نویسنده: جواد محدثی

گریز از مسئولیت:
«نقد اندیشی» مسلکی است و «عاقبت اندیشی» مکتبی دیگر.
بعضی ها به خاطر گریز از مسئولیت و هراس از مواجه شدن با «آینده» ای که ساخته و پرداخته ی عمل امروز آنان است، به «دم غنیمتی» روی می آورند.
حرف اینها، البته که با طبع آسان خواه و راحت طلب و مسئولیت گریز، بهتر جور می آید و مقبول می افتد و طرفدار می یابد، ولی بالأخره آیا امروز، فردایی هم دارد یا خیر؟ و کشت امروز، در آینده ای دور یا نزدیک، محصولی هم خواهد داشت یا نه؟
شاعری خوش قریحه، دغدغه های جوانی و کش و قوس های این فصل از عمر و حرف هالی مثبت و منفی این و آن را در این دوران، ترسیم می کند و از زبان کسی که «آینده ی» خود را سوزانده، چنین می گوید:
… نوجوانی سپری گشت به بازی، به فراغت، به نشاط،
فارغ از نیک و بد و مرگ و حیات.
بعد از آن نیز نفهمیدم من، که چه سان عمر گذشت؟
لیک گفتند همه:
که جوان است هنوز، بگذارید جوانی بکند،
بهره از عمر برد، کامروایی بکند؛
بگذارید که خوش باشد و مست
بعد از این، باز ورا عمری هست.
یک نفر بانگ برآورد که: او
از هم اکنون باید، فکر آینده کند.
دیگری آوا داد:
که چو فردا بشود، فکر فردا بکند.
سومی گفت: همان گونه که دیروزش رفت،
بگذرد امروزش، همچنین فردایش…(1)
ولی، حسرت در آینده، از آن کسانی است که نقد اندیشانه و دم غنیمتی به عمر و زندگی و فرصت ها نگاه می کنند و «آینده» را پای «لذت امروز» قربانی می کنند، یا اصلاً برای آینده، فکر و برنامه و تدبیری ندارند.

آینده سازی- آینده سوزی:
آنچه آینده ی ما را «می سازد»، تدبیر و برنامه ریزی و هدفداری و تلاش برای رسیدن به آن هدف مطلوب است.
آنچه آینده ی ما را «می سوزد»، بی خیالی، هدر دادن فرصت ها، قدرنشناسی از عمر و سرمایه ی زمان، برگزیدن لذت بر مصلحت و ترجیح دادن «اکنون» و «فردا» است.
این ساختن و سوختن، در دست خود ماست و آینده ی ساخته یا سوخته را با دو دست تدبیر و انتخاب خویش فراهم می آوریم.
«چون که انسان، با هدف، با انتخاب و برگزیننده است
وز همین جا جاودان زنده است و سازنده است
من هم انسانم
بودن خود را به دست خویش می سازم
من، خمیر هستی ام را با دو دست «انتخاب» خویش نقش ساز و شکل پردازم…».(2)
این که از دیرباز گفته اند: «گذشته، چراغ راه آینده است»، سخت درستی است کسی که هدر دادن سرمایه های گذشته را بشناسد، برای جبران آن، آینده را پربار می سازد. به فرموده ی امام علی(ع):
«اگر از گذشته ی عمرت که تباهش کردی پند بگیری، باقی مانده ی آن را نگه خواهی داشت».(3)
در واقع، لحظه لحظه ی ایام و ساعت ما، سرمایه ای است که در حال سوختن است. به موازات این سوختن چه می سازیم و با دادن این ثروت، چه به دست می آوریم؟ این که ما هر لحظه در حال آب شدن و سوختن و پایان یافتنیم، حرفی شاعرانه نیست. حقیقت و حکمتی است که بر زبان فرزانگان جاری شده است، اگر گوش پند نیوشی باشد.
امیرمؤمنان (ع) می فرماید:
«تو تنها به شمار روزهایی! هر روزی که بر تو می گذرد، بخشی از تو را با خود می برد».(4)
حقیقت ما و هستی و سرمایه ی ما همین روزها و فرصت هایی است که سپری می کنیم و با گذشت هر شب و روز، یک صفحه از کتاب عمر ما ورق می خورد و به آخر، نزدیک تر می شود.

آینده ای مسرت بخش داریم، یا حسرت بار؟
فردا، در گرو امروز:
اگر معمار فردای خویش باشیم، آن را به گونه ای خواهیم ساخت که دچار پشیمانی و افسوس نشویم و بر خرابکاری در نقشه و مصالح و ساختمان و درون و برون و پایه و نما، غصه نخوریم.
یک سؤال مهم: «چه خواهد شد؟».
ولی مهمتر از آن این سؤال است: «چه کرده ایم و چه خواهیم کرد؟».
آنچه وضعیت فردی و آینده ی شخصی ما را ترسیم می کند، حتی آنچه سرنوشت اجتماعی ما را رقم می زند، عملکرد امروز ما در ارتباط با آینده است. چنین نیست که در وضع فردی و اجتماعی ما، سرنوشتی حتمی و تغییرناپذیر و خارج از اراده و خواست و عمل و انتخاب ما تقدیر شده باشد! آیه ی معروف «همانا خداوند، سرنوشت هیچ قومی را تغییر نمی دهد، مگر آن که آنها خود، خویشتن را دگرگون سازند».(5) گویای این حقیقت است که تغییر سرنوشت اجتماعی یک ملت نیز، پیامد تغییری است که آنان در وضعیت خویش می دهند، دو تغییر است و دو تغییر دهنده، تغییر در خویش و تغییر در سرنوشت گروهی. اولی را ما باید اقدام کنیم، تا دومی را خداوند، رقم بزند.
پس، فردای ما در گرو امروز ماست.
همین پنجه های ضعیف و سرانگشتان ظریف ما، قدرت گشودن محکم ترین گره ها و ترسیم عظیم ترین صحنه های موفقیت را دارد، به شرط آن که به توانایی و استعداد خود، ایمان داشته باشیم و بخواهیم که آینده ی ما مطلوب و زیبا باشد.
تا چنان بودیم، بودیم آن چنان
چون چنین گشتیم، گشتیم این چنین.
اگر فراز و نشیب زندگی و تحولات و عوامل تأثیرگذار و زمینه های تأثیرپذیر را بشناسیم و برای آینده ی خود و جامعه «طرح و برنامه» و «ایده و اراده» داشته باشیم، چه دلیلی دارد که آینده در اختیار ما نباشد؟
باز هم باز امام علی(ع) بیاموزیم که فرمود:
«هر کس روزها (و روزگاران) را بشناسد، از آمادگی و (ذخیره سازی) غافل نمی شود».(6)
البته باید «خوش بینی به آینده» و ثمربخشی تلاش ها داشت، تا در زمین امروز، بذر فردا را افشاند.
حتی آنچه در فرهنگ شیعی با عنوانم «انتظار» مطرح است، برگرفته از همین خوش بینی تاریخی به آینده است، تا تلاش امیدوارانه ی انسانها به تغییر و اصلاح خلق و خوی انسانی و دگرگونی سازی سیمای جامعه و زمینه سازی برای ظهور آن «عدالت موعود»، شکل بگیرد و به ثمر نشیند.
چرا دیگران قدرت تغییر وضع زندگی و جامعه را داشته باشند و ما نداشته باشیم؟ چرا دیگران بتوانند بحرن بیافرینند و ما نتوانیم بحران ها را بزداییم؟ چرا دیگران باید برنامه ای برای سوزاندن آینده ی ما و تخریب فردای نسل امروز ما داشته باشند و ما برای آینده سازی و آینده سازان، تدبیر و برنامه ای نداشته باشیم؟
امام علی(ع) تدبیر نیکو و طرح شایسته و برنامه ریزی مناسب برای آتیه را از نشانه های خردمندی می داند، آن جا که می فرماید:
«گویاترین دلیل و نشانه بر سرشاری عقل، تدبیر نیکوست»(7).
این همه در متون دینی و توصیه های پیشوایان، از عاقبت اندیشی، تدبیر، توجه به مال، و آینده نگری سخن به میان آمده است، تا وظیفه ی انسان را نسبت به آن تبیین کنند.
«حسن خاتمه» و فرجام نیک و عاقبت به خیری و دعا برای استقامت و استواری در راه پاکی و حق تا پایان عمر و پناه جویی به درگاه خدا از «سوء خاتمه» و عدول از حق و گمراهی پس از هدایت، از خواسته های مهم در دعاهای مذهبی است.
حتی «آخرت گرایی» و به فکر معاد و حیات واپسین و زندگی پس از مرگ بودن، نوعی دیگر از توجه دادن به «آینده» است. آن آینده را هم ما با عمل خویش می سازیم و خشت خشت بنای بهشت ما، برآمده از حسنات و اعمال صالحی است که در این دنیا انجام می دهیم و «خانه ی آخرت» را در همین دنیا آباد می سازیم، به قول سعدی:
برگ عیشی به گور خویش فرست
کس نیارد زپس، تو پیش فرست!
و مهمترین آینده، همان است و اگر همه ی بهره وری ها و تنمعنات و لذایذ در این جا و امروز وجود داشته باشند، ولی فرجامی تلخ و عذاب آور در پیش باشد، به هیچ نمی ارزد.
آینده، مهمتر از امروز است.
و این سخن امام علی(ع) است که: «معیار کارها، برخورداری از فرجام نیک است».(8)
آینده، در گرو انتخاب و عمل و برنامه ی امروز ماست و هر گلی که بزنیم، بر سر خویش زده ایم و اگر دسته گلی به آب بدهیم، مسئول آینده ی سوخته، خودمان هستیم.
راه شناسان، راه را نشان داده اند،
چراغ های نورانی هم پیش روی ماست،
و «انتخاب» هم در دست ما.
تا می توان «آینده ساز» بود، چرا «آینده سوزی»؟…

پی نوشت ها:

1- مجله ی نسل نو، شماره ی 8، ص47 از: نسرین صاحب.
2- برگ و بار، ص 270.
3- غرر الحکم، ج5، ص115.
4- همان، ج3، ص77.
5- سوره ی رعد، آیه ی 11.
6- غرر الحکم، ج5، ص403.
7- همان، ج2، ص249.
8- همان، ج6، ص385.
منبع: برگرفته از نشریه حدیث زندگی 15