شارح : محمد محمدی ری شهری
منبع: درس خارج فقه
۷۳۶ – اصلیترین عامل صلاح قلب
بسم الله الرحمن الرحیم
اصلی ترین عامل صلاح قلب
وَ اجعَلنی… مِن صالِحِی العِبادِ. [۱]
در جلسه قبل گذشت که مهم‌ترین عامل فساد قلب، پیروی از هوای نفس است. پیروی از خواسته‌ها موجب آلوده شدن دل می‌گردد تا جایی که کم کم سراسر قلب را فرا می‌گیرد و در این صورت، هوس بر انسان حاکم می‌شود و به تعبیر قرآن، خدای انسان می‌گردد:
﴿أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلى بَصَرِهِ غِشاوَهً فَمَنْ یَهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ﴾. [۲]
آیا آن کس را دیدى که هواى [نفس] خود را، خداى خویش گرفته است و خداوند او را از روى آگاهى به حال وى در گمراهى واگذاشته و بر گوش و دل او مُهر نهاده و بر چشم او پرده‌اى کشیده است؟ پس چه کسى پس از خداوند او را رهنمون خواهد شد؟ آیا پند نمى‌گیرید؟
در مقابل، اصلیترین عامل صلاح، مجاهده با هوس است که «جهاد اکبر» نامیده شده است. انسان تا چنین جهادی را انجام ندهد و با خواسته‌های نفاسی خود درگیر نشود، محال است به مقام بنده صالح برسد. در روایتی از امیر مؤمنان(علیه‌السلام) نقل شده است:
صَلاحُ النَّفسِ مُجاهَدَهُ الهَوى. [۳]
خودسازی، مبارزه با خواسته‌های نفس است.
در روایتی زیبا از امام صادق(علیه‌السلام) نیز نقل شده که در توصیه به شخصی به نام «ابن جندب» فرمود:
اجعَلْ نفسَکَ عَدُوّاً تُجاهِدُهُ، و عارِیَهً تَرُدُّها؛ فإنّکَ قد جُعِلتَ طبیبَ نفسِکَ، و عُرِّفتَ آیَهَ الصِّحَّهِ، و بُیِّنَ لکَ الداءُ، و دُلِلتَ على الدَّواءِ، فانظُرْ قِیامَکَ على نفسِکَ. [۴]
نفْس خود را چون دشمنى دان که با او مبارزه مى‌کنى و عاریه‌اى که باید برگردانى؛ زیرا تو طبیب نفْس خویش قرار داده شده‌اى، نشانه سلامت به تو شناسانده شده و درد و بیمارى برایت روشن گشته است و به دارو، راهنمایى شده‌اى. پس، در مبارزه با نفْس اندیشه کن.
بعضی‌ها دنبال ذکر و وِردی می‌گردند تا به کمالات انسانی دست یابند، خیال می‌کنند خوب شدن، مثل این است که با خوردن یک قرص حاصل شود، در حالی که خداوند، خود انسان را پزشک خودش قرار داده است و هر کس بخواهد دردها و آلام روح خود را تسکین دهد، باید خودش، نفس خود را مداوا کند. تا انسان، خودش نخواهد و با مجاهدت و مبارزه با هوای نفس، آن را درمان نکند، هیچ طبیبی نمی‌تواند او را مداوا کند. هر کس به جایی رسید از مجاهده با نفس رسید.
[۱] الصحیفه السجّادیّه، الإمام زین العابدین(عَلَیْهِ‌السَّلامِ)، الدعاء ۲۰. [۲] سوره جاثیه، آیه۲۳. [۳] غرر الحکم و درر الکلم، تمیمی آمدی (۵۵۰ ق)، ج۱، ص۴۱۶، ح۱۴. [۴] تحف العقول، ابن شعبه الحرّانی (۳۸۱ ق)، ص۳۰۴.
