیشتر است؛ اما به هر حال، نمی فرماید که حتما به این معناست. در هر صورت، هر دو معنا محتمل است.
ج. جمع بین هر دو: وجه سومی را هم می توان در نظر گرفت و آن این است که ما برای «یشهدون» معنایی اعم از ادای شهادت یا حضور در نظر بگیریم؛ یعنی قدر مشترکی بین دو معنا تصور کنیم و بگوییم: آنچه منظور است شامل هر دو می شود؛ مثل اینکه کسی استعمال لفظ در بیش از معنای واحد را جایز بداند. در اینجا هم هر دو معنا محتمل است. در علم اصول از این مسائل بحث می شود.
مرحوم آقای حکیم در حقایق الاصول خود به این مسئله اشاره کرده اند؛ چون معتقد بودند: می توان چند معنا اراده کرد. ایشان به کلام مرحوم آخوند ملافتحعلی سلطان آبادی که در سامراء تفسیر می گفتند استشهاد کرده، می گفتند: ایشان برای یک آیه چندین معنا ذکر می کردند؛ مثلا، در یک مجلس، برای یک آیه، دوازده معنا ذکر کردند که هر معنا از معنای قبلی بهتر بود.
به هرحال، یک بحث این است که آیا می توانیم یک لفظ را بگوییم و دو معنای متباین از آن اراده کنیم و یا بین آنها یک معنای مشترک در نظر می گیریم؟ اینها بحث های تفصیلی است؛ اما اجمالا ما دو گناه داریم؛ دو صفت مذموم که عبادالرحمان از هر دوی اینها مبرا هستند. شهادت زور گناه کبیره است؛ یعنی ناحق شهادت دادن. اما اگر منظور از ( لایشهدون الزور ) این باشد که در مجلس گناه و مجلس باطل حضور پیدا نمی کنند دایره اش وسیع تر است و شامل گناهان صغیره هم می شود.
درباره ی جمله ی (و اذا مروا باللغو مروا کراما) در جلسات قبل بحث هایی اجمالی مطرح کردیم. در آیات اول سوره ی مؤمنون آمده است: (والذین هم عن اللغو معرضون) (مؤمنون:3). در اینجا هم از اوصاف اولیه ی عبادالرحمان این بود که فرمود: (و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما). (فرقان: 63) این آیه هم با مفهوم اعراض از لغو مناسبت دارد. اعراض از لغو مصادیق متعددی دارد: یکی اینکه خودشان از کار لغو اعراض می کنند؛ یعنی مرتکب کار لغو نمی شوند. درباره ی لغو هم آنچه اصل معنایش اقتضا می کند بیهودگی و بی فایده بودن است . قدر متیقنش گناه است، ولی شامل مکروهات و حتی مباهاتی هم که هیچ فایده ای در دنیا و آخرت ندارند می شود. اما اینجا تعبیر اخص از آن است، می فرماید: آنان نه تنها خودشان لغوی را انجام نمی دهند، بلکه از کنار کار لغو دیگران نیز کریمانه عبور می کنند. (والذین هم عن اللغو معرضون) شامل لغو خود انسان می شود؛ یعنی کسانی که خودشان مرتکب کار لغوی نمی شوند؛ اما (اذا مروا باللغو مروا کراما) مسئله دیگری است؛ یعنی آنان وقتی سر و کارشان با کسانی می افتد که مرتکب لغو می شوند کریمانه از آنها گذر می کنند . طبیعی است که اگر مسلمانی در مجلسی حاضر شد که کسانی مرتکب گناه می شوند، چنانچه شرایط نهی از منکر فراهم باشد باید این کار را انجام دهد. نهی از منکر مراتبی دارد که گاهی به زبان تند هم می کشد. اگر مسائل حکومتی باشد گاهی به برخوردهای فیزیکی هم منجر می شود. کسی که از طرف حکومت اسلامی مسئولیت دارد با زور هم که شده باید جلوی فساد و منکر را بگیرد.

9. برخورد کریمانه
مراد از (اذا مروا باللغو مروا کراما) چیست؟ آیا به این معناست که وقتی می بینند کسانی مرتکب لغو هستند – که گفتیم قدر متیقن لغو، کار حرام است – بزرگوارانه از کنارشان عبور می کنند؟ به نظر می رسد منظور آیه چیز دیگری باشد. آیه ی دیگری که می تواند این آیه را قدری توضیح دهد، آیه ی 55 سوره ی قصص است: (و اذا سمعوا اللغو أعرضوا عنه و قالوا لنا أعمالنا و لکم أعمالکم سلام علیکم لانبتغی الجاهلین.) می فرماید: وقتی کلام لغوی بشنوند به گویندگانش می گویند: ( لنا أعمالنا و لکم أعمالکم)، بعد هم می گویند: (سلام علیکم.) از این رو، معلوم می شود که منظور از لغو، لغو کلامی است، آن هم نه اینکه کسانی خودشان سخن لغو بگویند، بلکه منظور وقتی است که عبادالرحمان را با سخن لغوی مخاطب قرار دهند. از قراین برمی آید منظور این است که به آنها ناسزا بگویند و استهزائشان کنند و یا بخواهند سخنان گمراه کننده ای به آنها القا نمایند. کلام جایی است که سخن از «شنیدن » در کار است : (و اذا سمعوا اللغو)، نمی گوید: «اذا رأووا اللغو» یا «شهدوا اللغو» اما (مروا باللغو) خیلی عام است. اگر ما این آیه را بر هم تطبیق کنیم . مقداری مفهوم آن آیه روشن تر می شود و با وجوب نهی از منکر منافات پیدا نمی کند. لحن آیه ی سوره ی قصص این است که مؤمنان انسان های باوقاری هستند؛ وقتی با جاهلان و نابخردان مواجه می شوند رفتار سبک از خود نشان نمی دهند؛ حتی اگر مورد تمسخر و اهانت آنها قرار بگیرند باوقار و سنگینی می گویند: شما کار خودتان را بکنید، ما هم کار خودمان را. ما مزاحم شما نمی شویم، از ناحیه ی ما خطری متوجه شما نیست؛ یعنی شما هم به ما کاری نداشته باشید. (لنا أعمالنا و لکم أعمالکم سلام علیکم) آیه در ادامه می فرماید: (لانبتغی الجاهلین.) در اینجا مفسران، بخصوص مرحوم آقای طباطبایی، می فرماید : (لا نبتغی الجاهلین) لسان حال است و به آنها نمی گویند: شما جاهل هستید. وقتی به آنها می گویند: (لنا أعمالنا و لکم أعمالکم سلام علیکم) می خواهند حرفی بزنند که با مسالمت عبور کنند و از چنگ آنها خلاص بشوند، وگرنه چنانچه آنها را جاهل خطاب کنند، دوباره آنها بهانه به دست می آورند و می گویند که به ما توهین کردید. بنابراین، ایشان فرموده اند: (لانبتغی الجاهلین) لسان حال است؛ یعنی وقتی به آنها می گویند: (سلام علیکم) یعنی: ما با آدم های نابخرد کاری نداریم.
به هر حال، این آیه در مقام این است که بفرماید عبادالرحمان در هنگام مواجهه با افراد نابخرد، سبک مغز و کسانی که حربه و ابزار کارشان فحش و بدگویی و اهانت و تحقیر است و حرف منطقی ندارند و سخن گفتن و بحث کردن با آنها فایده ای ندارد، باید خودشان را از چنگ آنها خلاص کنند. آنجا نهی از منکر هم فایده ای ندارد. آنها اصلا گوششان بدهکار این حرف ها نیست. اگر بگوید: این کاری که شما انجام می دهید حرام است، بیشتر مسخره اش می کنند. در یک چنین موقعیتی، انسان باید آرام و سالم خودش را از چنگال آنها نجات دهد و بدون درگیری از کنارشان عبور کند. توهین آنها نباید موجب این بشود که ما هم مقابله به مثل کنیم. گاهی همین درگیری ها به قتل یک یا چند نفر از طرفین منجر می شود. این کار چه ضرورتی دارد؟ به فرض که او یک فحشی داده یا اهانتی کرده است! بندگان شایسته ی خدا شأنشان اجل از این است که با این افراد نابخرد درگیر شوند. اگر اتفاقا عبورشان به اینها افتاد سعی می کنند با مسالمت از کنارشان بگذرند و حتی می گویند: (سلام علیکم ) ، اشاره به اینکه از ناحیه ی ما مزاحمتی و خطری متوجه شما نیست. «سلام» یعنی امان دادن. آن آیه ظاهر قوی اش همین است و احتمال دیگری در آن داده نمی شود. در عبارت (سمعوا اللغو) صحبت از شنیدن سخن لغو است. اگر مفاد این آیه هم عین همان باشد باید به قرینه ی آن آیه، لغو را در اینجا فقط به لغو کلامی برگردانیم که البته بارزترین مصداق لغو هم سخن لغو است . و اینجا که می فرماید: (اذا مروا باللغو مروا کراما) منظور همین است که اگر عبادالرحمان به کسانی برخورد کنند که سخن نابخردانه ای به آنها می گویند، اینها کریمانه، بزرگوارانه، باوقار و محترمانه عبور می کنند. در این صورت، مفهوم این آیه با مفهوم جمله ای که در اوایل همین بخش بود (و اذا خاطبهم الجاهلیون قالوا سلاما) خیلی نزدیک می شود. در آن آیه هم فرمود: (اذا سمعوا اللغو أعرضوا عنه و قالوا لنا أعمالنا و لکم أعمالکم سلام علیکم.) پس اگر منظور از (مروا باللغو) عبور کردن از کنار کسانی باشد که سخن لغوی به اینها می گویند، (مروا کراما) یعنی باوقار و سنگینی عبور می کنند و با آنها درگیر نمی شوند و می گویند: (سلام علیکم.) اما اگر منظور معنای وسیع تری از «لغو» باشد، (مروا باللغو) یعنی وقتی با رفتار نابهنجاری مواجه می شوند؛ مثلا، در گوشه ای مشغول رقص و پایکوبی و یا گناه دیگری باشند و اینها عبورشان به آنجا بیفتد و اتفاقا با آنها مواجه می شوند. در اینجا، مسلما اگر زمینه ی نهی از منکر فراهم باشد باید به این کار مبادرت ورزید. معنای (مروا کراما) این نیست که نهی از منکر نمی کنند. انجام نهی از منکر از اوصاف اختصاصی عبادالرحمان نیست، بلکه تکلیف واجبی است که حتما این کار را می کنند. پس مسلما به قرینه ی آیاتی که نهی از منکر را واجب می داند و از ضروریات دین است، اصلا احتیاج به دلیل خاص نداریم. معلوم می شود این از موارد نهی از منکر نیست؛ چون یکی از شرایط نهی از منکر این است که انسان احتمال تأثیر بدهد. اما اینها قطع دارند که سخنشان هیچ تأثیری ندارد و اصلا صدایشان به گوش کسی نمی رسد.
فرض کنید در جایی مراسم عروسی و رقص برقرار است و شما گذرتان به آنجا افتاد. سر و صدای زیادی است که اصلا کسی به حرف شما گوش نمی دهد. بنابراین، اگر بخواهید بگویید این کارها حرام است، کسی به حرفتان گوش نمی دهد. اصلا حرفتان را نمی شنوند تا جای نهی از منکر باشد. اینجا فرمود: (مروا کراما.) منظور از عبور کریمانه این است که مواظب باشند خودشان آلوده نشوند. کشاف و مجمع البیان شواهدی آورده اند بر اینکه وقتی می گویند: «مر تکرما» ، منظور این است که به گونه ای عبور کرد که خودش آلوده نشود؛ یعنی دامن برگرفت. چنین معنایی را می رساند؛ یعنی خودش را فراتر، عزیزتر و گرامی تر از این داشت که به آن کارآلوده شود و به جمع آنها بپیوندد یا در کار آنها شریک گردد؛ یعنی اگر با اهل لغو هم مواجه شوند، مواظبند که آلوده نشوند و خودشان در آن کار مشارکت نداشته باشند.

تمایل درونی انسان به همگرایی
انسان به واسطه ی یک عامل درونی تمایل دارد در بعضی جاها در لغو مشارکت کند. از این رو، قرآن تأکیدهای فراوانی برای احتراز از مشارکت در لغو نموده است؛ از جمله در سوره ی مؤمنون می فرماید: (والذین هم عن اللغو معرضون.) در سوره ی قصص نیز می فرماید: (اذا سمعوا اللغو أعرضوا عنه.) در اینجا هم می فرماید: (اذا مروا باللغو مروا کراما) (فرقان:72) این نشانه ی آن است که یک آفت اجتماعی در وجود انسان هست؛ یعنی زمینه ی ابتلا به یک آفت اخلاقی وجود دارد که باید حتما با این تأکیدها با آن مبارزه کند، بخصوص اگر مراد از «لغو» هر نوع سخن باطل باشد، اگر چه متوجه ما نباشد؛ چون در قرآن درباره ی این مسئله حساسیت خاصی به چشم می خورد. در آیه ی 140 سوره ی نساء می فرماید: (و قد نزل علیکم فی الکتاب أن اذا سمعتم آیات الله یکفربها و یستهزأ بها فلاتقعدوا معهم حتی یخوضوا فی حدیث غیره انکم اذا مثلهم ان الله جامع المنافقین و الکافرین فی جهنم جمیعا.)
در این گونه موارد، قرآن تعبیر خاصی دارد؛ می فرماید: «نخوض مع الخائضین» در سوره ی مدثر آمده است: از کسانی که در روز قیامت جهنمی می شوند سؤال می کنند: چه شد که جهنمی شدید: (ما سلککم فی سقر قالوا لم نک من المصلین و لم نک نطعم المسکین و کنا نخوض مع الخائضین) (مدثر: 43-45) پاسخ می دهند: آنچه ما را به جهنم کشاند این بود که با کسانی که در کاری وارد می شدند همراهی می کردیم.
ترجمه ی فارسی «خوض» یعنی: فرورفتن، و درگیر شدن با مسئله ای. معمولا در ترجمه ها، آن را به فرورفتن معنا می کنند. منظور این است که گاهی کسانی با هم وارد یک موضوعی می شوند و فکرشان را در آن بحث متمرکز می کنند و با همدیگر وارد بحث، یا یک کار دسته جمعی می شوند- مثلا، می خواهند توطئه ای بکنند، نقشه ای بکشند، یک کار غلطی انجام دهند – با هم همکاری می کنند، آن کار را به سامان برسانند.
در انسان ها، بخصوص در جوان ها، این گرایش وجود دارد که همرنگ گروه سنی و رفقایشان بشوند؛ عنوان عام این گرایش خاص «تقلید» است؛ یعنی همرنگ جماعت شدن و همکاری کردن با گروه. این گرایش در اصل عامل خوبی برای فرهنگ پذیری و استفاده از صفات خوب دیگران است؛ عامل خوبی است برای اینکه انسان از رفیق خوب استفاده کند، و خدا این گرایش را در انسان قرار داده است. بسیاری از جوان ها که مسجدی می شوند و دست به کارهای خوب می زنند یا در گذشته، جبهه ای می شدند، به خاطر همین رفاقت ها بود؛ رفیقشان به جبهه می رفت، ده نفر دیگر هم به دنبال او راهی جبهه می شدند. محرک اصلی شان رفاقت بود. فرض کنید یکی مسجدی می شود، همه ی رفقایش می آیند مسجدی می شوند یا یکی هیأتی می شود، همه ی همکلاسی ها و همسایه هایش را هم هیأتی می کند.

همگرایی نابخردانه
یکم عامل درونی در وجود انسان قرار دارد که به واسطه ی آن میل دارد با هم سن و سال های خودش و اعضای گروه سنی اش همکاری داشته باشد. اما این عامل اثر منفی هم دارد. اگر انسان به رفیق بد مبتلا شود از همین طریق، تحت تأثیر عامل فاسد واقع می شود. جهنمی ها در روز قیامت می گویند: علت اینکه ما به جهنم کشیده شدیم این بود: (کنا نخوض مع الخائضین)؛ وقتی می دیدیم رفقایمان، هم سن هایمان، دوستانمان، همسایه هایمان، خویش و قوممان مشغول کاری هستند و راهی را انتخاب کرده اند، ما هم بدون اینکه تحقیق کنیم آیا راهی که می روند و سخنی که می گویند صحیح است یا نه، منطقی است یا غیرمنطقی، و نیتشان چیست، همراهشان می رفتیم، همرنگ جماعت می شدیم. این رفاقت ها ما را به جهنم کشاند. در آیه ی 140 سوره ی نساء می فرماید: (و قد نزل علیکم فی الکتاب أن اذا سمعتم آیات الله یکفر بها…) اگر دیدید یک عده ای – اگرچه دوستان، گروه سنی، همکلاسی ها، همسایه ها یا فامیل شما – در مقام بهانه گیری و عیب جویی درباره ی دین، می خواهند مسائل دینی را تحقیر کنند و با شبهه افکنی شبهاتی را که دیگران گفته اند نقل می کنند تا ایمان شما را ضعیف کنند، از آنان دوری گزینید. اگر با چنین کسانی مواجه شدید (فلا تقعدوا معهم حتی یخوضوا فی حدیث غیره.) مادام که بحثشان درباره ی مسائلی است که ایمان را ضعیف می کند، و با ایجاد شبهه، دین و دین داران را تحقیر می کنند اصلا کنارشان ننشینید، و از معاشرت با آنها بپرهیزید. بعد در مقام تأکید بر این مطلب، می فرماید: اگر رفتید و در کنارشان نشستید، شما هم مثل آنها خواهید شد: (انکم اذا مثلهم) معاشرت با چنین اشخاصی مساوی است با اینکه مثل آنها بشوید. نتیجه اش چه می شود؟ نتیجه همین می شود: (ان الله جامع المنافقین و الکافرین فی جهنم جمیعا.) کار شما به نفاق می انجامد. چون آنها به صراحت، درباره ی کفر بحث می کردند موجب شد ایمان شما ضعیف شود. ایمان ضعیف به نفاق کشید و شما منافق شدید. آنان کافر شدند و شما هم منافق. خدا هم در جهنم، کافر و منافق – هر دو – را جمع می کند. در سوره ی انعام هم خطاب به شخص پیغمبر می فرماید: (و اذا رأیت الذین یخوضون فی آیاتنا فأعرض عنهم.) (انعام: 68) «خوض فی الایات» تعبیر قرآنی است. آیه ی قبل خطابش به مؤمنان بود: (نزل علیکم فی الکتاب)، اما اینجا به پیغمبرش می فرماید: (اذا رأیت الذین یخوضون فی آیاتنا فأعرض عنهم حتی یخوضوا فی حدیث غیره و اما ینسینک الشیطان فلاتقعد بعد الذکری مع القوم الظالمین.) شاید این از مصادیق روشن این مثل باشد: «به در می گویند تا دیوار بشنود» یا «ایاک اعنی و اسمعی یا جاره.» شیطان که بر پیغمبر مسلط نمی شود، اما می گوید: اگر شیطان این مطلب ( پرهیز از مجالست با اهل فساد و گناه) را از یاد تو برد و با چنین کسانی نشستی، بعد از توجه، بلندشو، دوباره ننشین: (فلاتقعد بعد الذکری مع القوم الظالمین.) این مسئله آن قدر مهم است که به پیغمبر می فرماید: با اینها ننشین. اگر اتفاقا هم یادت رفت و نشستی، همین که متوجه شدی بلند شو! یعنی: مجالست با اهل فساد و گناه، با کسانی که سخنان ناحق می گویند و شبهات القا می کنند و حرف های بیجا می زنند، بیش از هر چیز در روح آدمیزاد، به خصوص در جوان ، مؤثر است.

اهمیت اجتناب از رفیق بد
بنابراین، از جمله صفات عبادالرحمان این است که ( و اذا مروا باللغو مروا کراما.) «خوض فی آیاتنا» یکی از مصادیق لغو است. اگر بندگان شایسته ی خدا با چنین کسانی برخورد کردند، نه تنها خودشان نمی روند در این کار شریک شوند – شأن عبادالرحمان اجل است از اینکه «خوض فی آیاتنا» کنند – بلکه با چنین کسانی هم نمی نشینند و کریمانه و بزرگوارانه از کنار اینها می گذرند تا دامنشان آلوده نشود؛ گویا آنها مرکز فساد هستند و اینها دامنشان را جمع می کنند و از کنارشان عبور می کنند تا بوی آنها هم به لباسشان نخورد. این آیه اهمیت مسئله ی معاشرت و آثار سوء رفیق بد را با بهترین بیان گفته است.
البته صریح تر از این هم در جایی فرموده است: در روز قیامت، برخی می گویند: (یا لیتنی اتخذت مع الرسول سبیلا یا ویلتی لیتنی لم أتخذ فلانا خلیلا لقد أضلنی عن الذکر بعد اذ جاءنی.) (فرقان: 27-29) نکته ی قابل توجه در اینجا این است که قرآن کریم در کنار گناهان کبیره (شرک و قتل نفس) که عبادالرحمن از آنها احتراز می کنند، می فرماید: از لغو هم کریمانه عبور می کنند. بین اینها چه مناسبتی هست؟ با توجه به اینکه شاید مواردی از لغو حرام هم نباشد؛ مثلا، در جایی که کسی مطمئن باشد هیچ تأثیر سوئی بر او نمی گذارد. نکته ی تربیتی نهفته در این آیه این است: آن قدر تأثیر معاشرت بد زیاد است که در کنار ترک کبائر موبقه، می فرماید: از رفیق بد هم احتراز می کنند.
منبع: مجله معرفت