آب در قرآن ؛ منشأ حیات
************

وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ کُلَّ شَیءٍ حَیّ (انبیاء/30)

«هرچیز زنده ای را از آب پدید آوردیم.»
************
پیامبراکرم (ص) فرموده: «کل شی خلق من‌الماء»
طبق آیه فوق و فرموده پیامبر، همه موجودات منشأ هستی خود را از آب گرفته اند. مرحوم صدوق از جابربن یزید جعفری ــ که از بزرگان تابعین به شمار می رود ــ از امام‌باقر (ع) پرسش هایی دارد، ازجمله در رابطه با آغاز آفرینش جهان می پرسد امام در جواب می فرماید:
«اول شی خلقه من خلقه، الشی الذی جمیع الاشیا منه، و هوالماء»
«نخستین آفریده ای که خدا خلق کرد، چیزی است که تمامی اشیاء از آن است و آن آب است».
مرحوم کلینی در روضه کافی روایتی از امام‌باقر (ع) آورده که در جواب مرد شامی فرموده: «نخست آن چیزی را آفرید که همه چیزها از آن است و آن چیز که همه اشیاء از آن آفریده شده، آب است درنتیجه خدا نسبت هرچیزی را به آب رساند، ولی برای آب نسبی که بدان منسوب شود قرار نداد».
هم چنین محمد بن مسلم ــ که شخصیتی عالیقدر به شمار می رود ــ از امام
صادق (ع) چنین روایت کرده است: «کان کل شی ماء و کان عرشه علی‌الماء».
آیه شریفه:
************

هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیامٍ وَکَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ (هود/7)

«و او است که آسمان ها و زمین را در شش هنگام روز آفرید و عرش [تدبیر] او [پیش از آن] بر آب بود»
************
دلالت دارد که پیش از پیدایش جهان هستی، از آسمان ها گرفته تا زمین، آب پدید آمده است، زیرا در تعبیر«وکان عرشه علی‌الماء» واژه «عرش» کنایه از عرش تدبیر و منظور، علم خدای ‌متعال است به همه مصالح و شایستگی‌ها و بایستگی‌های هستی، در برهه‌ای که جز آب چیزی نبوده است درنتیجه آیه کنایه از آن است که خدای‌ تعالی بود و هیچ‌ چیز با او نبود، و خداوند پیش از آفرینش جهان ابتدا آب، سپس همه مخلوقات را از آب آفرید.
قرآن‌ کریم در چند جا اشاره دارد که ریشه زندگی، هم در منشأ و پیدایش و هم در صحنه هستی و تداوم حیات، همه از آب است می‌فرماید:
************

وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ کُلَّ شَیءٍ حَیًّ (انبیاء/30)

«هر چیز زنده‌ای را از آب پدید آوردیم».
************

وَاللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّهٍ مِنْ مََّاءٍ (نور/45)

«خدا هر جنبنده‌ای (حیوان) را از آب آفرید».
************
درباره انسان می گوید:
************

وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْمَاءِ بَشَرًا (فرقان/54)

«و او است که از آب (نطفه) بشری آفرید.»
************
مقصود از این آب همان آبی است که سرمنشأ همه موجودات است چنان‌چه در آیات فوق آمده، یا منظور از آب، نطفه است چنان‌چه در آیه:
************

خُلِقَ مِنْ مَاءٍ دَافِقٍ (طارق/6)

«[آدمی] از آبی جهنده آفریده شد»
************

أَلَمْ نَخْلُقْکُّمْ مِنْ مَاءٍ مَّهِینٍ (مرسلات/20)

«مگر شما را از آبی پست (نطفه‌ی بی‌قدر بدین زیبایی) نیافریدیم؟»
************
مقصود از «پست» بدبو و نفرت‌آور، برحسب ظاهر است ولی بیش تر مفسرین بر این عقیده‌اند که منظور از «ما» همان پدیده نخستین است.
اول ما خلق الله الماء «نخستین چیزی که خدا آفرید آب بود»
که تمامی پدیده ها از آن ریشه گرفته اند، زیرا بذر نخستین موجود زنده تنها از آب پاشیده شد، همان بذر اولیه‌ای که به صورت حیوان ساده تک سلولی(آمیب) شکل گرفت و به سوی جاندارانی که اعضای پیچیده با بیش از یک میلیون سلول پیشرفت کرد.
اما چگونگی پیدایش حیات ــ در آب اقیانوس‌ها، دریاها و باتلاق‌ها ــ از نکات مبهمی است که هنوز علم تجربی بدان دست نیافته است از این‌رو است که تئوری تکامل جانداران ــ به هرشکل و فرضیه ای که تاکنون مطرح شده ــ به بررسی مرحله پس از پیدایش نخستین سلول زنده پرداخته است، اما برهه پیش از آن هنوز مجهول مانده است همین اندازه معلوم گشته که حیات به اراده الهی ــ که بر تمامی مقدرات هستی چیره است ــ به وجود آمده است و این امر مسلمی است که از پذیرش آن گریزی نیست، زیرا که هم تسلسل باطل است و هم خود آفرینی محال دانش تجربی روز هم خود آفرینی را باطل می شناسد.
دچار سینه تنگی و خفقان شدن با افزایش ارتفاع
************

فَمَنْ یرِدِ اللَّهُ أَنْ یهْدِیهُ یشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ وَمَنْ یرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیقًا حَرَجًا کَأَنَّمَا یَصَّعَّدُ فِی السَّمَاءِ کَذَلِکَ یجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِینَ لَا یؤْمِنُونَ (انعام/125)

«به این ترتیب وقتی خدا بخواهد کسی را راه ببرد سینه وی را برای اسلام باز می کند، و هرکه را بخواهد به حال خود رها کند سینه وی را ننگِ خفه‌کننده می کند، چنان‌که گویی که دارد در جو بالا و بالاتر می رود، به این ترتیب خدا بر کسانی ‌که ایمان نمی آورند زشتی و پلیدی زننده می گذارد».
************
ــ نکته آیه: کسی که در جو بالا و بالاتر برود دچار احساس سینه تنگی خفقان‌آور می شود:
آیه وضعیت کسی که اسلام را خوش نمی دارد، وضعیت وی در برخورد با اسلام را به وضعیت کسی تشبیه می کند که رفته‌رفته در جو بالا و بالاتر می رود و دچار سینه تنگی خفه‌کننده می شود.
از سطح دریا تا ارتفاع 3000متر اکسیژن به اندازه کافی وجود دارد و انسان می تواند به طور عادی و طبیعی تنفس و زندگی کند. از ارتفاع 3000متر به بالا اکسیژن به اندازه کافی وجود ندارد و فشار جو کاسته می شود. از آن جا که میان فشار جو بر بدن و فشارخون و مایعات بدن تعادل و توازن وجود دارد، از ارتفاع 4500 یا 4800متری به دلیل کمبود اکسیژن و پائین بودن فشار جو انسان دچار تنگی نفس می شود. چنان‌ چه بالا رفتن را ادامه بدهد، از ارتفاع 7500متری به بالا احساس تنگی نفس وارد مرحله خفه شدن می شود. به ارتفاع 15000متری که برسد توان تحمل پائینی فشار جو و کمبود اکسیژن را ندارد و درصورت نداشتن پوشاک و امکانات ویژه فضا بی‌هوش شده و می‌میرد. به این‌ترتیب چنان‌که در آیه آمده کسی که در جو رو به بالا می‌رود به نقطه سینه تنگی خفه‌کننده می رسد. و خداوند همین وضعیت را برای سینه کسانی‌ که با دین در می‌افتند پیش می‌آورد و آن را رجس می نامد و رجس به معنی: زشتی و پلیدی زننده و فرومایه ‌گانه است.
درختان، گیاهان، میوه ها
************

وَفِی الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجَاوِرَاتٌ وَجَنَّاتٌ مِنْ أَعْنَابٍ وَزَرْعٌ وَنَخِیلٌ صِنْوَانٌ وَغَیرُ صِنْوَانٍ یسْقَى بِمَاءٍ وَاحِدٍ وَنُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلَى بَعْضٍ فِی الْأُکُلِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یعْقِلُونَ (رعد/4)

«و در زمین مزرعه‌های کوچک ناهمگون در جوار هم دیگر وجود دارد، درحالی‌ که در آن ها باغ های انگور، کشت و درخت های خرما ازنوع صنو و غیرصنو وجود دارد، که همه با یک آب آبیاری می شوند ولی ازنظر غذایی آن ها را بر یکدیگر برتری می دهیم! در این موارد برای کسانی‌ که فکر می کنند نشانه هایی وجود دارد».
************
ــ نکات آیه:
1.مزرعه های کوچک کنار هم ناهمگون هستند.
2.صفات و خصوصیات میان درختان به صِنو و غیرصِنو بودن آن ها بستگی دارد.
3.در موارد مزبور نشانه هایی وجود دارد.
1.مزرعه های کوچک کنار هم ناهمگون هستند:
در زمان حضرت محمد، انسان می دانست که خاک های زمین باهم فرق می کنند، ولی این که خاک دو مزرعه کوچک چسبیده به هم نیز دقیقاً یکی نیستند، از علم امروزی بشر است که با امکانات پیچیده علمی امروزی، آن را به دست آورده است.
2.صفات و خصوصیات میان درختان به صنو و غیرصنو بودن آن ها بستگی دارد:
درختی که از درخت دیگر روئیده باشد، صِنْو نامیده می شود و درختی که از بذر رویئده باشد غیرصنو نامیده می شود.
آیه صفات و خصوصیات درختان را به صنو و غیرصنو بودن آن ها مربوط می داند. واقعیت هم همین است. درخت صِنو (یعنی درختی که از درخت دیگری روئیده باشد) تمامی صفات و خصوصیات وراثتی درخت مادر خود را در بردارد. یعنی ازنظر رنگ، طعم، مزه و غیره دقیقاً مانند درخت مادر است. ولی درختی ‌که از بذر روئیده باشد، صفات و خصوصیات آن ترکیبی است از صفات و خصوصیات درخت مادر به علاوه صفات و خصوصیات درخت پدر (که به درخت مادر تلقیح شده است).
3.در موارد مزبور نشانه هایی وجود دارد:
(منظور از وجود «نشانه ها»، وجود هدایت خداوندی است). آیه این موضوع را مطرح می کند که درصورت نبودن هدایت پشت پدیده ها اگر بنا می بود چیزی بروید، در یک خاک و از یک آب منطقاً می بایست فقط یک نوع گیاه می رویید، نه این که مثلاً درخت خرما در انواع خاک ها بروید.
چنان ‌که می دانیم در موجودات زنده ازجمله گیاهان عنصری وجود دارد که گیاه را هدایت می کند. این عنصر که ژن نامیده می شود اطلاعاتی از ویژگی‌های پدیده خود را با خود دارد که بنابر آن اطلاعات، پدیده خود را هدایت می کند.
باغ در بلندی
************

وَمَثَلُ الَّذِینَ ینْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَتَثْبِیتًا مِّنْ أَنْفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّهٍ بِرَبْوَهٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَهَا ضِعْفَینِ فَإِنْ لَّمْ یصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (بقره/265)

«و نمونه کسانی ‌که دارایی خود را در جستجوی خوشنودی خدا و استواری (ایمان) خود انفاق می کنند، مانند باغ پردرخت واقع در بلندی (بالاتر از تل) می مانند که اگر بارش سنگین به آن ببارد ثمر خود را دوچندان می دهد و اگر بارش سنگین به آن نبارد با بارشِ کمِ نیز ثمر خود را می دهد. و خدا به خوبی و بدی همه آنچه انجام می دهید نگاه می کند و آن را می شناسد».
************
(«بِصارَهْ» به معنی: نگاه کردن به خوبی یا بدی و درستی یا غلطی و زشتی یا زیبایی چیز مشخصی است. و «بَصیر»: کسی است که به خوبی یا بدی، زشتی یا زیبایی، درستی یا نادرستی چیزی نگاه می کند و اندازه خوب و بدی آن را می شناسد. و منظور از بصیر بودن خداوند پس از این مثال این است که همان‌گونه که خداوند به موقعیت خوب و بد یک باغ نگاه می کند و آن را می شناسد، همان‌گونه نیز به موقعیت خوب و بد کارهای ما نگاه می کند و آن را می شناسد).
نکته مورد نظر ما در آیه این است که آیه می گوید باغی که در ربوهًْ قرار داشته باشد با بارش سنگین دوچندان ثمر می دهد و اگر بارش سنگین به آن نبارد با بارشِ کمِ نیز ثمر خود را می دهد. ربوهْ به زمین مسطحی که در ارتفاع بالاتر از ارتفاع تل قرار داشته باشد گفته می شود. پژوهش‌های علمی نشان می‌دهد که بهترین محیط برای رشد و باردهی درختان میوه و درختان ثمردهنده، محیطی است که در ارتفاع میان300 تا 600متر از سطح دریا قرار دارد. و این همان بلندی و ارتفاعی است که در زبان عربی رَبوَهًْ نامیده می شود و آیه از آن صحبت می کند. محیط کِشتی که در چنین ارتفاع هایی قرار دارد این ویژگی ها را دارد: وزش باد و نسیم و تجدید هوا، مرطوب بودن جو، در معرض تابش خورشید قرار داشتن، لطیف بودن جو، فراوانی آب، انبار نمودن آب به اندازه لازم، باران های سنگین آفت های آن و آنچه رشد گیاهان را مختل می کند، می شوید (چون آب از بلندی به زمین های پست حرکت می کند و در آن ارتفاعات نمی ماند)، امکان نفوذ ریشه های درختان به اعماق که به نوبه خود ریشک های زیادتری را می رویانند و مواد غذایی بیش تری را می مکند و به نوبه خود ثمر درخت زیادتر می شود، و مقاومت درخت در
برابر بادها و وزش های تند نیز بیش تر می شود.
به این ترتیب باغی که در ربوهًْ (در ارتفاع میان 300 ــ تا 600متر بالای سطح دریا) قرار دارد، با بارش سنگین ثمر خود را دوچندان می دهد، و اگر بارش سنگین به آن نبارد با بارش کم نیز به دلیل وجود ویژگی های نامبرده در آن محیط ها بازهم درخت ثمر خود را می دهد.
ماده سبز گیاهی
************

وَهُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ کُلِّ شَیءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِرًا نُخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُّتَرَاکِبًا وَمِنَ النَّخْلِ مِنْ طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِیهٌ وَجَنَّاتٍ مِنْ أَعْنَابٍ وَالزَّیتُونَ وَالرُّمَّانَ مُشْتَبِهًا وَغَیرَ مُتَشَابِهٍ انْظُرُوا إِلَى ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَینْعِهِ إِنَّ فِی ذَلِکُمْ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یؤْمِنُونَ (انعام/99)

«و این اوست که از ابر باران می فرستد، با آن جوانه های انواع رستنی را در می آوریم، و از جوانه ماده سبز را در می آوریم، که با آن ماده سبز دانه های خوشه ای درست می کنیم، و از تاره های نخل پَنگ های خوردنی درست می کنیم، و باغ های انگور و زیتون و انار که ترکیبات مشترک زیادی دارند ولی همانند نمایی نمی کنند را درست می کنیم شما در آن باغ ها هنگامی که میوه‌ی آن پدید آید و برسد به چشم تعقل بنگرید که در آن آیات و نشانه های قدرت خدا برای اهل ایمان هویدا است.».
ــ نکات آیه:
1.همه گیاهان ماده سبز درست می کنند که آن به نوبه خود دانه و ثمر درست می کند:
در سلول گیاهی کیسه های غشایی هست که در آن موادی درست می شود که کلروفیل نامیده می شود. کلروفیل به معنی «ماده سبز گیاهی و سبزینه» است که معادل آن در عربی «خَضِر» است (یعنی همان چیزی که در آیه مطرح شده است). این ماده سبز (خضر) انرژی نوری خورشید را جذب می کند و به انرژی شیمیایی تبدیل می کند.
ریشه های گیاه، آب و مواد معدنی را از خاک می مکند که به طرف برگ ها رسانده می شوند و برگ ها نیز از هوا دی ‌اکسید می گیرند، بعد خَضِر (یعنی کلروفیل ها)، مواد غذایی مورد نیاز درخت را تولید می کنند که به سراسر آن صادر می شود و بدنه درخت و میوه و ثمر آن را درست می کند.
کیسه غشایی (کلروپلاست) که در سلول قرار دارد به طور متوسط یک پانصدم میلی‌متر است. سلول برخی از گیاهان صدها عدد از آن دارند. درون آن انبوهی غشاء وجود دارد، که در آن ها خَضِر (ماده سبز، کلروفیل) وجود دارد.
2.نخل، انگور، زیتون و انار ترکیبات مشترک زیادی دارند ولی همانند نمایی نمی کنند:
ثمر نخل و انگور و انار و زیتون ضمن این که همانند نمایی نمی کنند ترکیبات مشترک زیادی دارند. ازجمله:
همه آن ها روغن، آب، پروتئین، مواد معدنی و مواد قندی دارند.
آتش از درخت سبز
************

وَضَرَبَ لَنَا مَثَلًا وَنَسِی خَلْقَهُ قَالَ مَنْ یحْیی الْعِظَامَ وَهِی رَمِیمٌ ــ قُلْ یحْییهَا الَّذِی أَنْشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّهٍ وَهُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ ــ الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ نَارًا فَإِذَا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ (یس/78-80)

«و آفرینش خود را فراموش کرده و برای ما مثال زد! گفت: چه کسی استخوان ها را درحالی‌ که پوسیده اند زنده می کند؟ــ بگو: کسی که نخستین بار آن را پدید آورده و پرورش داد آن را زنده خواهد کرد و او به هرگونه آفرینشی داناست ــ آن کسی که از درخت سبز برای شما آتش قرار داد هنگامی که از آن آتش می زنید».
************
(«انشاء» به معنی: پدید آوردن و پرورش دادن چیزی است. فعل «تُوقِدوُن» فعل از مصدر ایقاد از باب افعال به معنی آتش زدن است).
آیه می گوید هنگامی‌ که از درخت (یعنی از چوب و هیزم آن یا از نفت و غیره که از درخت می آید) آتش می زنید، آتش زدن آن از درخت سبز قرار داده شده است.
می دانیم که آتش برای روشن شدن و روشن ماندن و سوختن و سوزاندن نیاز به اکسیژن دارد و اکسیژن نیز از درخت سبز می آید.
جنبش، پرورش و رشد دانه
************

…وَتَرَى الْأَرْضَ هَامِدَهً فَإِذَا أَنْزَلْنَا عَلَیهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ (حج/5)

«و زمین را بی ‌گیاه می بینی ولی همین که آب بر آن نازل می کنیم به جنب و جوش در می‌آید و می پروراند و انواع گیاهان نشاط‌انگیز را می رویاند»!
************
(زمین در آیه البته مجاز است و منظور از آن دانه است. در مقدمه راجع به مجاز بحث شده است).
ــ نکته آیه: با نازل شدن آب بر زمین، زمین به جنبش در می آید، پروریده می شود و می رویاند:
در خاک دانه های بسیار ریزی وجود دارد که ما آن ها را نمی بینیم. قطر آن ها ازجمله حول و حوش 3 هزارم میلی‌متر است. هرکدام از آن ها از معادن مختلف تشکیل شده اند و شکل هریک از آن ها به شکل صفحه ‌صفحه (لایه‌لایه) روی هم است. از آن جاکه دانه ها از معادن مختلف تشکیل شده اند همین‌ که باران بر آن ها ببارد صفحه ها بار الکتریسیته مختلف به خود می گیرند و این باعث ایجاد جنبش آن صفحه ها می شود. و جنبش آن ها باعث نفوذ آب میان آن ها می شود. بعد دانه ها با مواد غذایی درون خود که از مادر به ارث برده اند پروریده می شوند و بعد می رویند. دقیقاً همان مراحل و وضعیتی که قرآن گفته است.
نگهداری محصول در خوشه خود
************

قَالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِینَ دَأَبًا فَمَا حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فِی سُنْبُلِهِ إِلَّا قَلِیلًا مِمَّا تَأْکُلُونَ (یوسف/47)

«(یوسف گفت): هفت سال افزون بر سال های گذشته می کارید. هرچه درو کردید در خوشه خود باقی بگذارید به جز بخش کمی از آن که می خورید». (دأب: به معنی: جنب و جوش و فعالیت افزون در انجام سنت ها (مانند آداب و رسوم و شعائر و کشت و غیره) است).
************
پادشاه مصر خواب 7 گاو فربه می بیند که 7 گاو لاغر آن ها را می خورند و خواب 7 خوشه سبز و 7 خوشه خشک را می بیند. یوسف در تأویل خواب وی می گوید: 7 سال افزون می کارید و تولید می کنید. غیر از بخشی از آن که می خواهید بخورید بقیه را در خوشه خود باقی بگذارید، و 7 سال خشکسالی پس از آن خواهد آمد. نکته مورد نظر ما در آیه این است که یوسف می گوید: غیر از بخشی از آن محصول که می خواهید بخورید بقیه (که برای انبار و ذخیره نمودن است) را در خوشه خود باقی بگذارید. و امروزه بررسی های علمی نشان می دهد که بهترین روش نگهداری درازمدت حبوبات رها نمودن آن ها در خوشه آن ها است، برای نرسیدن هوا به آن و نگهداشتن رطوبت طبیعی خود.
دلیل تنوع گیاهان و درختان
************

…وَأَنْبَتْنَا فِیهَا مِنْ کُلِّ شَیءٍ مََّوْزُونٍ (حجر/19)

«و در زمین هرنوع گیاهی را در تعادل و توازنی (مناسب و موافق حکمت و عنایت) آفریدیم».
************
ــ نکته آیه: هرنوع گیاهی در تعادل و توازنی آفریده شده است:
همه درختان و گیاهان از مواد اساسی مشترکی ساخته شده اند ازجمله: کربن ــ اکسیژن ــ نیتروژن و فسفر. تنها اختلاف میان انواع گیاهان و انواع درختان با همدیگر در اندازه هریک از عناصر مزبور در آن هاست. یعنی هرکدام از آن ها در تعادل و توازنی از عناصر مزبور هستند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منبع:
پناهی ، حسین /فیض آبادی،حمیده ، بیولوژی در قرآن- ش10 ، انتشارات فیض دانش ،1389