نویسنده:حسین عبداللهی سروی
منبع :  راسخون

فصل سوم : حیوانات ماموران الهی
خداوند کارها را با سبب و واسطه انجام می دهد. گاهی حیوانات واسطه خیر و وسیله آموزش برای انسان هستند . مثلاً : شتر صالح و اژدهای موسی وسیله امتحان خلق و کلاغ و هدهد آموزش دهنده به انسان شدند، و عنکبوت حافظ پیامبر (ص )
شد. و گاهی واسطه بلا و عذاب الهی بر سر انسانها هستند. مثلاً : ملخ و شپش و وزغ، و در جای دیگر پرندگان ابابیل مأمور عذاب و واسطه ی بلا بر انسان هستند و نهنگ وسیله ای برای تنبیه یونس شد.ما در اینجا به نمونه هایی اشاره می کنیم و توضیح بیشتر را مناسب این مجال نمی دانیم.

مأموران الهی
1.تکه ای از بدن گاو مقتول را زنده می کند و او قاتل خود را معرفی می کند.( انّ الله یامر ان تذبحوا بقره )(بقره 63-73)
2.عنکبوت ، پیامبر را در غار حفظ می کند.( الاّ تنصروه فقد نصره الله ) (توبه 40)
3. کلاغ ، معلم بشر می شود.( فبعثه الله غراباً ) (مائده 31)
4.هدهد مامور رساندن نامه حضرت سلیمان به بلقیس می شود.( اذهب بکتابی هذا ) ( نمل 21)
.5ابابیل ، مامور سرکوبی فیل سواران می شود.( و ارسل الیهم طیراً ابابیل ) (فیل 3)
.6اژدها وسیلۀ حقانیت حضرت موسی می شود.( و هی ثعبان مبین ) (اعراف 107)
.7نهنگ ، مامور تنبیه حضرت یونس می شود.( فالتقمه الحوت )(صافات 142)
.8موریانه وسیله کشف مرگ حضرت سلیمان می شود.( تاکل منسأته ) (سبا 14)
.9سگ اصحاب کهف ، مامور نگهبانی می شود.( و کلبهم باسط ذراعیه بالوصید ) (کهف 18)
.10 چهار پرنده سبب اطمینان حضرت ابراهیم می شوند.( فخذ اربعه من الطیر ) (بقره 260 )
.11الاغ سبب یقین عزیر به معاد می شود.( وانظر الی حمارک ) (بقره 259)
.12شتر ، گاو و گوسفند در حج ، شعائر الهی می شوند.( والبدن جعلناها لکم من شعائرالله ) (حج 36)
.13شتر وسیلۀ خداشناسی می شود.( افلا ینظرون الی الابل کیف خلقت ) (غاشیه 17)
.14حیوان وسیله آزمایش انسان می شود.( تناله ایدیکم و رماحکم ) (مائده 94)
.15حیوان معجزه الهی می شود.( هذه ناقه الله ) (اعراف 73)
.16حیوان وسیلۀ قهر الهی می شود. ( الجراد والقمّل و الضفادع…. ) (اعراف 133)
فصل چهارم : حقوق حیوانات
بر خلاف آنچه بعضی تصور می کنند، مسئله حمایت حیوانات از مطالبی نیست که دنیای امروز آن را بوجود آورده باشد بلکه به صورت وسیع تر و کاملتر در دستورات اسلامی دیده می شود. این موضوع که ارتباط با بحث قبلی ما دارد می تواند ما را در چهارچوبه قانون اسلام در استفاده از منابع طبیعی که یکی از آنها حیوانات باشند کمک کند . اسلام مناسبات بین انسان و حیوانات را تحت قانون معینی قرار داده و حقوق وسیعی برای آنها قائل شده است که خلاصه آن را در روایت زیر می توانید ملاحظه کنید آنجا که پیغمبر اکرم (ص) می فرمایند : هر حیوان سواری بر صاحب خودش حقوقی دارد:
1-هر گاه در منزلی فرود آید ابتدا او را علوفه دهد.
2-هنگامی که از آب می گذرد او را آب دهد.
3-به صورت او ضربه نزند زیرا او حمد خدا می گوید.
4-جز در راه خدا بر پشت او توقف نکند. (یعنی فقط هنگام راه رفتن بر آنها سوار شوند و هنگام توقف، مثلا موقعی که می خواهد با کسی گفتگوی طولانی کند پیاده شوند.)
5-بیش از قدرت و طاقتش بر او بار ننهد.
6-او را بر راهی که از عهده اش ساخته نیست وا ندارد.و علاوه بر روایت مزبور در ضمن کلمات متعددی که از پیشوایان دین نقل شده وظایفی برای انسان نسبت به حیوانات تعیین شده که خلاصه آن می آید.
1).به علوفه آن به دقت رسیدگی کنید. حضرت موسی بن جعفر (ع) می فرمایند : از جوانمردی مرد است که حیوانات سواری او چاق و فربه باشند. (در فراهم کردن وسایل زندگی آنها کوتاهی نشده باشد.)علی (ع) وقتی غنائم جنگ را تقسیم می کرد و سهام اشخاص را معین می فرمود، برای سواران (آنها که دو اسب یکی به عنوان مرکب و یکی به عنوان یدک همراه خود آورده بودند) سه سهم (دو سهم برای اسب آنها و یک سهم برای خودشان) و برای پیادگان یک سهم قرار می داد.
2).آنها را تشنه نگذارید. امام صادق (ع) می فرمایند : خداوند دوست دارد خنک نمودن جگرهای سوزان را هر کسی قلب سوزانی از چهارپایان و غیر آن را سیراب کند، خداوند او را زیر سایه خود قرار می دهد در روزی که سایه ای جز سایه او نیست.
3).به صورت آنها لطمه نزنید. امام باقر (ع) می فرمایند : برای هر چیزی بهره و احترامی است و بهره چهارپایان در صورت آنها است.
4). پیغمبر اکرم (ص) می فرمایند : چهار زانو بر روی چهارپایان ننشینید و پشت آنها را مجلس خود قرار ندهید.
5).پیغمبر اسلام (ص) می فرمایند : سه پشته بر چهار پا سوار نشوید زیرا نفر سوم ملعون و دور از رحمت خدا است.
6).بار حیوانات لاغر و ضعیف را در هر منزلی فرود آرید.
7).در بیابانهای خشک درنگ مکنید و منزل ننمایید.
8).در صحراهای پرآب و علف آهسته برانید تا حیوانات از آنجا استفاده کنند. پیغمبر اکرم (ص) می فرمایند : خداوند متعال رفق و مدارا را دوست دارد بنابراین اگر بر چهارپایان لاغر و ضعیف مسافرت کردید در هر منزلی بار آنها را پایین آورید و اگر بیابان خشک است از آن بگذرید و در زمین های علفزار منزل نمایید.امام باقر (ع) می فرمایند : در زمینهای علفزار آهسته برانید و در زمینهای خشک در رفتن شتاب کنید.
9).حیوانات را با سرعت نرانید. امام باقر (ع) می فرمایند : شهادت آن کس که از همه حاجیان جلوتر به مقصد رسیده را نپذیرند زیرا او حیوان خود را اذیت کرده است.
10).حیوانات را بیهوده نزنید. پیغمبر اکرم (ص) می فرمایند : اگر حیوانات طغیان و چموشی نموده و رم کردند آنها را بزنید ولی برای لغزیدن یا به زمین خوردن از زدن آنها خودداری کنید.
11).حیوانات را بیهوده نکشید. پیغمبر اکرم (ص) می فرمایند : کسی که گنجشکی را بیهوده بکشد آن گنجشک روز رستاخیز ناله می کند و می گوید : پروزدگارا از این شخص سوال کن که چرا بدون فایده مرا کشت.امام صادق (ع) می قفرمایند : زنی به عذاب خدا گرفتار شد از این جهت که گربه ای را بست تا وقتی که از تشنگی جان سپرد.
12).حیوانات را در مقابل چشم یکدیگر نکشید. امام علی (ع) می فرمایند : گوسفند را در مقابل گوسفندی که به او نگاه می کند ذبح نکنید.
13).بهتر است دست پرورده خودتان را خود ذبح نکنید. شخصی به حضرت رضا (ع) عرض می کند : گوسفندی یکسال در منزل من بود خواستم آن را قربانی کنم ،وقتی او را گرفتم و به زمین خواباندم نگاهی به من کرد من بر او ترحم کردم و کمی صبر نمودم،سپس او را ذبح نمودم. حضرت فرمود : دوست نداشتم این کار را انجام دهی. دست پرورده خودت را ذبح نکن.(1)
فصل پنجم : احکام حیوانات
خداوند برای حیوانات احکام و دستور های شرعی را هم قرار داده است ، یعنی برای ذبح و خوردن و شکار و نگهبانی و پاکی و نجاست و … درباره حیوانات احکام خاصی تشریع شده است.به عنوان مثال نمونه هایی را ذکر می کنیم :
.1حیوانات را ذبح شرعی کنید.
پس اگر به آیات او ایمان دارید از آنچه نام خدا (به هنگام ذبح) بر آن برده شده است بخورید. ( انعام 118)
.2از حیوانی که ذبح شرعی نشده نخورید.
و از آنچه نام خدا بر آن برده نشده است مخورید، چرا که آن قطعاً نا فرمانی است. و در حقیقت، شیطانها به دوستان خود وسوسه می کنند تا با شما ستیزه نمایند و اگر اطاعتشان کنید قطعاً شما هم مشرکید. (انعام 121)
.3گوشت های حلال کدام است.
از تو می پرسند : چه چیزی برای آنان حلال شده است؟ بگو : چیزهای پاکیزه برای شما حلال گردیده و (نیز صید) حیوانات شکارگر که شما به عنوان مربیان سگهای شکاری، از آنچه خدایتان آموخته، به آنها تعلیم داده اید (برای شما حلال شده است). پس از آنچه آنها برای شما گرفته و نگاه داشته اند بخورید، و نام خدا بر آن ببرید، و پروای خدا بدارید که خدا زودشمار است. (مائده 4)
.4گوشت های حرام کدام است.
بر شما حرام شده است : مردار و خون و گوشت خوک و آنچه به نام غیر خدا کشته شده باشد و (حیوان حلال گوشت) و خفه شده و به چوب مرده و از بلندی افتاده و به ضرب شاخ مرده و آنچه درنده از آن خورده باشد مگر آنچه را (که زنده دریافته و خود) سرببرید و (همچنین) آنچه برای بتان سربریده شده و (نیز) قسمت کردن شما (چیزی را) بوسیله تیرهای قرعه، این (کارها همه) نافرمانی (خدا) است.(مائده 3)
5.حیوانات حلال گوشت کدام است.
برای شما (گوشت) چهارپایان حلال گردیده جز آنچه حکمش برای شما خوانده می شود … (مائده 1)
هشت فرد (آفرید و بر شما حلال کرد) : از گوسفند دو تا و از بز دو تا . بگو : آیا (خدا) نرها (ی آنها) را حرام کرده یا ماده را ؟ یا آنچه را که رحم آن دو ماده در بر گرفته است ؟ اگر راست می گویید، از روی علم، به من خبر دهید. و از شتر دو و از گاو دو . بگو : آیا خدا نرها (یآنها)را حرام کرده یا ماده ها را ؟ یا آنچه را که رحم آن دو ماده در بر گرفته است ؟ (انعام 144و143)
.6خود و چهار پایانتان از روزی های حلال بخورید.
بخورید و دام هایتان را بچرانید که قطعاً در اینها برای خردمندان نشانه هایی است. (طه 54)
.7موارد استفاده از گوشت حرام.
(خداوند) تنها مردار و خون و گوشت خوک و آنچه را که (هنگام سربریدن) نام غیر خدا بر آن برده شده ، بر شما حرام گردانتیده است. (ولی) کسی که (برای حفظ جان خود به خوردن آنها ) ناچار شود، در صورتی که ستمگر و متجاوز نباشد بر او گناهی نیست، زیرا خدا آمرزنده و مهربان است. (بقره 173)
فصل ششم : حشر حیوانات
( واذا الوحوش حُشِرتْ ) (تکویر 5)و آنگه که وحوش را همی گردارند.بر اساس آنچه از آیات قرآنى استنتاج مى‏شود حیوانات نیز مانند همه موجودات و همه ذرّات وجود، به سوى معاد در حرکت بوده و همگام با همه نظام وجود و به عنوان قطعه‏اى از نظام هستى، در سیر و حرکت‏اند و حرکت و سیر آنها هم به آن جایى که همه حرکت‏ها منتهى خواهد شد، منتهى مى‏گردد.حیوانات هم مانند هر موجود دیگرى، داراى جهاز خاص وجودى بوده و داراى مسیرها و طریق‏هاى مختلف و متنوع و در عین حال حساب شده و منظم مى‏باشند و آنها نیز مانند هر موجود دیگرى، طبق راه و مسیرى که در پیش دارند و در پیش مى‏گیرند به نقطه‏اى که همه وجود به سوى آن در حرکت است یعنى به سوى مبدأ متعال و روز معاد و قیامت در حرکت‏اند و در آن روز، به نتیجه حرکت خود و مسیر و راهى که در پیش دارند، خواهند رسید. در قرآن کریم بعضى از آیات وجود دارد که با صراحت به سیر و حرکت حیوانات و همه جنبنده‏ها و پرنده‏ها به سوى معاد و قیامت اشاره مى‏کند: (وَمَا مِنْ دَابَّهٍ فِى الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ یَطِیرُ بِجَنَاحَیْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُکُمْ مَا فَرَّطْنَا فِى الْکِتَابِ مِنْ شَىْ‏ءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ)(2) ( نیست هیچ جنبنده‏اى در زمین و نیست هیچ پرنده‏اى که با دو بال خود پرواز مى‏کند، مگر اینکه همه آنها مانند شما انسان‏ها، امت‏ها یی هستند و ما در کتاب تکوین، چیزى را بى‏حساب به وجود نیاورده‏ایم. و سپس همه این جنبنده‏ها و پرنده‏ها، به سوى پروردگارشان محشور مى‏شوند .) این آیه با صراحت کامل، همه جنبنده‏ها و پرنده‏ها را- که شامل تمامى اصناف، انواع و طبقات حیوانات مى‏گردد- حساب شده و داراى اجتماعات و مقررات و نظم خاص حاکم در اجتماعات آنها و نیز شعور و اراده و همچنین حرکت و سیر به سوى معاد و به سوى مبدأ متعال مى‏داند و با وجود صراحت خاص این آیه در حشر همه حیوانات- که از جمله (ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ) بر مى‏آید- هیچ گونه شبهه و تردیدى، در اصل حرکت حیوان به سوى معاد باقى نمى‏ماند. قرآن همچنین مى‏فرماید: ( وَ اذا الوُحُوشُ حُشِرَت )(3).گرچه این آیه دلالت خاصى دارد و دلالت بر حشر وحوش مى‏کند اما براى متدبر این حقیقت را مى‏رساند که غیر وحوش نیز محشور خواهند بود. بنابراین وقتى مى‏گوییم همه موجودات، بدون استثنا- به مقتضاى آیات قرآنى- به سوى مبدأ متعال و به سوى معاد، برگشت نموده و حرکت مى‏کنند و به مبدأ متعال مى‏رسند و نتیجه حرکت خود را مى‏بینند نباید از این جملات معناى ناصحیح برداشت نمود و چنین فکر کرد که در روز قیامت، رسیدن موجودات به مبدأ متعال به یک معنى بوده و رسیدن موجودات به او معناى واحدى دارد بلکه باید توجه داشت که رسیدن به مبدأ متعال در خصوص هر موجودى، به معناى خاصى است مثلا رسیدن انسان به مبدأ متعال، با رسیدن موجودات دیگر به او فرق دارد. همچنین رسیدن هر موجودى، غیر از رسیدن موجود دیگر است و نیز نتیجه حرکت و راه و روش هر کدام از موجودات که در معاد ظاهر مى‏گردد- نتیجه مخصوصى بوده و غیر از نتیجه حرکت و راه و روش موجود دیگرى است.
اگر به شما گفته شود: که در فصل بهار، همه خاک‏ها به حرکت در مى‏آیند و نتایج حرکت‏ها درفصل تابستان ظاهر مى‏گردد، آیا شما از این جمله، چنین مى‏فهمید که همه حرکت‏ها نتیجه واحدى خواهد داد و نتیجه‏ها یک نسق و یک نتیجه است؟ و اگر گفته شود: دانه‏ها در این فصل، حرکت آغاز مى‏کنند و نتیجه‏ها در فصل تابستان به ظهور مى‏رسد، آیا شما این چنین برداشت مى‏کنید که نتیجه‏ها در تابستان همه یکى خواهد بود؟ و اگر گفته شود: همه نطفه‏ها در رحم‏ها، حرکت‏هاى خود را شروع مى‏کنند و بعد از مدتى نتیجه‏ها ظاهر مى‏شود، آیا شما این تصور را مى‏کنید که نتیجه‏ها یکى خواهد بود؟ اگر گفته شود: همه موجودات، به سوى نقطه‏اى که (معاد) نامیده مى‏شود حرکت مى‏کنند و همه در آن روز، نتایج حرکت‏ها را خواهند یافت و همه به مبدأ متعال خواهند رسید، آیا این چنین خواهید فهمید که نتیجه‏ها یکى بوده و همه، به یک نحو به معناى واحد به او خواهند رسید؟ خیلى‏ها هستند که متأسفانه وقتى چنین مى‏شنوند، آن چنان فکر مى‏کنند و سپس با تعجب مى‏پرسند: آیا همه موجودات، مانند انسان به او مى‏رسند و همه موجودات مانند انسان، نتیجه و جزاى اعمال‏شان را مى‏بینند و به بهشت و جهنم مى‏روند و آیا همه ؟ (4)
نتیجه
خداوند مخلوقات مختلفی دارد : جماد و گیاه وحیوان و جن و انس و ملک. و به هر کدام حیاتی مخصوص به خود داده است. چرا خداوند در قرآن از حیوانات سخن گفته است ؟ علتهای زیادی می تواند داشته باشد، اما ما در این نوشتار به چند علت اشاره می کنیم و به عنوان نتیجه گیری از بحث، آنها را در پایان می آوریم :
1).حیوانات در اطراف ما زندگی می کنند و به شکلهای مختلف از آنها بهره می بریم، یعنی زندگی ما با آنها عجین شده است.
2).حیوانات از نشانه های خلقت خداوند هستند پس با دقت در آفرینش آنها به خداوند می رسیم.
3).زندگی حیوانات مایه عبرت و درس آموزی ما است.
4).حیوانات از نظر شعور و فهم بسیار پایین تر از انسان ها هستند، پس اگر رفتار مثبتی دارند و ما نداریم خجالت آور است.
5).خداوند با مثالهای قرآنی به ما می فهماند هیچ چیز بیهوده آفریده نشده حتی مگس و پشه و تو ای انسان به سادگی از کنار حوادث و موجودات اطرافت نگذر، در آنها تفکر کن و از آنها بیاموز.
6).ای انسان خدا را به خاطر نعمتهای بیشماری که به تو عطا کرده (بخصوص عقل) سپاس گذار باش و در عمل از حیوانات کمتر نباش که آنها تسبیح خدا می گویند و اگر تو غافل باشی از آنها پست تری.
7).خداوند که خالق حیوانات است درباره حیوانات احکامی را در شریعت مشخص کرده است. از جمله : ذبح حیوانات، حیوانات حلال و حرام گوش، اجزاء حلال و حرام حیوانات و غیره .
8).ای انسان، حیوانات در زندگی با تو تعاملات زیادی دارند و برای تو زندگی بخش هستند، پس بر گردن تو حقوقی خواهند داشت. مبادا حقوق آنها را پایمال کنی و آنها را مورد آزار و اذیت قرار دهی.

پی نوشت ها :

1.گنجینه آداب اسلامی ، ص159تا162
2.انعام / 38.
3.تکویر / 5 .
4.نرم افزار پرسمان2 .
منابع
1.قرآن کریم ترجمه استاد مهدی فولادوند
2.دشتی ، محمد ، ترجمه نهج البلاغه ، چ دهم ، امیرالمؤمنین ، قم ، 1382 ش.
3.‌ طباطبا یی ، محمد حسین، تفسیر المیزان ،چ بیستم ،جامعه مدرسین ، قم ،1387ش.
4. مکارم شیرازی ، ناصر، (و همکاران) تفسیر نمونه ، چ چهل و چهارم ،دارالکتب ، تهران،1382 ش.
5. امامی ،محمد جعفر، راهنمای تفسیر نمونه ،چ سوم ، دارالکتب ، تهران، 1386 ش.
6. مکارم شیرازی ، ناصر ، مثال های زیبای قران ، چ چهارم ،نسل جوان ،قم ، 1386 ش.
7. قرائتی ، محسن، تفسیر نور ، چ دوازدهم ،درسهایی از قرآن ، تهران ، 1385 ش.
8. بابائیان ، عباس،400 نکته از تفسیر نور ،چ اول ، درسهایی از قرآن ، تهران ،1387 ش.
9. دهقان ، اکبر،هزار و یک نکته از قران ،چ پنجم ، درسهایی از قرآن ، تهران، 1384 ش.
10. محمدی اشتهاردی، محمد ، قصه های قرآن به قلم روان، چ ششم ، نبوی ، تهران ، 1382 ش.
11. رضایی اصفهانی ، محمد علی ،پژوهشی در اعجاز علمی قران ، چ دوم ، مرکز تحقیقات قران کریم ، قم ، 1386.
12. محمدی ری شهری ، محمد ، میزان الحکمه ، چ پنجم ، دارالحدیث ، قم ، 1384 ش.
13. محمدی ری شهری ، محمد ، دانشنامه احادیث پزشکی ، چ هشتم ، دارالحدیث ، قم ، 1386 ش.
14. عبدالباقی، فؤاد ، المعجم المفهرس لالفاظ القران الکریم ، چ دوم ، نوید اسلام ، قم ، 1383 ش.
15. قریشی ، اکبر، قاموس قران ، چ دهم ، دارالکتب ، تهران ، 1384 ش.
16. دمیری ، کمال الدین ، حیات الحیوان الکبری ، چ دوم ، ذوی القربی ، قم ، 1386 ش.
17. سیّاح ، احمد ،فرهنگ بزرگ جامع نوین ، چ سوم ، اسلام ، تهران ، 1380 ش.
18. عسکری ، مرتضی (علامه) ،طب الرضا و طب الصادق ، چ یازدهم ، فؤاد ، تهران ، 1384 ش.
19. پور سیف ، عباس ،خلاصه تفاسیر المیزان و نمونه ، چ سوم ، شاهد ، قم ، 1386 ش.
20. خرمی ، حسین ، ضرب المثل های منظوم ،چ اول ، امام عصر ، اصفهان ، 1384 ش.
21. شکور زاده بلوری ، ابراهیم ، دوازده هزار مثل فارسی و سی هزار معادل آنها ، چ سوم ، به نشر ، مشهد ، 1387 ش.
22. رضوی ، سید محمد ، فرهنگ امثال القران ، چ اول ، بین الملل ، تهران ، 1383 ش.
23. آشتیانی ، محمدرضا و محسن آشتیانی ، گنجینه آداب اسلامی ،چ چهارم ، زهیر ، 1386 ش.
24. فلاح زاده ، محمدحسین ، آموزش فقه ، چ چهل و سوم ،الهادی ، 1389 ش.
25. نرم افزار جامع تفاسیر
26. نرم افزار پرسمان 2