آقای بهروز رفیعی کارشناس ارشد در رشته معارف اسلامی از محققان و اعضای گروه علوم تربیتی مؤسسه حوزه و دانشگاه است که تاکنون کتابها، مقالات و پژوهش های بسیاری را در زمینه های مختلف به جامعه علمی کشور ارائه کرده است.
از جمله تألیفات ایشان کتب زیر را می توان نام برد:
آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن (کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، 1382)؛
کتاب شناسی توصیفی و تحلیلی تعلیم و تربیت اسلامی (کتاب سال حوزه، 1382)؛
کتاب شناسی توصیفی و موضوعی اخلاق، عرفان و تصوف اسلامی؛
ترجمه روش شناسی پژوهش در تربیت اسلامی اثر دکتر عبدالرحمن النقیب.
اهمیت کند و کاو در تربیت جنسی
از نگاه علم و دین، کودک جز در حالت های غیر طبیعی و استثنایی، فعالیت و رفتار جنسی بالفعل ندارد. با این حال، اسلام برای پیشگیری از پیدایش رفتار نابهنگام جنسی در کودکان و نیز درمان این رفتار در آنان، پیش بینی هایی کرده است. تمهیدات اسلام برای تعدیل غریزه جنسی و رفتار درست جنسی، به هیچ روی با دیگر جنبه های رشد در کودک ناسازگار نیست و حتی عامل تسهیل رشد کودک نیز می باشد.
بسیار تأسف بار است که پدران و مادران و مربیان مسلمان، مقوله بسیار با اهمیت تربیت جنسی را فرو نهند، حال آنکه اسلام، تربیت جنسی را برای ساماندهی رشد رفتار جنسی در کودکان، لازم شمرده است. البته از نظر اسلام تربیت جنسی، باید به وسیله والدین به کودکان آموزش داده شود و پدران و مادران نیز خود اصول و قواعد رفتار درست جنسی را بشناسند و رعایت کنند.
مربیان مسلمان باید به ضرورت و اهمیت ماهیت رفتار جنسی، بمثابه جزیی اساسی از برنامه عمومی تربیت اسلامی پی ببرند. تربیت پژوهان مسلمان هم باید بکوشند تا هنجارها و اصول رفتار جنسی از دیدگاه اسلام را تبیین نمایند.
موضوع کاوش
مسلمانان، در سال های اخیر با ناهنجاری های رفتاری بسیاری روبه رو هستند. این نابهنجاری ها که میان مسلمانان و اصول و مبانی اعتقادی آنها جدایی افکنده است، بیشتر یا برخاسته از اوضاع و احوال ناشی از عقب ماندگی فرهنگی است که جوامع اسلامی با آن دست به گریبانند و یا ناشی از تحولات اجتماعی فرهنگی است که در میان مسلمانان در پی تحولات عظیم در جامعه جهانی رخ داده است. گاه نیز هر دو پدیده در پیدایش این ناهنجاری های رفتاری مؤثر بوده اند، از این گذشته، ناآگاهی پدران و مادران و مربیان از هنجاری های اسلامی درباره مسایل جنسی، خود مزید بر علت شده است.
بر مربیان مسلمان فرض است که برای زدودن این مشکلات، مخلصانه بکوشند و البته سرآغاز این تلاش، فهم درست مبانی نظری تربیت جنسی در اسلام است.
هدف پژوهش
این پژوهش در پی شناسایی دیدگاه اسلام درباره مسایل جنسی است. هدف اصلی این بررسی، آگاه کردن پدران و مادران از مسایل جنسی و رویکردهای اسلامی بدان است.
روش تحقیق
این مقاله با تکیه بر واقعیت های جامعه اسلامی و مراجعه به کتاب و سنت می کوشد تا به سؤالات مطرح شده در این زمینه پاسخ دهد تا توانایی دین در حل مشکلات جامعه و ساماندهی زندگی انسان امروز، روشن شود.
آشنایی با مسئله
معمولاً پژوهش های تجربی و نیمه تجربی برای آشنایی با چند و چون مسایل و مشکلات اجتماعی، از داده ها و روش های آماری یاری می گیرد، اما دستیابی به واقعیت از طریق آمار و ارقامِ درست و واقع نما دشوار است.
حال اگر موضوع پژوهش، اخلاقی و به ویژه رفتار جنسی باشد، پژوهش دشوارتر خواهد بود. زیرا مردم تلاش می کنند، نابهنجاری های رفتاری در امور جنسی را به دلایلی پوشیده نگاه دارند. البته گاه جسته و گریخته آمار و ارقامی از این جا و آن جا به دست می آید، اما این ها به هیچ روی گویای حقیقت نیست. از این گذشته، همین داده های اندک نیز، گاه در لابه لای پرونده ها پنهان می ماند. بنابراین، پژوهشگر چاره ای ندارد مگر استناد به مشاهدات خود و آنچه که در رسانه های گروهی انعکاس می یابد.
آیا اسلام به رفتار جنسی نپرداخته است؟
اسلام به رفتار جنسی توجه کرده است و گواه آن، نصوص صریح دینی درباره تعدیل رفتار جنسی و اصول و قواعد آن است. البته اسلام به پاسداشت اخلاق و حیا و ارزش های آن اهمیت می دهد، ولی این به معنای بی توجهی اسلام به رفتار و تربیت جنسی نیست. بنابراین، اسلام، شئون جنسی انسان را نادیده نگرفته و سرکوب نیروی جنسی را به هیچ روی روا نداشته است.
خانواده و مشکلات جنسی
شماری از مردم، به ویژه نوجوانان و جوانان، اصول و قواعد تربیت جنسی از نگاه اسلام را نمی دانند و ممکن است رفتار بهنجار جنسی درستی نداشته باشند و ناآگاهانه دست به اعمالی بزنند که حرمت شرعی دارد. در این مورد، مسئولیت آگاه سازی نوجوانان و جوانان، به عهده والدین و مربیان است. صاحب نظران نیز می توانند با پژوهش و تألیفات مناسب در زمینه تربیت جنسی به آنان کمک کنند.
عوامل تربیت جنسی
عوامل گوناگونی دست به دست هم می دهند تا رفتار جنسی نوجوان و کودک به کجروی منجر شود. پاره ای از این عوامل از این قرار است:
1. ناآگاهی پدران و مادران و مربیان از تربیت جنسی، که خود موجب عدم آموزش فرزندان در زمینه هنجارهای تربیت جنسی از دیدگاه اسلام می شود.
2. رفتارهای جنسی نادرست والدین و بدآموزی کودکان و نوجوانان از آنان، که سبب ایجاد زمینه های انحراف در آنها می شود.
3. آموزش ندادن آداب رفت و آمد به محل استراحت و خواب پدر و مادر به فرزندان، که گاه به مشاهده رفتارهای جنسی والدین می انجامد و پیامدهای شومی برای کودکان و نوجوانان دارد. پدر و مادر باید به کودک بیاموزند که پیش از وارد شدن به محل استراحت دیگران، به ویژه والدین، اجازه بگیرند. تماشای گروهی فیلم های ناپسند نیز موجب بلوغ زود رس و پیامدهای ناگوار آن می شود.
اگر خانواده ها با تربیت جنسی از منظر اسلام آشنا باشند و در عمل آن را به کار گیرند، گذشته از آن که کودکان به بلوغ زودرس دچار نمی شوند، رفتارهای جنسی آنها نیز در آینده بهنجار خواهد شد.
عوامل پیدایش انحرافات جنسی
روشن است که انحراف جنسی در نوجوانان و کودکان، خود به خود و در خلاء پدید نمی آید. این امر، زاده عواملی چند است. عوامل پیدایش انحراف جنسی در کودکان و نوجوانان را، می توان در امور زیر خلاصه کرد:
1. اختلالات هورمونی
غده های درون ریز، موادی شیمیایی به نام هورمون می سازند. هورمون ها مستقیماوارد خون می شوند. هر گونه کاهش یا افزایش این هورمون ها، آشکارا بر رفتار، عواطف، احساسات و جسم انسان اثر می گذارد.
رفتار جنسی انسان، با هورمون های جنسی که از غده های تناسلی ترشح می شوند، ارتباط دارد. پیدایش ترشحات هورمون جنسی در غده های تناسلی، با کوچک شدن و کاهش ترشحات هورمونی دو غده تیروئید و تیموس ارتباط مستقیم دارد. تا زمانی که این دو غده فعالند، فعالیت جنسی در حالتی از کمون و بالقوگی است و با کاهش تدریجی وزن این دو غده و افزایش رشد انسان، زمینه برای رشد غده جنسی فراهم می آید. کار هورمون های این دو غده، غیر فعال نگهداشتن غده های تناسلی تا پیش از نوجوانی است. بنابراین از آغاز بلوغ، کار این غدد به پایان می رسد.
حال این سؤال پیش می آید که اگر فعالیت جنسی در دوره کودکی به یمن وجود دو غده مذکور فعلیت ندارد، چرا برخی از کودکان رفتار و فعالیت جنسی دارند؟
در پاسخ باید گفت که این گونه رفتارها و فعالیت ها، برخاسته از رشد و بلوغ جنسی زودرس است که پدیده رشدیِ غیر طبیعی و کمیاب به شمار می آید. این پدیده رشدی کمیاب، باز خورد اختلال در کار غده های کودکی (تیروئید و تیموس) و در پی آن، فعال شدن نابهنگام غدد تناسلی در کودک است که به پیدایش صفات ثانوی بلوغ می انجامد و دلالت بر پیدایش نوجوانی در کودکی دارد.
بلوغ زودرس می تواند با ناهنجاری هایی در رفتار جنسی همراه باشد؛ به ویژه اگر پدر و مادر و مربیان از این امر آگاه نباشند و چنانکه باید از کودک مراقبت نکنند. صورت بلوغ زودرس، واکنش هایی جنسی در کودک رخ می دهد که ممکن است در شخصیت او و روابطش با دیگران اثر سوء بگذارد.
2. عوامل زمینه ساز انحراف جنسی
سه عامل می تواند در پیدایش این آمادگی مؤثر باشد:
الف) ویژگی های مزاجی و اخلاقی پدر و مادر: ویژگی های اخلاقی و مزاجی والدین بر رفتار فرزندان اثر می گذارد. اگر والدین، خصوصیات اخلاقی و مزاجی نامناسبی در زمینه جنسی داشته باشند، بر فرزندان آن ها اثر می گذارد و در آن ها زمینه ناهنجاری در رفتار جنسی به وجود می آورد.لذا اسلام با ازدواج با افراد بدنام موافق نیست.
ب) شیر: کجروی های جنسی از راه شیر نیز منتقل می شود. در روایات بر لزوم طهارت زنی که به بچه شیر می دهد تأکید شده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای جلوگیری از این کجروی ها می فرماید: «فرزندانتان را از شیر بدکاره و روان پریش دور بدارید، زیرا شیر اثر دارد.»(1)
ج) اوضاع و احوال همبستری: حالات همبستری بر شخصیت و رفتار کودک آینده تأثیر می گذارد. آنچه هنگام انعقاد نطفه رخ می دهد، بر شکل گیری ویژگی های آتی فرزند اثر می نهد. دانش نیز به تأثیر نامطلوب همبستری در حال مستی و حیض بر جنین پی برده است. توجه به مستحبات و مکروهات، می تواند به شکل گیری رفتار درست جنسی کمک نماید. حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله در اندرزهایش به علی علیه السلام به پاره ای از مستحبات و مکروهات هنگام انعقاد نطفه برای پرهیز از کجرفتاری فرزند، اشاره می کند. از جمله در یکی از اندرزهایش می فرماید: «از سر شهوت به زنی دیگر، با همسرت جفت مشو.»(2)یعنی افکار فرد در زمان آمیزش، می تواند در آینده کودک تأثیر بگذارد.
گفتنی است، عوامل زمینه ساز، آدمی را نسبت به عوامل طبیعی حساس تر و پذیراتر می کند؛ به گونه ای که هر چه آمادگی بیشتر باشد حساسیت و اثر پذیری از محیط بیشتر خواهد بود. البته، اگر محیط خانوادگی و محیط اجتماعی سالم و پاک باشد، ممکن است این آمادگی از حالات کمون بیرون نیاید و تعدیل شود؛ اما اگر در محیط، محرک های گوناگون جنسی وجود داشته باشد، فعلیت یافتن آنها به ناهنجاری های رفتار جنسی در فرد می انجامد.
3. عوامل محیطی تربیتی
عوامل انحرافات جنسی متعدد و متنوع است و نمی توان آنها را در یک یا دو عامل خلاصه کرد. بر این اساس است که در بیشتر پژوهش های روان شناختی و جامعه شناختی، محیط فاسد و روش های غلط تربیتی را عامل مشترک انحراف جنسی دانسته اند؛ چرا که محیط فاسد و تربیت ناصحیح، در واقع دربردارنده شماری دیگر از عوامل دخیل در انحراف جنسی هستند که روی هم رفته، فضای مناسبی برای فعلیت یافتن انحرافات جنسی در افراد فراهم می کنند. برخی از این عوامل عبارتند از:
1 تربیت جنسی نادرست
بیشتر پژوهندگان مسایل انسانی معتقدند روش های نادرست تربیتی عامل اصلی نابهنجاری رفتاری در همه زمینه هاست. بنابراین روش های نادرست تربیت و پرورش اجتماعی، به پیدایش ویژگی های نامناسب شخصیتی در انسان می انجامد و زمینه ساز رفتارهای نابهنجار در افراد می شود.
محیط اجتماعی در شکل گیری رفتار جنسی نابهنجار در کودکان و نوجوانان از خانواده به عنوان نخستین نهاد اجتماعی آغاز می شود و نهادهای اجتماعی آن را تقویت می کند. بزرگترین خطای تربیت جنسی، پوشیده نگهداشتن مسایل جنسی لازم التعلیم از کودکان هفت تا چهارده ساله است. این در حالی است که نظام تربیتی اسلام بسیار پیش از غرب، به تربیت جنسی کودک ممیز اهتمام ورزیده است تا او بتواند با تحولات ناشی از رشد در مراحل آینده درست رو به رو شود.
2 اتاق و بستر مشترک
رختخواب مشترک یا دست کم اتاق مشترک برای خوابیدن دختران و پسران و یا پدر و مادر و فرزندان، پدیده ایست که بیشتر در خانواده های فقیر وجود دارد و باعث می شود فرزندان با رفتار جنسی پدر و مادر آشنا شوند و گاه میان خواهر و برادر و از سر تقلید از پدر و مادر، بی آنکه لذتی در میان باشد، گونه هایی از معاشرت جنسی سر زند که بسیار خطر آفرین است.
3 تقلید رفتار جنسی کودک ممیّز
در روایات از همبستری در محلی که کودک در آن باشد، منع شده است.
4 کودک و پرسش های جنسی
آیا اگر کودکی از چگونگی زاده شدن و یا سؤالاتی از این قبیل خود پرسید، درست است که با پرخاش یا بی اعتنایی روبه رو شود؟ اسلام هرگز این گونه پرسش و پاسخ ها را ناپسند ندانسته است. اگر در این زمینه، به پرسش کودکان پاسخ ندهیم، کودک پاسخ پرسش های خود را از روش هایی به دست می آورد که حاصلش ممکن است پیامدهای خوبی نداشته باشد.
5 برهنگی زن
این امر در خانه و بیرون از آن، پیامدهای ناگواری دارد. در خانه نیز باید احتیاط کرد و حضور کودکان را فراموش نکرد و آن ها را چون عروسک بی ادراک و بی احساس نپنداشت؛ زیرا این مسئله می تواند بر رفتار آنها تأثیر سوء بگذارد.
6 بوسیدن لبهای کودک
در پاره ای از خانواده ها، گاه برای بیان دوستی و ابراز محبت، لب های دختر و پسر ممیز خود را می بوسند. چنین رفتاری ممکن است موجب برانگیختگی جنسی شود و باید از آن اجتناب کرد.
7 استفاده از وسایل ارتباط جمعی
کوتاهی خانواده در نظارت بر استفاده کودک از وسایل ارتباط جمعی و تبلیغات، به ویژه تلویزیون، می تواند رفتار جنسی کودکان را تحت تأثیر قرار دهد.
8 دوستان ناباب
نوجوان به لحاظ ناآزمودگی، ممکن است در انتخاب دوست خوب دچار مشکل شود. دوست ناشایست، می تواند شخصیت او را به انحراف کشانده و با گفته ها و کردارهای جنسی خود وی را از راه راست به بیراهه بکشاند.
9 تنگدستی و کوچکی خانه
پاره ای از خانواده ها با فقر دست به گریبانند و گاه این مسئله بر رفتار جنسی آنها تأثیر سوء به جا می گذارد. اگرچه تنگدستی لازمه ناآگاهی از قواعد تربیت جنسی درست نیست، اما فقر، خواه ناخواه بر نوع تربیت و به ویژه تربیت جنسی اثر می گذارد. یک اطاق برای خواب همه اعضای خانواده، ناتوانی در خرید کتاب مناسب، استفاده از تلویزیون همسایه و… مسایل و مشکلاتی از جمله در زمینه جنسی به وجود می آورد.
10 تأثیر آب و هوا بر بلوغ زودرس
دلایلی در دست است که ثابت می کند نوع آب و هوا در رشد رفتار جنسی دخیل است. مثلاً برخی از پزشکان معتقدند، سرما و گرمای محیطی در عادت ماهانه زنان تأثیر دارد و آن را نامنظم می کند. دختران در مناطق گرم زودتر از مناطق سرد به بلوغ جنسی و عادت ماهانه می رسند. چنان که پسران نیز در مناطق گرم زودتر از مناطق سرد بالغ می شوند. پدر و مادر باید به این امر توجه داشته باشند و از تأثیر محیط طبیعی بر بلوغ فرزند خود غافل نمانند و بلوغ زودرس فرزندان در مناطق گرمسیر را در نظر بگیرند و پیش بینی های تربیتی لازم را برای هدایت رفتار جنسی آنها مبذول دارند و در آموزش هنجارهای شرعی دوران بلوغ به فرزندان کوتاهی نکنند.
پاره ای از مسایل جنسی از نگاه اسلامی و غیر اسلامی
متخصصان امور جنسی در غرب، پس از تلاش های بسیار تازه، به حقایقی دست یافته اند که قرن ها پیش، اسلام به آنها پرداخته است؛ البته برخی از دیدگاه های اسلامی با نگرش غربیان درباره مسایل جنسی، سازگاری ندارد؛ اما روی هم رفته، برخی دیدگاه های مشترک بین اسلام و غرب در زمینه مسایل و رفتار جنسی وجود دارد که از جمله می توان به امور زیر اشاره کرد:
اهمیت آموزش جنسی به کودک
اسلام و دانشمندان معاصر در لزوم آموزش جنسی به کودکان در پیش از بلوغ همداستانند و پذیرفته اند این آگاهی ها باید از مرحله دوم کودکی آغاز شود تا کودک پیش از بلوغ، برای مواجهه با تحولات جسمی و روحی ناشی از بلوغ آمادگی پیدا کند.
نظام تربیتی اسلام بر پدر و مادر فرض می داند که هنجارهای شرعی را به کودک ممیز و در آستانه بلوغ بیاموزند. دانشمندان غربی هم به آموزش هایی در زمینه امور جنسی تأکید دارند. اما هدف، موضوع، روش و مواد آموزشی، تابع فرهنگ و باورها و ارزش های آنهاست. هدف از آموزش در اسلام، تعالی اخلاق، جلب رضایت خداوند و حمایت از کودک در برابر مشکلات جنسی است.
کودکی، دوران غیر فعال بودن غریزه جنسی
پژوهندگان امور جنسی، درباره فعال یا غیر فعال بودن غریزه جنسی در کودکی همنوا نیستند. «فروید» معتقد است کودک احساس جنسی دارد، اما گروهی دیگر معتقدند، ساختار دستگاه تناسلی انسان چنان است که در حالت طبیعی، پیش از بلوغ و در دوران کودکی هیچ احساس جنسی ندارد.
از نگاه اسلام، کودک در دوره کودکی اول، زندگی و رفتار جنسی ندارد؛ ولی برای تربیت جنسی کودک در این مرحله نیز، قواعد و هنجارهایی وضع کرده است. دستورهای شرع در این مرحله به دلایل زیر است:
1 دستورهای اسلام در این زمینه، برای موارد غیر طبیعی و استثنایی بلوغ، یعنی بلوغ زودرس است.
2 این دستورها مسبوق به روحیه تقلید در کودک است، زیرا تقلید ممکن است کودک را به تجربه جنسی کودکانه گرفتار کند.
3 دستورهای شرع در این باره، والدین را مکلف می کند، مراقب باشند که کودک به رفتار جنسی تقلیدی روی نیاورد؛ زیرا که این عمل، عفت و طهارت او را در بلوغ به خطر می افکند.
4 نظام تربیت جنسی در اسلام، وجود فعالیت و رفتار جنسی در کودکیِ دوم را امری احتمالی و از موارد استثنایی می داند؛ بنابراین بهترین روش را در اختیار مربی می نهد تا کودک را از زیان های انحراف در رفتار جنسی احتمالی باز دارد.
5 تربیت جنسی در اسلام، بالغان را از رفتارهایی که موجب بلوغ زودرس و انحراف در کودکان می شود، باز می دارد.
6 گفتگو درباره مسایل جنسی، برخی از روانشناسان معتقدند، باید با کودک درباره مسایل جنسی، بی پرده سخن گفت و واقعیات را بیان کرد. حتی بعضی پیشنهاد می کنند پدر و مادر گاه در برابر کودک، برهنه شوند تا کودک واقعیت پیکر آدمی را شناسا شود، گر چه برخی دیگر با آن مخالفند.
اسلام می خواهد کودک ممیز با حقایق وجودی پیکر خویش آشنا شود؛ اما این کار آداب و اخلاقی دارد که باید پاس داشته شود. در نظام تربیت جنسی در اسلام، باید پرسش های جنسی کودک را پاسخ درست و منطقی داد و از کنایه و مجاز هم در پاسخ کمک گرفت. چنان که در قرآن و احادیث، با واژگان بسیاری که مفهوم جنسی دارند، روبه رو می شویم که کودکان از خواندن آنها منع نشده اند.
احساس شرم و برهنگی
برخی از دانشمندان، بر پرورش حیا و عفت در کودکان تأکید می کنند، در حالی که برخی دیگر مثل «راسل» می گویند: لازم است کودک، پدر و مادر و خواهر و برادر خویش را برهنه ببیند.
این موضع تند و افراطی با دیدگاه کسانی که حیا و عفت را نشانه رشد یافتگی می دانند، سازگار نیست. بر اساس این دیدگاه، پدر و مادر حق ندارند در برابر کودک خود برهنه شوند.
نظام تربیتی اسلام، تأکید دارد که کودک از آغاز بر اساس حیا و عفت پرورش یابد و حتی نسبت به نگاه به کودک ممیز و نگاه کودک ممیز به دیگران، محدودیت هایی در نظر گرفته است.
جدا کردن رختخواب فرزندان
دیدگاه شماری از روان شناسان مبنی بر جدا بودن اتاق خواب و بستر خواب فرزندان دختر از پسر و جدایی بستر خواب فرزندان همجنس از یکدیگر، با نگرش اسلام در این زمینه هماهنگی دارد.
کودکانی که بستر خواب مشترک دارند، در معرض تماس های جسمی قرار دارند و این امر آنها را به شوخی های جنسی وا می دارد. بهتر است اتاق خواب دختران و پسران، بعد از پنج سالگی از هم جدا باشد. این اقدام، رفتاری پیشگیرانه از پیدایش انحراف جنسی در کودکان است و در نظام تربیتی اسلام دستورالعمل های فراوانی دراین باره یافت می شود.
اجازه گرفتن
اسلام قرن ها پیش تأکید کرده است که باید به کودک آموزش داد پیش از وارد شدن به استراحتگاه والدین اجازه بگیرد. هدف از این دستور، پیشگیری از رو به رو شدن کودک با صحنه های جنسی پدر و مادر و پیامدهای آن است.
آموزش و آماده کردن بهنگام
دیدگاه گروهی از پژوهشگران که می گویند چون کودک به پایان دوران کودکی نزدیک شود، باید او را برای رو به رو شدن با دگرگونی های مهمی که در دوران بلوغ در او رخ خواهد داد آماده کرد، با نگرش اسلام درباره لزوم عنایت به تربیت جنسی کودک و آماده کردن او برای رویارویی با تحولات روحی و جسمی دوران بلوغ مشابه است. اسلام به خطرهای کوتاهی در آگاه کردن کودک از تحولات دوران بلوغ هشدار می دهد و از والدین می خواهد پیش از بلوغ و در اواخر کودکی دوم، هنجارهای شرعی مانند: احتلام و نگاه به نامحرم و عادت ماهانه و طهارت و نماز و لمس قرآن کریم و… را به کودک ممیز آموزش دهند و پرسش های جنسی او را بی پاسخ نگذارند. در این کار، پدر باید به آموزش فرزند پسر و مادر به آموزش فرزند دختر بپردازد.
تربیت جنسی کودک مسلمان
تربیت جنسی در اسلام، جزوی از تربیت عمومی کودک است. اسلام به همه زمینه های رشد شخصی و شخصیتی کودک عنایت دارد. اسلام به پرورش و رشد همه زمینه های عقلی، روحی، عاطفی، اجتماعی و جنسی کودک، و هر آنچه که به پرورش انسانی صالح می انجامد، توجه دارد.
مفهوم تربیت جنسی
مربیان، تربیت جنسی از نگاه اسلام را، آشنا کردن فرد با هنجارهای شرعی می دانند؛ آن آشنایی که راه پاکدامنی و برخورد مشروع و معقول با شهوت جنسی را نشان می دهد. در فرآیند تربیت جنسی اسلامی، مربی، کودک را آموزش نظری و عملی می دهد. در آموزش نظری، از مفاهیم جنسی و هنجارهای شرعی آنها می گوید و در آموزش عملی چگونگی طهارت، غسل جنابت، استبراء و… را آموزش می دهد، و از آغاز کودکیِ دوم، بستر و اتاق خواب کودکان را از یکدیگر جدا می کند و خود در عمل از هر گونه رفتاری با منشأ جنسی، که مخلّ شخصیت اخلاقی و جنسی کودک باشد، پرهیز می کند و کودک را نیز از رفتاری که به تحریک احساس جنسی او بیانجامد، باز می دارد.
در تربیت جنسی، به حکم نص عام و شریف «کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته»، همه در تربیت نسل اسلامی که آراسته به عفت و پاکدامنی و به دور از انحرافات جنسی باشند، اعم از خانواده، مدرسه، رسانه های گروهی، جامعه و… مسئولند.
برای تربیت جنسی باید به اصالت های اسلامی بازگشت و در پی الگوهای غربی نرفت.
ویژگی های تربیت جنسی در اسلام
کند وکاو در ویژگی های تربیت جنسی در اسلام، جزیی از کل نظام تربیتی اسلام است. علی الاصول آنچه درباره نظام تربیتی اسلام صدق می کند، درباره تربیت جنسی نیز صادق است. با وجود این، تربیت جنسی ویژگی هایی دارد:
1 تربیت جنسی در اسلام ربّانی است؛ یعنی این جنبه از تربیت اسلامی نیز آبشخور الهی دارد و مربی و متربی در پرداختن به آن، مکلف و مأجورند. در این فرآیند تربیتی، مربی مسلمان پیوسته در تلاش است تا رفتار جنسی را نیز رنگ عبادی دهد و خشنودی خداوند را نیز بجوید.
2 تربیت جنسی در اسلام، انسانی است؛ چرا که در این نظام تربیتی همواره بر کرامت و حرمت و قداست انسان تأکید می شود. بنابراین افراد اجازه ندارند از سر شهوت، کرامت خود را زیر پا گذارندو انسانیت خویش را با خواست ها و تمایلات فرومایه آلوده سازند.
3 تربیت جنسی از نگاه اسلام استمرار دارد و تاپایان عمر به درازا می کشد؛ آنچه را خانواده و مدرسه می سازند، رسانه های گروهی باید تقویت کنند و در سایر مراکز آموزشی استمرار یابد. استمرار در تربیت جنسی، شرط پیروزی است و بی آن تربیت کامل محقق نمی شود.
4 واقع گرایی، ویژگی دیگر تربیت جنسی در اسلام است؛ اسلام در تربیت جنسی، به حقایق و گرایش های سرشتی انسان به امور جنسی توجه می کند و نسبت به این میل انسانی رویکرد منفی ندارد وبا پندارهای واهی، این حقیقت ذاتی آدمی را سرپوش نمی نهد و دگرگون جلوه نمی دهد و خواستار سرکوب آن نیست.
5 آموزش گام به گام در تربیت جنسی، اصل دیگری است که نظام تربیتی اسلام به آن توجه کرده است. رعایت اصل تدریج، لازمه طبیعی تربیت جنسی و همگامی با مراحل رشد متربی است.
اصل تدریج در تربیت جنسی مبتنی بر نکات زیر است:
الف) رعایت مراحل رشد جسمی و عقلی کودک و توجه به سطح ادراک او؛
ب) در نظر گرفتن جنسیّت. رشد جنسی دختر با پسر فرق می کند و بنابراین لازم است، مربی مسایل جنسی را زودتر به دختر بیاموزد؛ حال آن که برای آموزش مسایل جنسی به پسر، فرصت بیشتری در اختیار دارد. دختر زودتر از پسر بالغ می شود. کیفیت و کمیت آموزش جنسی تابع رشد عقلی است که در دختران و پسران وجود دارد.
مراحل رشد جنسی
اسلام تربیت جنسی را به سه دوره تقسیم کرده است که به بیان دو دوره آن می پردازیم.
1- دوره اول کودکی که نزدیک به هفت سال است. در این دوره، کودک، بیشتر به بازی می پردازد. در این دوره کودک از نظر اسلام رفتار و احساس جنسی ندارد. البته از سن چهار سالگی احتمال دارد برخی از نمونه های رفتار جنسی، از سر تقلید از حرکات و رفتار دیگران در کودک دیده شود، اما مسلم است که این کارها، ماهیت واقعی جنسی ندارد.
2- دوره پایانی کودکی که هفت و گاه هشت سال به درازا می کشد و به بلوغ و نوجوانی می انجامد. این مرحله پیش درآمد بلوغ است و کودک می رود تا برای پذیرش تکالیف و هنجارهای شرعی دوران بلوغ آمادگی پیدا کند.
در اسلام بر اهمیت تربیتی این دوره تأکید بسیار شده است، زیرا این دوره، آینده اخلاقی کودک را پی ریزی می کند و اساس شکل گیری زیر ساخت های شخصیتی کودک را تشکیل می دهد. دلایل اهمیت این دوره از این قرار است:
الف) کودک به رشد عقلی می رسد؛
ب) جنبه های بدنی، عاطفی، اجتماعی، اخلاقی و دینی وی رشد می کند و کودک را برای پذیرش آموزش های شرعی آماده می سازد؛
ج) این مرحله مناسب ترین مرحله برای آموزش جنسی است. در این دوره باید:
1 به فراگیری رفتار و آداب اسلامی اعم از جنسی و غیر جنسی بپردازد؛
2 – برای وا داشتن کودک به آموزش و پذیرش آداب و اخلاق اسلامی، بیشتر باید از تقویت و پاداش استفاده کرد.
تربیت اسلامی و اصلاح رفتار جنسی
نظام تربیتی اسلام، برنامه های دقیقی برای مهار میل جنسی دارد. از آن جا که این میل فطری در شخصیت عبادی انسان اثر بسزایی دارد، اسلام بر مهار آن پافشاری می کند و موجبات پاکدامنی و عفت آدمی را فراهم می آورد.
اسلام، اصلاح رفتار جنسی را برای افراد بالغ مهم تر می شمارد؛ چرا که افراد بالغ در خانواده، سرمشق رفتار جنسی کودکانند و بر رفتار و شخصیت جنسی فرزندان تأثیر می گذارند.
اصلاح رفتار جنسی، مجموعه ای از برنامه ها و تدابیر و قواعد پیش گیرنده و یا درمان کننده در زمینه مسایل جنسی است که برای اصلاح و تغییر رفتار جنسی به کار می رود.
اصلاح رفتار جنسی به منزله عمل عبادی
مربیان با فعالیت های مربوط به تربیت جنسی، شخصیت مسلمان را پاس می دارند و او را به تعادل روانی رفتاری می رسانند و با حلال و حرام امور جنسی آشنا می کنند. بنابراین، این کار عملی عبادی به شمار می آید. پس اگر مربیان مسلمان به این امر نپردازند، گناهکارند و باید در برابر خداوند بزرگ پاسخگو باشند و در صورت اهتمام به آن، پاداش می گیرند. اصلاح رفتار جنسی به وسیله مربیان به چند دلیل ضروری است:
الف) ناآگاهی پدران و مادران و مربیان مسلمان از قواعد اسلامی تربیت جنسی؛
ب) کجرفتاری های جنسی در کودکان و نوجوانان، که پدران و یا مادران فردایند و ممکن است از راه ناهنجاری های رفتار جنسی آنان نسل آینده نیز تباه شود؛
ج) رشد و پرورش پاکدامنی و ایجاد ملکات اخلاقی.
اسلام برای تحقق تربیت درست جنسی در کودکان و نوجوانان، به دو طریق به والدین کمک می کند:
الف) دگرگونی و بهبودی نگرش بزرگسالان به رفتار جنسی؛
ب) رنگ معنوی و عبادی بخشیدن به رفتار جنسی در نگاه بزرگسالان.
برنامه های اصلاح رفتار جنسی
برای اصلاح رفتار جنسی افراد، می توان از دو روش استفاده کرد:
1) اصلاح وراثتی
2) اصلاح محیطی
روش نخست
اصلاح وراثتی به طُرق ذیل قابل اجراست:
1 گزینش همسر خوب. فراخوانی اسلام به این کار، از آن روست که ازدواج در تشکیل خانواده، و تعیین ویژگی های شخصیتی افراد بسیار دخیل است؛ چرا که حالات مزاجی و عقلی و جسمی پدر و مادر در فرزندشان مؤثر می افتد. بنابراین اسلام از ازدواج های بی تأمل و شتابزده برحذر می دارد و از دختر و پسر می خواهد پیش از گزینش کسی برای ازدواج، درباره او خوب کندوکاو کنند تا بعد پشیمان نشوند.
2 – شروط و آداب همبستری. اسلام برای پاکی روحی و عقلی و جسمی پدر و مادر در موقع انعقاد نطفه، دستورها و هنجارهایی دارد که رعایت آنها سلامت فرزند را تأمین می کند.
3 – شیر دادن. چنان که گذشت، شیر نقش برجسته ای در رشد شیرخوار دارد و این تأثیر گذاری از دو طریق است:
الف) ویژگی های شخصیتی شیر دهنده؛
ب) خوراک شیر دهنده.
روش دوم
روش دوم، معطوف به اصلاح محیط است که پیش از اشاره به آن، پاره ای از ملاحظات در خور توجه است:
الف) این قواعد، برای دوره کودکی دوم و بلوغ و نوجوانی است و مبیّن اهمیت تربیت جنسی در اسلام است؛
ب) این قواعد، هم، جنبه پیشگیرانه دارد و هم جنبه درمانی؛ بنابراین مربی مسلمان می تواند از این قواعد برای تربیت در کودکیِ دوم بهره گیرد و مانع گرفتاری کودک به نابهنجاری جنسی شود و نیز می تواند پس از بلوغ و نوجوانی، برای درمان نابهنجاری رفتار جنسی نوجوان از آنها سود ببرد.
ج) این قواعد، تنها در صورتی برای خانواده و جامعه دارای اثر مثبت است که همگی برای اجرای آنها در زندگی بکوشند؛ اما اگر پاره ای از نهادهای اجتماعی از این کار سر باز زنند، رسیدن به هدف دشوار می شود. با این حال، اهمیت ندادن برخی از نهادها به این مهم، عذری برای سرباز زدن دیگران از انجام دادن آنها نمی شود.
د) لازمه اجرای این قواعد، رعایت اصل تفاوت های فردی در فرایند تربیت است؛ به ویژه تفاوت های میان دختران و پسران.
قواعد عملی که برای اصلاح رفتار جنسی از راه اصلاح محیط باید اعمال شود، بیشتر پیشگیرانه است. این قواعد عبارتند از:
1 آموزش هنجاری شرعی به کودک ممیز؛
2 اجازه گرفتن برای وارد شدن به محل استراحت پدر ومادر؛
3 رعایت اصول پوشش از سوی پدر و مادر و فرزند؛
4 پوشیده داشتن رفتار جنسی، به ویژه عمل زناشویی از کودک؛
5 جدا کردن بستر و اتاق خواب فرزندان؛
6 تأمین خانه مناسب برای زندگی؛
7 دور نگه داشتن کودک از هر گونه عامل برانگیزنده جنسی، مثل نشاندن دختر بچه روی زانوی بیگانه، خودداری پدر و مادر از معاشقه در حضور کودک، پرهیز افراد بالغ از بوسیدن کودکان جنس مخالف و ممیز، نخوابیدن کودکان در زیر رو انداز واحد، پرهیز از آراستن پسر به لباس زنان؛
8 توجه کافی به پدیده بلوغ زودرس؛
9 راهنمایی کودک ممیز برای بهره وری درست از وقت خود، که از چند نظر اهمیت دارد:
الف) دور داشتن کودک از پرداختن به اموری که برانگیزنده گرایش جنسی است؛
ب) فراهم آوردن پرورش جسمی کودک و کسب مهارت های حرکتی چون شنا و…؛
ج) مطالعه مستمر و هدف دار برای پرورش فرهنگی و قدرت تفکر کودک؛
د) پرداختن به فعالیت های تفریحی؛
ه) پرورش روحیه دوستی میان کودکان و پرورش روحیات اجتماعی آنها؛
و) آموزش کودک برای بهره وری بهینه از وقت و شکوفایی استعدادهای کودک؛
10 آشنا کردن کودک با امور حرام و حلال در زمینه مسایل جنسی؛
11 ازدواج در اولین فرصت ممکن.
اصول تربیت جنسی افراد بالغ
نظام تربیتی اسلام دختر و پسر بالغ را به خود وا نمی گذارد و آنها را در انجام وظایف خود، به ویژه در حوزه مسایل جنسی راهنمایی می کند.
اگر پدر و مادر و مربیان، افراد را برای ورود به دوره بلوغ آماده کرده باشند، فرد بالغ با تکالیف، مشکلات، شادی های و خوشی های بلوغ به شایستگی برخورد می کند، اما، چنانچه برای این مرحله درست پرورش نیافته باشد، دچار مشکلات روحی می شود و در انجام وظایف خود ناتوانی نشان می دهد و اگر مربیان نتوانند هر چه زودتر به او کمک کنند، گرفتار مشکلات فراوانی خواهد شد.
بهداشت روانی و چیرگی بر غریزه جنسی
پیدایش نیروی جنسی در انسان، تحولی حیاتی است که فرد را برای پذیرش مسئولیت های تازه مهیا می کند. اسلام این توانایی را ارج می نهد و برای بهره گیری درست و بهینه از آن، هنجارهایی عرضه می کند تا گذشته از به کارگیری این نیرو، از بهداشت روانی فرد هم محافظت شود. پاسخگویی درست به این نیاز، خواست اسلام است. هرگاه مسلمانی با عنایت به خواست اسلام، در پی پاسخ به میل جنسی خود برآید، آرامش می یابد و بهداشت روانی او تأمین می شود. از نگاه اسلام، بهترین راهکار ازدواج است؛ زیرا ازدواج، فرد را بر نیروی جنسی خود مسلط می کند.
از این گذشته، از راه ازدواج است که نیروی جنسی پایه ای برای پاسخگویی به بسیاری از دیگر گرایشات سرشتی آدمی می شود. خواست هایی چون اراده، خانواده، داشتن فرزند، عشق ورزیدن به دیگران و احساس محبوبیت. برای آن که ازدواج، به راستی بهداشت روانی زن و شوهر را حفظ کند، باید ویژگی هایی داشته باشد که از مهم ترین آنها، آگاهی زن و شوهر از قواعد روابط صحیح است. زن وشوهر باید روان شناسی یکدیگر را بدانند و خانواده را بر اساس اخلاق و تربیت اسلامی بنا نهند و با وظایف خود در برابر یکدیگر آشنا و در انجام آنها کوشا باشند.
اما گاه، ازدواج میسر نمی شود. اسلام در این گونه موارد، پاکدامنی و خویشتن داری را لازم می داند و دستور می دهد پاسخ به غریزه ی جنسی را به آینده واگذاریم. اسلام برای حفظ عفت و پاکدامنی افراد، از مربیان می خواهد در تربیت افراد از آغاز کودکی بکوشند، تا روح کودک با پاکدامنی خو بگیرد و در برابر نیروی جنسی خوار نشود. پس از بلوغ، تقوا و پرهیزگاری و اطاعت از خداوند و نیز استفاده از عوامل کاهش دهنده فشار جنسی است که یاور مسلمان در بهداشت جنسی و روانی و نیز گریز از گناه است.
اهمیت آموزش و آگاهی های جنسی برای نوجوانان
با آنکه ازدواج برای کاهش تنش های روانی مفید است، اما عده ای از همسران به وظایف خود عمل نمی کنند. بنابراین سازگاری و توافق کافی میان آنها پدید نمی آید و از پاسخگویی درست به میل جنسی یکدیگر ناتوانند واین خود آغاز مشکل است. اسلام برای پیشگیری از پیدایش این ناگواری ها در زندگی زناشویی، آگاهی های جنسی را برای نوجوانان ضروری می داند. مربیان و پدران و مادران مسلمان، باید به آموزش درست و بهنگام مسایل و آداب و اخلاق جنسی به نوجوانان بپردازند.
آداب روابط جنسی
آداب و قواعدی در شرع مقدس برای تحکیم خانواده و حسن روابط زن و شوهر وضع شده است. پیش از شرح این آداب و اصول، چند نکته را گوشزد می نماییم:
1 سلامت و انسجام نظام خانواده، در گرو روابط جنسی شایسته میان زن و شوهر و نیز حقوق دیگری است که رعایت آنها به تحکیم روابط میان زن و شوهر کمک بسیار می کند. اسلام این حقوق را به رسمیت شناخته و برای آنها هنجارهایی وضع کرده است.
2 اسلام تنها به روابط میان زن و شوهر در خانه نپرداخته است، بلکه برای روابط زن و مرد در محیط های گوناگون اجتماعی، هنجارهایی دارد که لازم است دقیقا رعایت شود تا از این راه، هم خانواده سالم بماند و هم جامعه در امان باشد.
آداب و اصول زناشویی در اسلام بسیار است که تنها به برخی از آنها اشاره می کنیم: – پاسخ به خواهش جنسی همسر که مرد و زن جز با عذر شرعی حق ندارند از آن سرباز زنند.
– آمادگی عاطفی و روحی زن و مرد برای مقاربت؛ این امر برای زنان بسیار مهم تر از مردان است و دیرتر دست می دهد. مرد باید به وظایف خود برای برانگیختن جنسی همسرش اقدام کند و او را نیز همانند خودش به حالت ارگاسم برساند.
– گشنی باید به دور از چشم دیگران باشد تا بازتاب منفی نداشته باشد.
– از نظر اسلام، زن و شوهر لازم است به گشنی تنها به دید رفتار جنسی ننگرند و به آن رنگ معنوی دهند؛ یعنی با نام خدا شروع کنند. با وضو باشند؛ دعاهای مأثور بخوانند؛
– زن و مرد باید از خشونت در گشنی بپرهیزند؛ عشق ورزی داشته باشند
– زن و مرد باید برای حفظ نیروی جنسی، از تغذیه مناسب غافل نمانند.
جنبه های روحی روابط جنسی در اسلام
تعالیم اسلام، سراسر زندگی فردی و اجتماعی را دربر می گیرد و در اندیشه پی نهادن جامعه ای برتر و نمونه است؛ بنابراین هم چنان که به مسایل خانواده و روابط زن و شوهر توجه دارد، به آنچه در بیرون از خانواده می گذرد نیز می پردازد. نظام تربیتی اسلام، برای دوری افراد از محرک های خارج از دایره ازدواج و زناشویی، بر سه نکته تأکید می کند:
1 – پاکیزگی روحی، از راه پرورش عنصر تقوا؛
2 – از میان برداشتن محرک های جنسی اجتماعی؛
3 – فراهم کردن امکان پاسخ گویی مشروع به میل جنسی؛
اسلام برای تنظیم روابط زن و مرد به مفهوم عام آن، ضوابط فردی و اجتماعی پیشگیرانه و درمانی وضع کرده است تا رفتار فردی و اجتماعی را در جامعه سامان دهد.
جنبه های روان شناختی
1 – احساس استقلال و خودباوری و رشد اعتماد به نفس و رهایی از پیروی از دیگران و ایجاد شخصیت فرهنگی در زن و مرد مسلمان؛
2 – افزایش مصونیت از لغزش فرد مسلمان؛ این امر، زمینه ساز حفظ استقلال شخصیت فرد است؛
3 – هر فرد مسلمان در حالی که با رعایت ضوابط اخلاق جنسی به خود ارزشمندی می رسد و لذت روحی می برد، از فشار تمایل به خود نمایی و جلب توجه دیگران آزاد می شود؛
4 – اجر و پاداش الهی دریافت می کند؛
5 – رعایت این قواعد در فرد مسلمان موجب پرهیز از رفتارهای جنسی نابهنجار می شود.
پیامدهای عدم رعایت هنجارهای اخلاقی جنسی:
1 – فردی که این ضوابط را گردن ننهد، در روابط جنسی برخلاف نظام ارزشی خود، یعنی ضوابط و شئون اسلامی عمل می کند و احساس مسئولیت در برابر خداوند در او می میرد و چنان رفتار می کند که گویی خداوند ناظر بر بندگانش نیست؛
2 – به بیماری هایی چون تعارضات و تنش های روانی گرفتار می شود.
راه های غلبه بر ناهنجاری های اخلاقی و جنسی
رعایت موارد زیر می تواند فرد را از عواقب مشکلات روحی برهاند:
– کراهت نشستن در جایگاهی که زنی تازه آنجا را ترک گفته است؛
– ممنوع بودن شوخی و مزاح از سر شهوت با جنس مخالف؛
– عدم گفت وگو با انگیزه جنسی با جنس مخالف ؛
– حرمت چشم چرانی و نظر بازی؛
– حرام بودن مصافحه با نامحرم؛
– کراهت خلوت گزینی با جنس مخالف؛
– لزوم رعایت حجاب و پرهیز از برهنگی و حرمت آراستن خویش برای نامحرمان.
دوره بلوغ و نوجوانی
دگرگونی های دوران بلوغ، نوجوانان را با مشکلات و دشواری های زیادی روبه رو می کند. این مشکلات، در جوامع معاصر بیش از گذشته است و ممکن است سلامت و بهداشت روحی نوجوان را تحت تأثیر قرار دهد. این حالت را بحران نوجوانی نامیده اند.
روانشناسان برای بررسی این حالت در نوجوانان، تلاش ها کرده اند و تفسیرها و تحلیل های گوناگونی از آن عرضه داشته اند. برخی گفته اند این حالت باز خورد طبیعی تحولات بیولوژیکی است که در نوجوانی رخ می دهد. «استانلی هال» نخستین کسی است که چنین تفسیری از بحران نوجوانی عرضه کرد. او نوجوانی و جوانی را مرحله دشوار عبور از وضع آغازین و پا گذاشتن به وضع پیشرفته می داند.
از نظر «فروید»، نوجوانی دوران نضج جنسی و برهه تحمل دشواری های زندگی جنسی است. بدنبال او «اریک فروم» و «اریکسون» و… هر یک از بحران نوجوانی تفسیر و تحلیلی عرضه کرده اند که از مطالعه مجموع آنها به دست می آید که روان شناسان و روانکاوان به تلازم میان بحران و نوجوانی، نگرش همسان ندارند.
نوجوانان در جامعه اسلامی
با بررسی رفتار نوجوانان در محیطهای اسلامی، می توان آنها را به دو گروه اصلی تقسیم کرد:
الف) نوجوانانی که تقریبا رفتار بهنجار و سازگار با اخلاق اسلامی دارند؛
ب) کسانی که رفتار نابهنجار و مشکلات جنسی و شخصیتی دارند.
تفاوت نوجوانان در میزان و نوع مشکلات با یکدیگر، تا حدود زیادی به فرهنگ و نظام ارزشی حاکم بر جامعه باز می گردد. هر چه این فرهنگ و ارزش ها کمتر مورد پذیرش قرار گیرند، رفتار نوجوان بیشتر دچار آشفتگی و نابهنجاری خواهد شد.
در فرهنگ اصیل اسلامی و بر اساس آموزش های اسلام، نوجوان در برابر نیازهای جنسی خود دو راه در پیش دارد: یکی ازدواج و در غیر این صورت، پرهیزگاری و به تأخیر انداختن پاسخ گویی به نیاز جنسی تا وقت مقتضی و تلاش برای آرام کردن و کاهش دادن میل جنسی از راه عبادت و فعالیت های اجتماعی و تفریحی.
چند نکته برای رویارویی با بحران نوجوان
نخست، دو نکته را یادآور می شویم:
1 نوجوانی مرحله پویایی و نیکی و از بهترین برهه های زندگی است که می توان از آن برای پرورش نسلی شایسته بهره گرفت. بر این اساس، نوجوان، سرکش و ویرانگر و هرزه و چالش آفرین نیست، بلکه نیازمند احترام و پذیرش و فرصت است. مربی باید تنها مراقب و یار نوجوان باشد. نوجوان باید آزادی ابداع داشته باشد و روحیه نقد در او رشد کند و در امور و مسایل دیدگاه مستقل داشته باشد، از تقلید گمراه کننده بپرهیزد و از تجربه های خطرناک اجتناب ورزد. نوجوان نیازمند دین و الگوهای دینی است.
2 متون دینی، دیدگاه خوشبینانه روان شناسان به نوجوان را تأیید می کنند و نوجوانی را دوران قدرت و استعداد و توانایی می دانند. بنابراین از نگاه اسلام، نوجوانی سراسر خیر است و می توان از آن برای پرورش انسانی دیندار و سالم بهره گرفت؛ زیرا روح نوجوان آماده پذیرش ارزش ها و آرمان های برتر است. نوجوانی مرحله رشد عواطف دینی است. باید با پرورش پاکدامنی و فضایل و دانش در نوجوان، نیروی جنسی را در او مهار کرد و به هیچ روی اجازه نداد نوجوان دچار انحرافات جنسی شود.
راهنمایی ها باید دو جنبه داشته باشد:
الف) جنبه پیشگیرانه که از کودکی آغاز می شود. اسلام دستور می دهد از سه سالگی پاره ای از مفاهیم اعتقادی را به کودک القا کنیم و رفته رفته او را به کارها و خدمات نیک عادت دهیم تا در نوجوانی گرفتار دشواری و بحران نشود.
ب) جنبه درمانی؛ مربی باید بکوشد نوجوانانی را که دچار بحران شده اند، به حال عادی بازگرداند و رفتار و منش او را تعدیل کند.
برای تحقق رشد متعادل شخصیت نوجوانان باید به امور زیر توجه کرد:
1 نوجوانی، دوره مناسبی برای آغاز رشد و تکلیف است و تنها برهه بلوغ جنسی به شمار نیست. از نگاه اسلام، نوجوانی مرحله پیدایش عواطف دینی و رشد جسمی و عقلانی است؛ بنابراین باید با برنامه ریزی شایسته و بهنگام نوجوان را یاری کرد.
2 اسلام نوجوانی را دوره ملازمت و همراهی والدین و مربیان با نوجوان می داند. این همراهی به معنای مراقبت نوجوان برای سازگاری او با هنجارهای اسلامی است. این مصاحبت و همراهی، لازمه ناآزمودگی دوره نوجوانی است و بدون آن، نوجوان به رشد کافی و همه جانبه دست نمی یابد.
3 نوجوان مسئول رفتار خویش است، چون آزادی و اختیار دارد. او باید هویت خویش را بازیابد، لغزش های خود را جبران کند و مسیر زندگی خویش را بیابد.
اسلام نوجوان را به جهاد با نفس فرا می خواند واین کار، هم جنبه پیشگیرانه دارد و هم جنبه درمانی. جهاد با نفس، اراده نوجوان را آبدیده می کند و او را در برابر یورش شهوت ها پایدار می سازد و روند زندگی فرد را سامان می بخشد.
4 توصیه های تربیتی اسلام، از پیدایش بحران در شخصیت نوجوان پیشگیری می کند. این توصیه ها و برنامه ها، از آغاز چهار سالگی شروع می شود و در آستانه بلوغ بیشتر می شود.
آموزش های اسلام بر میزان رشد عقلی فرد استوار است. تربیت جنسی فرد، عمدتا از کودکیِ دوم آغاز می شود. در واقع، تربیت جنسی آموزش مقدماتی کودک است برای پذیرش مسئولیت های آینده او در حوزه رفتارهای جنسی. این آموزش ها، باید در نوجوانی و جوانی هم پی گرفته شود.
خودشناسی و خودسازی نوجوان، لازمه تعدیل رفتار اوست. از این گذشته، خودشناسی، مبنایی است که فرایند جهاد بانفس بر آن استوار است. نوجوان برای آشنایی با ویژگی های عمومی رشد خود، باید خودشناس باشد تا نهایتا خداشناس شود.
فهرست منابع
1 القرآن الکریم
2 الامام علی، نهج البلاغه، تصنیف لبیب بیضون، منشورات دار أسامه کرم دمشق،دارالقلم بیروت.
3 البار، محمد علی، خلق الانسان بین الطب و القرآن، الدار السعودیه للنشر والتوزیع،جده الطبعه الثالثه، 1981 م.
4 البهی، سید فؤاد، اُسس النفسیه للنمو من الطفوله الی الشیخوخه، دارالفکر العربی،الطعه الثالثه، 1974 م.
5 الحرّانی، الحسن بن علی بن الحسن، تحف العقول عن آل الرسول، منشوراتمؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، الطبعه الخامسه، 1394 ه 1974 م.
6 الخوئی، السید أبو القاسم، منهاج الصالحین، ج1 و2، دارالزهراء للطباعه والنشروالتوزیع، الطبعه الخامسه عشر 1401 ه 1981 م.
7 الستری، شیخ عبدالله، معتمد السائل، ج2.
8 السنورسی، شوقی، صارح طفلک عن الجنس، منشورات جمعیه دراسات الطفولهبامریکا، ریاض، مؤسسه المعارف للطباعه والنشر، بیروت، الطبعه الاولی، 1965.
9 – الشهرستانی، عبدالرزاق، اُسس الصحّه و الحیاه، مطبعه الآداب، النجف الاشرف،العراق، الطبعه الاولی 1971 م.
10 الشیخ الصدوق، من لا یحضره الفقیه، دارالکتب الاسلامیه، طهران، الطبعهالخامسه، 1390 ه .
11 الشیخ الطوسی، الاستبصار، ج3.
12 الشرابی، هشام، مقدمات لدراسه المجتمع العربی، الدار المتحده للنشر، بیروت،الطبعه الاولی، 1975 م.
13 الطوسی، الحسن بن الفضل، مکارم الاخلاق، منشورات مؤسسه الاعلمیللمطبوعات، بیروت، الطبعه السادسه 1392 ه 1982م.
14 عبدالله ناصح علوان، تربیه الاولاد فی الاسلام، ج2، دارالسلام للطباعه والنشروالتوزیع، الطبعه السابعه 1974 م.
15 عبدالرؤوف عبدالغفور، دراسات فی علم النفس الاسلامی، مکتب الاعلامالاسلامی، قم، الطبعه الاولی، 1404 ه .
16 علم الدین، محمد، التربیه الجنسیه بین الواقع و علم النفس والدین، الهیئه المصریهالعامه للتألیف والنشر، القاهره، 1970 م.
17 العاملی، السید محسن، وسائل الشیعه فی تحصیل الشریعه، ج4.
18 عطوی، محسن محمد، الجنس فی التصور الاسلامی، دارالتعاریف للمطبوعات،بیروت 1402 ه .
19 الغزالی،محمد، احیاء علوم الدین، ج2، دار احیاء الکتب العربیه، القاهره الطبعه.
20 – الغوضی، عبدالعزیز، اُسس الصحه النفسیه، مکتبه النهضه المصریه، القاهره،الطبعه الخامسه، 1975 م.
21 عبدالواحد، مصطفی، الاسلام والمشکله الجنسیه.
22 – فردریک کهن، حیاتنا الجنسیه، منشورات المکتب التجاری للطباعه والتوزیعوالنشر، بیروت، الطبعه الحادی عشر 1966 م.
23 فتحی یکن، الاسلام والجنس، مؤسسه الرساله، بیروت، الطبعه الثانیه 1975 م.
24 فلسفی، محمد تقی، الطفل بین الوراثه والتربیه، دارالتربیه، بغداد، الطبعه الثانیه1389 ه 1969م.
25 القرشی، محمد باقر، النظام التربوی فی الاسلام.
26 قطب، محمد، نهج التربیه الاسلامیه، ج2.
27 محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، الدار الاسلامیه، بیروت.
28 المجلسی، محمد باقر، بحار الانوار.
29 محجوب، عباس، مشکلات الشباب، والحلول المطروحه والحل الاسلامی، کتابالامه، قطر، الطبعه الاولی، 1406 ه 1986 م.
30 المدرسی، هادی، کیف تسعد الحیاه الزوجیه، دارالزهراء، بیروت.
31 . ، العلاقات الزوجیه، دار الزهراء، بیروت، الطبعه الاولی.
32 مغنیه، محمد جواد، الفقه علی المذاهب الخمسه، دارالعلم للملایین، بیروت،الطبعه الاولی، 1960 م.
33 المقدسی، ابن قدامه، مختصر منهاج القاصدین، مکتبه دارالبیان، توزیع مؤسسهعلوم الدین للطباعه والنشر، دمشق، بیروت، 1398 ه 1978م.
34 وحیه، زین العابدین، الاسلام والتربیه الجنسیه، مکتبه المنار الاسلامیه، الکویتالطبعه الثانیه 1979 م.
35 الوائلی، أحمد، من فقه الجنس فی قنواته المذهبیه، مؤسسه أهل البیت، بیروت،طبعه 1406 ه 1986 م.
36 الهاشمی، السید کامل، المعصیه و آثارها فی الحیاه الانسانیه، الدار العالمیه للطباعهوالنشر والتوزیع، بیروت، الطبعه الاولی، 1407 ه 1987 م.

1. مکارم الاخلاق، ص223.
2. مکارم الاخلاق، ص209.