مسجد، نهاد دینی پرنفوذ و مؤثری است که در جنبه های گوناگون اثرگذار است. افزون بر آثار عبادی، آثار سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، آموزشی، اقتصادی و حتی نظامی مسجد را نیز می توان بررسی کرد. بنابراین، با توجه به گستردگی آثار مسجد، سازمان ها و گروه های گوناگون، در شکوفایی یا تضعیف آن مؤثرند. در این بخش، سازمان های اثرگذار بر مسجد را بر می شماریم.
1. سازمان تبلیغات
سازمان تبلیغات به عنوان نهادی با ماهیت دینی در راستای ترویج فرهنگ اسلامی تأسیس شده است که در زمینه های گوناگون می تواند به رونق و شکوفایی مسجد کمک کند.
تبلیغ
در جهان امروز، تبلیغ یکی از مهم ترین عوامل هدایت افکار عمومی و ترویج یک گونه تفکر ویژه است. سازمان تبلیغات می تواند با تبلیغات منظم و حساب شده و بر اساس مخاطب شناسی دقیق، به رونق و شکوفایی مسجد کمک کند. فعالیت های زیر برای تبلیغات اثر گذارتر، پیشنهاد می شود:
نصب پوستر و پلاکارت با موضوع مسجد در قسمت های پر رفت و آمد شهر
این کار، علاوه بر اینکه تبلیغات را در سطح گسترده ای انجام می دهد، به شیوه غیر مستقیم، افراد را به مسجد دعوت می کند، یعنی هر فرد با دیدن آن تابلو، بدون اینکه مورد خطاب مستقیم قرار گیرد، ذهنش با این موضوع درگیر می شود.
استفاده از هنر در تبلیغات
استفاده از هنر در تبلیغات دینی، همواره اثرگذار بوده و این اندیشه که هنر، غیر دینی یا دین، غیر هنری است را رد می کند. باید توجه داشت که همه افراد جامعه از نظر پای بندی دینی و عملی به احکام فقهی یکسان نیستند؛ از این رو، در تبلیغات روش مند باید برای هر گروه، از شیوه خاصّی بهره جست. بنابراین، استفاده از شیوه های سنتی تبلیغ به صورت خطاب مستقیم و بدون توجه به زمینه های روانی و فرهنگی مفید نیست. استفاده از هنر در این راستا قابل توجه است. برای مثال می توان تابلو یا برچسب های زیبا و هنرمندانه ای را تهیه کرد که قابل نصب در منزل، اتومبیل، جلد کتاب و اتاق یا میز کار باشد. لوازم التحریر، ساعت های رومیزی یا دیواری که به زیبایی طراحی شده اند، ابزار تبلیغاتی مناسبی به نظر می رسند.
تأمین نیرو
یکی از مهم ترین ارکان مسجد، روحانی و امام جماعت است که در جهت دادن به فعالیت ها و چگونگی آن بسیار مؤثر است. از سویی مسجدهای گوناگونی در سرتاسر کشور پهناور ایران وجود دارد که روحانی ثابت و همیشگی ندارد که این یکی از بزرگ ترین نقاط ضعف مسجد به شمار می رود.
سازمان تبلیغات اسلامی، با همکاری حوزه علمیه می تواند با تأمین امام جماعت، مسجدها را تقویت کند. با توجه به نقش مهم امام جماعت در پویایی مسجد، سازمان تبلیغات باید زمینه لازم برای مهاجرت روحانیون به نقاط گوناگون کشور و زندگی آنان را فراهم کند؛ یعنی تمام امکاناتی که در این رابطه لازم است، باید تهیه شود. مسکن مناسب، حق الزحمه مطلوب و دیگر امکانات زفاهی و معیشتی. البته در این رابطه باید از کمک های مردم نیز استفاده کرد و لازم نیست همه امکانات به وسیله سازمان تأمین شود.
با توجه به گوناگونی فرهنگ ها و آداب و رسوم و ارتباط امام جماعت با مردم و آثار آن بر شکوفایی مسجد، لازم است امام جماعت اطلاعات کافی در مورد فرهنگ و روحیات اهالی محل داشته باشد.
پژوهش
مسجد پایگاهی دینی است که در زمینه های گوناگون اثرگذار است. آگاهی از این جنبه ها و شناساندن آن به مردم در تقویت جایگاه مسجد در افکار عمومی و رونق مسجد بسیار مؤثر است. در جامعه کنونی با توجه به افزایش سطح علم و آگاهی، پژوهش نیز یکی از راه های تبلیغات به شمار می رود که با ساختار سازمان تبلیغات کاملاً تناسب دارد.
تهیه کتاب، جزوه، بروشور، مجله و مقاله درباره آثار و اهمیت مسجد، در مقاطع سنی گوناگون و ارسال آن به مساجد، مدارس، مهدکودک ها و مراکز پژوهشی و فرهنگی، در تقویت جایگاه مسجد در نظام دینی بسیار مؤثر است.
در پژوهش، باید نیازها و ملاک های مخاطب به خوبی در نظر باشد و دست آوردی مناسب با محیط و شیوه تفکر او تهیه شود. برای مثال در پژوهش، برای شناساندن مسجد به کودکان و ارسال به مهدکودک ها، استفاده از نقاشی با رنگ های گوناگون و شاد در قالب شعرها و داستان های کودکان مفید است.
فعالیت های فرهنگی
برای گسترش یک فرهنگ مثل فرهنگ مسجد، علاوه بر تبلیغ و پژوهش، برخی فعالیت های فرهنگی نیز لازم است. با توجه به دگرگونی های اجتماعی و فرهنگی جامعه ما پس از انقلاب و افزایش سطح درک و فهم عمومی، به نظر می رسد استفاده از راه کارهای فرهنگی مفید واقع شود. در این راستا، کارهای زیر قابل توجه است:
– برگزاری نمایشگاه عکس، نقاشی، خطاطی، کتاب، معماری و معرق با موضوع مسجد.
این نمایشگاه در داخل یا خارج مسجد، در مکان هایی هم چون پارک ها، فضاهای آموزشی مانند دانشگاه، دبیرستان، کانون های فرهنگی، مزار شهدا، مرکز شهر و نقاط شلوغ، قابل برگزاری است.
– مسابقه نقاشی، خطاطی، داستان نویسی و خاطره نویسی در موضوع مسجد.
در برگزاری این مسابقه ها می باید، موقعیت زمان، مکان، سن و روحیات افراد را در نظر گرفت. برای مثال مسابقه نقاشی برای کودکان و مسابقه خاطره نویسی برای بزرگ سالان مطلوب است.
برخی از این مسابقه ها را می توان در حد ملی (کل کشور) برگزار کرد. ضمن اینکه برای تهیه جوایز این مسابقه ها می توان از هر شرکت کننده، مبلغ کمی را دریافت کرد.
سمینار (کنگره)
برگزاری کنگره در یک موضوع، نشان دهنده اهمیت آن است و در افکار عمومی نیز تأثیر زیادی دارد. سازمان تبلیغات می تواند کنگره ای درباره جنبه های گوناگون مسجد با فراخوان گسترده مقاله از سراسر کشور برگزار کند و نتایج آن را به صورت کتابی چاپ کند. پوشش خبری و تبلیغی این مراسم باید به طور کامل و با دقت انجام گیرد.
نشریه
چاپ یک فصل نامه، مجله، هفته نامه یا دو هفته نامه با موضوع مسجد که جنبه خبری هم داشته باشد و درباره ابعاد گوناگون مسجد سخن بگوید اقدام مناسب و مؤثری است. بررسی تاریخی و فرهنگی، معرفی مسجدهای کهن ایران و مصاحبه درباره مطالب مربوط به مسجد نیز می تواند از موضوع های این نشریه باشد.
علاوه بر این موارد «ایجاد سایت اینترنتی مسجد» و «نظارت بر فعالیت های مسجد»، نیز از کارهای مثبت سازمان تبلیغات به شمار می رود.
2. بسیج
بسیج، پایگاهی فرهنگی و انقلابی است که در دوران دفاع مقدس رشادت ها و شجاعت های بسیاری را در تاریخ ثبت کرد. با به پایان رسیدن جنگ تحمیلی، دشمن در عرصه فرهنگ، تهاجم عمیق تر و خطرناک تری را آغاز کرد. در این میدان نیز بسیج، عنصر کارآمدی در دفاع از حد و مرز فرهنگی کشور به شمار می رود. بسیج از چند سو بر مسجد اثر می گذارد.
فضای بسیج
وجود پایگاه های بسیج در مسجدها، علاوه بر ایجاد آمادگی نظامی در جوانان و امنیت ساکنان محله، در ایجاد و تقویت فرهنگ شهادت و جذب افراد به ویژه جوانان مؤثر است. روحیه پرشور و نشاط و با تحرک جوانان، با فضای پرنشاط و انعطاف پذیری هم چون بسیج هماهنگ است و آنان را جذب می کند.
فعالیت های فرهنگی
پایگاه های بسیج در تهاجم فرهنگی، باید فعالیت های گسترده و حساب شده ای را انجام دهند. علاوه بر فعالیت هایی که در بخش فرهنگی سازمان تبلیغات بیان شد، چاپ مجله نیز می تواند اقدامی مؤثر باشد. در یکی از مساجد قم، اعضای بسیج، یک مجله محلی چاپ می کنند که آثار قابل توجهی نیز دربر داشته است. نویسندگان و مسئولان آن، در میان خودشان انتخاب می شود. هر یک از اعضا مطلبی را آماده و به رییس بسیج تحویل می دهند تا پس از بررسی و موافقت امام جماعت، چاپ شود.
چاپ و تکثیر این مجله نیز به کمک خود اعضا و با امکانات بسیج انجام می شود و در میان اهالی محل پخش می شود.
این اقدام، علاوه بر ایجاد خودباوری میان جوانان، در افزایش قدرت پژوهش و تقویت بنیه علمی آنان مؤثر است و اوقات فراغتشان را به خوبی پر می کند. به این ترتیب، بسیج به بهترین شکل با تهاجم فرهنگی مبارزه می کند.
3. آموزش و پرورش
آموزش و پرورش، از مهم ترین سازمان های اثرگذار بر نسل آینده کشور است. کودکان و نوجوانان، ساعت ها به صورت مستقیم یا غیر مستقیم با این سازمان در ارتباطند. با توجه به اینکه یکی از جنبه های مسجد، بُعد آموزشی آن است، فعالیت های زیر از سوی آموزش و پرورش، سبب تقویت مسجد می گردد.
تربیت دینی
کودکی و نوجوانی دو مرحله مهم تربیت و شکل گیری شخصیت است. آموزش و پرورش با شیوه های تربیتی زیر می تواند دانش آموزان را در رفتن به مسجد تشویق کند.
الف) کتاب های درسی با بیان مطالبی درباره مسجد، ثواب و آثار رفتن به مسجد را گوشزد کنند. لازم است این کار در هر پایه تحصیلی، با توجه به نیازها، روحیات و توانمندی های دانش آموزان به شیوه مناسبی طرح ریزی شود.
ب) گفتار و رفتار معلمان و مدیران بر دانش آموزان بسیار تأثیرگذار است. بنابراین شایسته است آموزگاران با رعایت احکام اسلامی، درباره رفتن به مسجد با دانش آموزان صحبت کنند یا با آنان در مسجد دیدار کنند. این اقدام، علاوه بر تقویت روحیه دین داری در دانش آموزان، رابطه بین شاگردان و معلمان را تقویت می کند و با افزایش روحیه اجتماعی آنان، در خودباوری و اعتماد به نفس دانش آموزان مؤثر است که نتیجه این امور، افزایش موفقیت های تحصیلی دانش آموزان است.@#@
ج) فضای داخلی مدرسه در ایجاد شخصیت و نگرش های دانش آموزان تأثیر می گذارد و به طور غیر مستقیم، آنان را به سوی فراگیری آموزش های دینی هدایت می کند.
نصب احادیث و آیات قرآنی در تابلو اعلانات، پخش اذان، نصب تابلوهای خطاطی و نقاشی با محتوا و ماهیت دینی و برگزاری مسابقات فرهنگی با موضوع های دینی در سطح مدرسه، در تربیت دینی دانش آموزان بسیار مؤثر است.
برگزاری نماز جماعت
برگزاری نماز جماعت در مدرسه، از کارهای بسیار مؤثر در گسترش فرهنگ مسجد و نماز جماعت است. برگزاری مناسب و منظم نماز جماعت، زمینه مناسبی را برای ورود دانش آموزان به مسجد فراهم می کند.[1] برگزاری کلاس های کمک درسی در مسجد، رفتن دسته جمعی دانش آموزان و معلمان از مدرسه به مسجد نزدیک مدرسه، حضور معلم و مدیر در مسجد محله ای که مدرسه در آن قرار دارد، به عنوان الگویی برای دانش آموزان، تشویق و معرفی دانش آموزان مسجد و اولویت آنان در اردوهای تفریحی و سیاحتی، برگزاری کلاس قرآن در ماه مبارک رمضان در مسجد، تهیه جزوه و بروشور درباره مسجد و برگزاری مراسم دعا و نیایش در مدرسه یا مسجد محل، از دیگر کارهایی است که آموزش و پرورش می تواند در تقویت مسجد انجام دهد.
بی توجهی آموزش و پرورش به جنبه های دینی دانش آموزان و برگزار نکردن نماز جماعت در مدرسه، سبب تضعیف مسجدها می شود.
4. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
مسجد، به عنوان پایگاهی دینی و فرهنگی برای نشر فرهنگ دینی تلاش می کند. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز، البته با ابزاری دیگر، چنین هدفی را دنبال می کند. با توجه به گستره فعالیت های این وزارت خانه و گوناگونی ابزار فرهنگی، به نظر می رسد نقش مثبتی بر مسجد داشته باشد. چاپ کتاب و رمان، تهیه و پخش فیلم، تهیه سرود و شعر در رده های سنی گوناگون و بر اساس مخاطب شناسی دقیق، از فعالیت های مؤثر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است.
در مقابل، تهیه فیلم و نوارهای موسیقی غیر مجاز و چاپ کتاب های ضد دینی به گونه غیر مستقیم سبب تضعیف مسجد می شود.
5. امور مساجد
امور مسجدها، نهادی است که به طور مستقیم با مسجد در ارتباط است و کارهایی مانند تعیین صلاحیت هیئت امنا و انتخاب اعضای جدید، انتخاب امام جماعت، نظارت بر فعالیت ها، تهیه امکاناتی برای مسجدها و کمک به حل مشکلات مسجد، از فعالیت های امور مساجدهاست که در جهت گیری فعالیت های مسجد نقش زیر بنایی دارد.
دفتر امام جمعه نیز می تواند در تقویت مسجد سهیم باشد. رسیدگی به مشکلات اجرایی و راهنمایی برای حل آنان و کمک های مادی و فرهنگی، از جمله کارهای مؤثر دفتر امام جمعه است.
سازمان شهرسازی می تواند درباره برنامه ریزی برای ساخت مسجد در شهرها و شهرک های جدید نقش مهمی داشته باشد. شهرداری نیز با نام گذاری مکان ها به گونه ای که با مسجد در ارتباط باشد، می تواند به گونه ای غیر مستقیم فرهنگ مسجد را تقویت کند. نیایش، سجده، مناره، محراب، گنبد و منبر، واژگانی هستند که با مفهوم مسجد در ارتباطند.
ستاد اقامه نماز با چاپ کتاب درباره مسجد و آثار فضیلت های آن و برگزاری مسابقه های اذان و مقاله نویسی درباره مسجد، در ترویج فرهنگ مسجد مؤثر است.
وزارت پست و تلگراف و تلفن، سازمان آب و فاضلاب و شرکت ملی گاز با در نظر گرفتن تخفیف و دریافت نکردن حساب های مربوط به خود در تقویت جنبه های اقتصادی مسجد بسیار مؤثرند. سازمان اوقاف و امور خیریه نیز می تواند مسجد را از نظر اقتصادی تقویت کند.
اتوبوس رانی و تاکسی رانی نیز با نصب پلاکارت و پوسترهای تبلیغاتی با موضوع مسجد، در داخل اتوبوس، می توانند در تقویت گرایش های دینی افکار عمومی نقش مهمی داشته باشند.
وزارت نفت باید دادن مجوز برای ساخت پمپ بنزین ها را به ساختن مسجد یا نمازخانه ای مناسب و مجهز در کنار آن مشروط کند و وزارت راه و ترابری، به تمامی سرویس های مسافرتی بین شهری دستور دهد تا هنگام نماز در مساجد بین راه توقف نمایند.
می توان گفت همه ادارات و سازمان ها می توانند در گسترش فرهنگ مسجد مؤثر باشند. این اثرگذاری از چند جنبه است:
الف) برگزاری نماز جماعت
نماز جماعت از مهم ترین و بارز ترین فعالیت عبادی مسجد به شمار می رود. برگزاری نماز جماعت در ادارات همراه با سخنان کوتاه امام جماعت درباره مفاهیم دینی و اهمیت نماز جماعت، در گرایش افراد به مسجد مؤثر است.
ب) فضای کاری
محیط و فضای کاری، یکی از ابزارهای مناسب تبلیغی است که با به کار بستن درست اصول و شیوه های تبلیغاتی، به صورت غیر مستقیم می تواند مفاهیم و ارزش های دینی را تقویت و تبلیغ نماید. تابلوی اعلانات، میز کار، سالن ها و اتاق کار، از ابزارهای تبلیغاتی در فضای کاری است. نصب پلاکارت درباره نماز، نماز جماعت و مسجد، در تابلوی اعلانات و قرار دادن نوشته های زیبا، هنرمندانه و پر معنا درباره مسجد در میز کار به گونه ای که قابل دیدن باشد در تقویت فرهنگ مسجد مؤثر است.
[1] . نک: علل نمازگریزی، از نگارنده.
محسن محمدی- مسجد