بقره 44
اعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«أتامرون الناس بالبر و تنسون أنفسکم و أنتم تتلون الکتاب أفلا تعقلون»
آیا مردم را به نیکی (و ایمان به پیامبری که صفات او آشکارا در تورات آمده) دعوت می‌کنید، اما خودتان را فراموش می‌نمائید؛ با اینکه شما کتاب (آسمانی) را می‌خوانید! آیا نمی‌اندیشید؟
«نکات تفاسیر»
1- باید بین قول و عمل آمر به معروف و ناهی از منکر هماهنگی وجود داشته باشد تا امر و نهی تأثیر داشته باشد و یکی از شرایط تأثیر امر به معروف و نهی از منکر طبق این آیه عمل به گفته‌هایست که آمر و ناهی باید آنرا بر خود لازم بداند. (جامع البیان فی تفسیر القرآن- عیاشی)
2- آمر به معروف و ناهی از منکر باید خودش عامل به گفته‌هایش باشد تا امر و نهی وی مثمر ثمر واقع گردد. (جامع البیان)
3- یکی از شرایط واجب شدن امر به معروف و نهی از منکر، احتمال تأثیر می‌باشد. (جامع‌البیان)
4- یکی از فواید امر به معروف و نهی از منکر پیوستن به امّت پیامبر (صلی الله علیه وآله) می‌باشد. (جامع‌البیان)
5- فرقی میان منافقین با کسانی که امر و نهی می‌کنند امّا به گفته‌های خود عمل نمی‌کنند نمی‌باشد. (جامع البیان)
6- امر به معروف و نهی از منکر واجب فوری می‌باشد. (جامع البیان)
7- عمل نکردن به گفته‌های خود از نشانه‌های بی‌عقلی است. (ترجمه المیزان)
8- در این آیه، کلمه «النّاس» آمده است و آن دلالت بر عموم دارد و شخص یا اشخاص خاصّی مورد نظر نمی‌باشد. (ترجمه المیزان)
9- امر به معروف و نهی از منکر باید استمرار داشته باشد. (ترجمه تفسیر المیزان)
10- علم داشتن به معروف و منکر از شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر می‌باشد. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
11- هر چیزی که معروف است، شایستگی مورد امر واقع شدن را دارد. «الف و لام» »البّر» یعنی تمام نیکی‌ها. (ترجمه‌تفسیر المیزان)
12- کسی که امر به معروف و نهی از منکر می‌کند ولی خودش به آنچه امر و نهی کرده عمل نمی‌نماید، گویا خودش را قربانی کرده است. (عیاشی)
13- امر کنندگان و ارشاد کنندگان بی‌عمل را نکوهش می‌کند. (تفسیر راهنما)
14- کسی که دیگران را ارشاد می‌کند، باید ارشادگر خود نیز باشد. (تفسیر راهنما)
15- ارشادگر به خیر، باید خود نیز عامل به خیر باشد. (تفسیر راهنما)
16- هماهنگی قول و عمل جزء شرایط لزوم امر به معروف و نهی از منکر نمی‌باشد بلکه جزء شروط تأثیر آن می‌باشد، بنابراین افرادی که عامل به قول خویش نیستند؛ می‌توانند امر و نهی نمایند و نباید به بهانه‌ی عمل نکردن به قول خود این دو فریضه بزرگ ترک شود. (الدّر المنثور)
17- یکی از تأثیرات هماهنگی بین قول و عمل آمر به معروف و ناهی از منکر، نجات از عذاب الهی است. (الدر المنثور)
18- از جمله عذابهایی که در انتظار آمران و ناهیان بدون عمل می‌باشد؛ بریدن لبهای آنان با قیچی‌هایی از آتش است. (نور الثّقلین)
1- گرچه روی سخن آیه به قوم بنی اسرائیل است ولی مسلماً مفهوم آن گسترده است و دیگران را نیز شامل می‌شود.
2- بعضی از علمای یهود به بستگان خود که اسلام آورده بودند توصیه به ایمان می‌کردند ولی خودشان ایمان نمی‌آوردند.
3- علمای یهود قبل از ظهور پیامبر (صلی الله علیه وآله) مردم را به ایمان به پیامبر (صلی الله علیه وآله) دعوت می‌کردند اما هنگام ظهور آن حضرت از ایمان آوردن به آن حضرت خودداری کردند.
4- آمر به معروف باید آنچه را به دیگران توصیه می‌کند (نیکی‌ها را) خود نیز عامل به آن باشد.
5- کسی که کتاب آسمانی را می‌خواند باید اهل تدبر و تفکّر در آیات نیز باشد. صرف خواندن کفایت نمی‌کند.
6- آمر به معروف و ناهی از منکر و مبلغ باید بیش از سخن گفتن مردم را با عمل راهنمائی و ارشاد نماید. حدیث (مردم را به غیر زبان به اسلام دعوت نمائید.)
7- وقتی سخن امر به معروف و ناهی از منکر از دل و جان برخیزد لاجرم بر دل شنونده و مخاطب می‌نشیند اما اگر تنها از زبان گوینده (آمر به معروف و ناهی از منکر) باشد از گوشها بیشتر تجاوز نمی‌کند.
8- امر به نیکی باید مدام باشد.
9- امر به نیکی همراه با عمل پسندیده‌تر است.
10- عمل نکردن به گفته‌ها نشانه‌ی بی عقلی است.
11- وقتی عمل صورت گرفت انسان به مقام تعقل و رشد می‌رسد. (عمل کردن به گفته‌ها نشانه‌ی تعقل و رشد است).
12- بهترین نصیحت و موعظه به کسانی که فقط با زمان مردم را دعوت به نیکی می‌کنند نه با عمل دعوت به تعقل است
تفسیرنمونه
بقره 83
اعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و إذ أخذنا میثاق بنی اسرائیل لا تعبدون الا الله و بالوالدین إحسانا و ذی القربی و الیتامی و المسکین و قولو للناس حسنا و أقیموا الصلوه و ءآتو الزکوه ثمّ تولّیتم الا قلیلاً منکم و أنتم معرضون»
و (به یاد آورید) زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش نکنید، و به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بی‌نوایان نیکی کنید؛ و به مردم نیک بگوئید؛ و نماز را بر پا دارید؛ و زکات بدهید، سپس (با اینکه پیمان بسته بودید)، همه‌ی شما- جز عده‌ی کمی- سرپیچی کردید؛ و (از وفای به پیمان خود) روی گردان شدید.
1- امر به معروف و نهی از منکر مقطعی و مختصّ به افراد خاصی نیست. (نور الثقّلین)
2- امر به معروف و نهی از منکر نمودن در هر حالی لازم و ضروری است. (نور الثّقلین)
3- بیان نیکو و زبان خوش نقش بسزایی در پذیرفتن امر و نهی دارد. (نور الثقّلین- در المنثور)
4- «قولوا» فعل امر است: و آن دلالت بر وجوب دارد، بنابراین امر به معروف و نهی از منکر واجب است. (نور المثقّلین- درّالمنثور- مجمع‌البیان)
5- نجات یافتن آمران به معروف و ناهیان از منکر در پیشگاه الهی؛ نتیجه‌ی قول و عمل آمران و ناهیان است. (نور الثقّلین)
6- خطاب آیه عام است و شامل همه‌ی انسانها می‌شود. (در المنثور- تفسیر مجمع البیان)
7- به یکی از شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر (علم به معروف و منکر) اشاره دارد. (در المنثور)
8- کلمه‌ی «حسنا» به جای امر به معروف و نهی از منکر نشسته است و این دلیل بر اهمیت این دو فرضیه می‌باشد. (در المنثور)
9- «قولوا للناس حسناً» در نیکو سخن گفتن فقط مؤمن مطرح نیست، بلکه «النّاس» مطرح است یعنی ما مأموریم که با همه به نیکوئی سخن بگوئیم. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
10- وجود امر به معروف در ادیان گذشته. (تفسیر راهنما)
11- اشاره به مراتب امر به معروف و نهی از منکر دارد؛ (مرتبه‌لسانی). (تفسیر مجمع البیان)
12- اشاره دارد به ؛ شرایط تأثیر امر به معروف و نهی از منکر. (یعنی نیکو سخن گفتن). (تفسیر مجمع البیان)
بقره 263
اعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«قول معروف و مغفره خیر من صدقه یتبعها أذی و الله غنّی حلیم»
گفتار پسندیده (در برابر نیازمندان) و عفو (و گذشت از خشونتهای آنها) از بخششی که آزاری به دنبال آن باشد، بهتر است، و خداوند، بی‌نیاز و بردبار است.
الشیطن یعدکم الفقر و یأمرکم بالفحشاء و الله یعدکم مغفره منه و فضلاً و الله واسع علیم.
شیطان، شما را ( به هنگام انفاق) وعده‌ی فقر و تهیدستی می‌دهد؛ و به فحشاء (و زشتیها) امر می‌کند؛ ولی خداوند وعده‌ی «آمرزش و فزونی» به شما می‌دهد؛ و خداوند، قدرتش وسیع و (به هر چیز داناست).
آل عمران 21
اعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«إن الذین یکفرون بایات الله و یقتلون النبیین بغیر حقّ و یقتلون الذین یأمرون بالقسط من الناس فبشرهم بعذاب الیم»
کسانی که نسبت به آیات خدا کفر می‌ورزند و پیامبران را به ناحق می‌کشند و (نیز) مردمی را که امر به عدالت می‌کنند، به قتل می‌رسانند، به کیفر دردناک (الهی) بشارت ده.
1- نام کسانی که به عدالت دعوت می‌کنند، در ردیف انبیاء برده می‌شود و کیفر کسانی که آمران و ناهیان را به قتل می‌رسانند مانند کسانی است که پیامبران را به قتل می‌رسانند (همچون قاتلان پیامبرانند) (تفسیر نور)
2- در شرایطی اظهار حق لازم است. اگر چه به قیمت شهادت انبیاء و اولیاء باشد. (تفسیر نور)
3- کشتن آمران به معروف، عذاب دردناک الهی را به دنبال دارد. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
4- به قرینه‌ی فعل مضارع (یقتلون)، دلالت بر استمرار امر به معروف و نهی از منکر دارد. ( تفسیر المیزان)
5- بحث قتل آمران و ناهیان بعد از کفر به خداوند متعال مطرح شده و این نشان دهنده‌ی این است که کشتن آمران به معروف بسیار خطرناک است. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
6- عذاب دنیوی و اخروی سزای کسانی است که با انبیاء، آمران و ناهیان، به مقابله بپردازند و آنها را به قتل برسانند. (ترجمه تفسیر المیزان)
7- جایگاه آمران به معروف و ناهیان از منکر و اهمیت این دو فرضیه را بیان می‌کند. (جامع البیان- نور الثقلین)
8- امر به معروف و نهی از منکر باید به گونه‌ای باشد که مفسده‌ای بر آن مترتب نشود. (جامع البیان فی تفسیر القرآن)
9- خداوند متعال با تشدید عذاب، بر کسانی که مانع از انجام کار آمران و ناهیان می‌شوند، از آمران و ناهیان حمایت کرده است. (جامع البیان فی تفسیر القرآن)
10- قرار گرفتن آمرین به معروف و ناهین از منکر در ردیف تبیین و فرستادگان خداوند، دلیل بر اهمیت این دو فریضه می‌باشد. (مجمع البیان فی تفسیر القرآن)
1- از جمله کسانی که در روز قیامت عذاب شدیدتری دارند کسانی هستند که پیامبران الهی آمران به معروف و ناهیان از منکر را به قتل می‌رسانند.
2- کار آمران به معروف و ناهیان از منکر همان کار پیامبران الهی است.
3- کسی که در راه امر به معروف و نهی از منکر کشته شود شهید است و با پیامبران الهی محشور خواهد شد.
4- بدترین اقوام و مردم کسانی هستند که آمر به معروف و عدل و ناهی از منکر را به قتل برسانند.
5- بدترین مردم کسانی هستند که امر به معروف و نهی از منکر نمی‌کنند.
6- خداوند در این آیه به کافران و قاتلان پیامبران و آمران به معروف و ناهیان از منکر بشارت عذاب می‌دهد و در حالی که معمولاً بشارت برای پیش آمد و خبرهای خوش به افراد به کار می‌رود، امّا در اینجا ایشان را بشارت به عذاب دردناک الهی می‌دهد که جای تأمّل است.
7- کار خداوند و کتاب خدا (قرآن کریم) و پیامبران و آمران به معروف و ناهیان از منکر در ردیف همدیگر است.
الکشف والبیان فی تفسیر القرآن ثعلبی
آل عمران 22
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«اولئک الذین حبطت أعملهم فی الدنیا و الآخره و ما لهم من ناصرین»
آنها کسانی هستند که اعمال (نیکشان، به خاطر این گناهان بزرگ) در دنیا و آخرت، تباه شده، و یاور و مددکار (و شفاعت کننده‌ای) ندارند.
1- جزای قاتلین آمرین به معروف و ناهین از منکر، باطل شدن تمام اعمال آنان است. «بنابر اضافه (اعمال به هم)». (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
2- اگر کسی شخصی را به جرم اینکه امر به معروف و نهی از منکر می‌کند، به قتل برساند، تمام اعمال نیکش باطل و در روز قیامت مشمول شفاعت نخواهد شد. (ترجمه‌تفسیر المیزان)
3- اهمیت امر به معروف و نهی از منکر (مجمع‌البیان)
4- آمر به معروف وناهی از منکر زمانی که منکری را می‌بیند اگر بترسد از اینکه با نهی از منکر نمودن وی، او را به قتل می‌رسانند، جایز است، آن منکر را انکار نماید (نهی از منکر ننماید). (مجمع البیان)
5- امر به معروف و نهی از منکر نمودن، مقام و شخصیت نمی‌شناسد. (مجمع‌البیان)
6- استعمال لفظ جهاد به جای امر به معروف و نهی از منکر؛ (افضل الجهاد کلمه حقّ عند سلطان جائر) (مجمع البیان)
7- بر امر و نهی نمودن مفسده‌ای مترتّب نباشد. (مجمع البیان)
8- منتفی شدن امر به معروف و نهی از منکر در جایی که منجر به قتل شود. (مجمع البیان)
9- در ترک نمودن امر به معروف و نهی از منکر ظنّ به قتل کفایت می‌کند. (مجمع البیان)
10- قرار گرفتن آمرین به معروف و ناهین ا زمنکر در ردیف انبیاء الهی. (مجمع البیان)
11- حبط و از بین رفتن اعمال در دنیا و آخرت، نتیجه تکفیر آیات خداوند است و هم چنین نتیجه‌قتل انبیاء و آمرین به معروف و ناهین از منکر. (مجمع البیان)
آل عمران 104
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«ولتکن منکم امّه یدعون إلی الخیر و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و أولئک هم المفلحون»
باید از میان شما، جمعی دعوت به نیکی، و امر به معروف و نهی از منکر کنند! و آنها همان رستگارانند.
1- امر به معروف و نهی از منکر واجب کفائی است. چون فعل امر «تکن» دلالت بر وجوب می‌کند، و «منکم» من تبعیضیه است. یعنی دلالت بر کفایی بودن این واجب دارد. (تفیر المیزان)
2- در امر به معروف و نهی از منکر تنها یک نفر تأثیر گذار نیست. لذا قرآن می‌فرماید: «امّه» (ترجمه تفسیر المیزان)
3- امر به معروف و نهی از منکر باید استمرار داشته باشد. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
4- قول «لین» زبان خوش در امر به معروف و نهی از منکر ضرورت دارد. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
5- امر به معروف بر نهی از منکر مقدم است. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
6- ما مأموریم که هر آنچه که خیر و معروف است، انسانها را به آن دعوت کنیم. (الف و لام الخیر و المعروف، یعنی تمام خیر و معروفها. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
7- ما مأموریم که تمام منکرات را نهی نمائیم؛ لذا می‌فرماید: «و المنکر» که الف و لام آن دلالت بر تمام منکرات دارد. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
8- عاقبت آمران به معروف و ناهیان از منکر رستگاری است. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
9- تفسیری که در ذیل آیه بیان شده است، بیانگر معروفات و منکرات می‌باشد. (جامع البیان)
10- از اینکه شاخصه‌ی یک امت خوب و بهتر، امر به معروف و نهی از منکر کردن آنان قرار داده شده است، دلیل بر اهیمت این دو فریضه‌الهی است. (جامع البیان- عیاشی)
11- در جامعه‌اسلامی لازم است گروهی که مورد تأیید نظام هستند، بر اوضاع، برخوردها و حرکت‌ها نظارت داشته باشند. (راهنما- نور- عیاشی)
12- در جامعه دعوت به خیر از امر به معروف مقدم است. (نور)
13- جلوگیری از فساد، بدون قدرت منسجم و مسئول مشخص امکان‌پذیر نیست. (نور)
14- کسانی که برای اصلاح جامع دل می‌سوزانند رستگاران واقعی هستند. (راهنما و نور)
15- امر به معروف و نهی از منکر باید دائمی باشد. (نور)
16- دعوت به خیر و امر به معروف و نهی از منکر از راههای ایجاد وحدت در میان مسلمین است. (تفسیر راهنما)
17- ضرورت به وجود آمدن تشکل در میان گروههای امر کننده به معروف و نهی کننده از منکر. (تفسیر راهنما)
18- امت حضرت محمد (صلی الله علیه وآله) با اوصاف (دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر) شناخته می‌شوند. (عیاشی)
19- همانطور که امر به معروف و نهی از منکر واجب است، عمل نمودن به آن هم از جانب آمران و ناهیان لازم و ضروری است. (نور الثقلین)
20- تنها با هماهنگی گفتار و اعمال آمر به معروف و ناهی از منکر آثار و فواید امر و نهی بدست می‌آید. (نور الثقلین)
21- با توجه به روایت: امر به معروف و نهی از منکر نیازمند یاری هستند و هرگز نباید روی زمین بماند و باید اجرا و عملی شوند. (نور الثقلین)
22- پاداش آمران به معروف و ناهیان از منکر، عزت و سربلندی نزد خداوند است. (نور الثقلین)
23- از جمله کیفر و سزای تارکان امر به معروف و نهی از منکر، خوار و ذلیل شدن و عذاب اخروی و مسلّط شدن سلطان ظالم بر آنان می‌باشد. (نور الثقلین و مجمع البیان)
1- آمر به معروف و ناهی از منکر جانشین خدا بر روی زمین است و جانشین رسول خدا و جانشین کتاب خداست .
2- بهترین مردم کسانی هستند که بیشتر امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند.
3- امر به معروف و نهی از منکر نباید ترک شود حتی در صورتی که خود آمر یا ناهی بدان چه که می‌گوید عمل نمی‌کند.
4- بهترین جهاد امر به معروف و نهی از منکر و پست شمردن فاسقین است.
5- کسی که امر به معروف می‌کند، انسان مؤمن را یاری نموده است و کسی که نهی از منکر می‌کند یعنی منافق را به خاک می‌مالد و کسی که منافقان را پست کند و برای خداوند غضب نماید (نهی از منکر نماید) خداوند متعال نیز به خاطر او غضب می‌نماید.
6- اصلاح جامعه و جلوگیری از فساد، بدون قدرت منسجم و مسئول مشخص امکان‌پذیر نیست.
7- دعوت به خیر و امر به معروف و نهی از منکر باید به صورت دائمی و همیشگی باشد نه گاه‌گاهی و موقتی
8- امر به معروف مقدم بر نهی از منکر می‌باشد؛ زیرا اگر مسیر معروفها باز شود زمینه برای منکرات کم می‌شود.
9- آمران به معروف و ناهیان از منکر از رستگارانند و کسانی که سکوت می‌کنند از رستگاری بی‌بهره‌اند.
10- رستگاری و فلاح تنها در نجات خود خلاصه نمی‌شود بلکه تلاش برای نجات و رشد دیگران نیز از شرایط فلاح و رستگاری است.
11- اگر امر به معروف و نهی از منکر در جامعه به فراموشی سپرده شود خداوند سلطان ظالمی را بر آن جامعه مسلّط می‌کند که بزرگان را احترام نمی‌کند و به کوچک‌ترها نیز رحم نمی‌کند و دعای نیکان مستجاب نمی‌گردد و به طالبان کمک,یاری نمی‌شود و آمرزش طلبان آن نیز آمرزیده نمی‌شوند.
الکشف والبیان فی تفسیر القرآن ثعلبی
آل عمران 105
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و لا تکونوا کالذین تفرّقوا و اختلفوا من بعد ماجاءهم البینت و أولئک لهم عذاب عظیم»
و مانند کسانی نباشید که پراکنده شدند و اختلاف کردند؛ (آن هم) پس از آنکه نشانه‌های روشن (پروردگار) به آنان رسید! و آنها عذاب عظیمی دارند.
آل عمران 110
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«کنتم خیر امّه أخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تؤمنون بالله و لو ءامن أهل الکتب لکان خیراً لهم منهم المؤمنون و أکثرهم الفسقون»
شما بهترین امتی بودید که به سود انسانها آفریده شده‌اید؟ (چه اینکه) امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید و به خدا ایمان دارید و اگر اهل کتاب (به چنین برنامه و آیین درخشانی) ایمان آورند، برای آنها بهتر است (ولی تنها) عدّه‌ی کمی از آنها با ایمانند؛ و بیشتر آنها فاسقند.
1- مقدم شدن امر به معروف و نهی از منکر بر ایمان به خدا دلیل بر اهمیت امر و نهی می‌باشد. (درّ المنثور)
2- امر به معروف و نهی از منکر وظیفه‌ای اجتماعی است. (در المنثور و راهنما)
3- بهترین امت بودن، با شعار بدست نمی‌آید بلکه با ایمان و امر به معروف و نهی از منکر بوجود می‌آید. (ترجمه تفسیر المیزان، مجمع البیان، راهنما نور)
4- سفارش نمودن به خوبی‌ها بدون مبارزه با فساد نتیجه بسیار کمی دارد. (نور)
5- تک‌تک افراد امت اسلامی باید امر به معروف و نهی از منکر کنند. (نور)
6- مقصود از معروف و منکر در آیه تمام معروفها و تمام منکرات است. (مجمع البیان)
7- با توجه به تفسیر آیه یکی از شرائط وجوب امر به معروف و نهی از منکر علم به معروف و منکر می‌باشد. (مجمع البیان فی تفیسر القرآن)
8- ایمان به خدا، امر به معروف و نهی از منکر باید مستمر و دائمی باشد. (تأمرون، تنهون، تؤمنون). (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
9- امر به معروف و نهی از منکر بر ایمان به خداوند مقدم شده، چون کسی که امر به معروف و نهی از منکر نمی‌کند، در ایمان خود نیز استوار نیست. (ترجمه تفسیر المیزان)
آل عمران 111
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«لن یضرّوکم إلاّ أذی و إن یقتلوکم یولّوکم الأدبار ثمّ لا ینصرون»
اهل کتاب هرگز نمی‌توانند به شما زیان برسانند؛ جز آزارهای مختصر؛ و اگر با شما پیکار کنند؛ به شما پشت خواهند کرد (وشکست می‌خورند) سپس کسی آنها را یاری نمی‌کند.
آل عمران112
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«ضربت علیهم الذّلّه أین ما ثقفوا إلاّ بحبل مّن الله و حبل مّن الناس و بآءو بغضب من الله و ضربت علیهم المسکنه ذلک بأنّهم کانوا یکفرون بآیت الله و یقتلون الأنبیاء بغیر حقّ ذلک بما عصوا و کانوا یعتدون»
هر جا یافت شوند مهر ذلت بر آنان خورده است؛ مگر با ارتباط به خدا، (و تجدید نظر در روش ناپسند خود) و (یا) با ارتباط به مردم (و وابستگی به این و آن) و به خشم خدا گرفتار شده‌اند؛ و مهر بیچارگی بر آنها زده شده؛ چرا که آنها به آیات خدا، کفر می‌ورزیدند و پیامبران را به ناحق می‌کشتند. اینها به خاطر آن است که گناه کردند و (به حقوق دیگران) تجاوز نمودند.
آل عمران 113
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«لیسوا سوآء مّن أهل الکتب أمّه قأئمه یتلون ءایت الله ءانآء اللّّیل و هم یسجدون»
آنها یکسان نیستند؛ از اهل کتاب، جمعیتی هستند که (به حق) قیام می‌کنند؛ و پیوسته در اوقات شب، آیات خدا را می‌خوانند، در حالی که سجده می‌نمایند.=
آل عمران 114
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«یؤمنون بالله و الیوم الأخر و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و یسرعون فی الخیرات و أولئک من الصلحین»
به خدا و روز واپسین ایمان می‌آورند، امر به معروف و نهی از منکر می کنند؛ و در انجام کارهای نیک پیشی می‌گیرند؛ و آنها از صالحانند.
1- مسئله امر به معروف و نهی از منکر آنقدر مهم است که در کنار ایمان به خداوند و ایمان به معاد ذکر شده است. (ترجمه المیزان)
2- امر به معروف و نهی ا زمنکر باید دوام و استمرار داشته باشد. (ترجمه تفسیر المیزان)
3- ملاک در صالح بودن، امر به معروف و نهی از منکر کردن است. (ترجمه تفسیر المیزان)
4- امر به معروف و نهی از منکر، اختصاص به گروه، قوم و ملت خاصی ندارد. لذا می‌فرماید: «اهل کتاب» هم که قرآن آنها را تمجید می‌کند به خاطر امر به معروف و نهی از منکرشان می‌باشد. (ترجمه تفسیر المیزان)
5- از جمله شرائط امر به معروف و نهی از منکر کردن علم به معروف و منکر داشتن است. (مجمع البیان)
6- آمران به معروف و ناهیان از منکر می‌بایست با مراجعه به آیات امر به معروف و نهی از منکر، آنها را شناسایی و با علم به آن نسبت به راهکارها و انجام آن اقدام نمایند. (مجمع البیان)
7- در ردیف هم قرار گرفتن ایمان به خدا، ایمان به روز آخرت و امر به معروف و نهی از منکر دلیل بر اهمیت این فریضه می‌باشد. (مجمع البیان فی تفسیر القرآن)
8- جدا ذکر کردن امر به معروف ونهی از منکر از [«خیر» یسارعون فی الخیرات] دلیل بر تأکید و اهمیت امر به معروف و نهی از منکر می‌باشد. (مجمع البیان)
9- «اولئک من الصالحین» پاداشی است که خداوند متعال برای مؤمنان و آمران به معروف و ناهیان از منکر و سبقت گیرندگان در کارهای خیر در نظر گرفته است. (مجمع البیان)
10- همانطور که در سوره بقره در کنار ایمان، نماز آمده است، در این آیه در کنار ایمان، امر به معروف و نهی از منکر آمده است.
11- امر به معروف و نهی از منکر در ادیان دیگر نیز بوده است. (نور)
12- سجده‌های سحرگاهان باید با امر به معروف و نهی از منکر روز همراه باشد. (نور)
نساء63
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«أولـئک الذین یعلم اللّه ما فی قلوبهم فأعرض عنهم وعظهم وقل لهم فی أنفسهم قولا بلیغا »
آنها کسانی هستند که خدا، آنچه را در دل دارند، می‌داند. از (مجازت) آنان صرف نظر کن؛ و آنها را اندرز ده؛ و با بیانی رسا، نتایج اعمالشان را به آنها گوشزد نما.
1- آیه در بیان مراتب امر به معروف و نهی از منکر (اعراض، لسانی) می‌باشد. (مجمع البیان)
2- اعراض وروی گرداندن از مشرکین و منافقین در جایی است که شرک و نفاق خود را آشکار نکنند، اما اگر شرک و نفاق هویدا شدند، قتل و کشتن آخرین راه حل می‌باشد. (مجمع البیان)
3- مرتبه دیگری از مراتب امر به معروف و نهی از منکر که موعظه بالسان است از وظایف آمرین به معروف و ناهیان از منکر است. (مجمع البیان)
4- برای اینکه امر به معروف و نهی از منکر تأثیر گذار باشد باید با قول بلیغ و رسا همراه باشد.
نساء64
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«وما أَرسلنا من رسول إلا لیطاع بإذن الله ولو أنهم إذ ظلموا أنفسهم جآؤوک فاستغفروا اللّه واستغفر لهم الرَّسول لوجدوا اللّه توابا رَّحیما »
ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر اینکه به فرمان خدا، از وی اطاعت شود. و اگر این مخالفان، هنگامی که به خود ستم می‌کردند(و فرمانهای خدا را زیر پا می‌گذارند) به نزد تو می‌آمدند، و از خدا طلب آمرزش می‌کردند، و پیامبر هم برای آنها استغفار می‌کرد، خدا را توبه پذیر و مهربان می‌یافتند.
نساء114
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
« لا خیر فی کثیر من نجواهم إلا من أَمر بصدقه أَو معروف أَو إصلاح بین النَاس ومن یفعل ذلک ابتغاء مرضات اللّه فسوف نؤتیه أَجرا عظیما»
در بسیاری از سخنان در گوشی (و جلسات محرمانه) آنها، خیر و سودی نیست، مگر کسی که (به این وسیله) امر به کمک به دیگران، یا کار نیک، یا اصلاح در میان مردم کند؛ و هر کس برای خشنودی پروردگار چنین کند، پاداش بزرگی به او خواهیم داد.
1- گاهی امر به معروف و نهی از منکر به صورت آشکارا و رو در رو سبب شرمندگی یا لجاجت طرف مقابل می‌شود. در اینصورت باید با او با نجوا و پنهانی متذکر شد. (نور، جامع البیان، المیزان)
2- انسان با درک و شناخت درست معروفها و منکرات می‌تواند راهکارهای مناسب آنرا انتخاب و آنگونه که شایسته امر و نهی می‌باشد اقدام کند. (جامع البیان)
3- با توجه به تفسیر، امر به معروف و نهی از منکر نباید مفسده‌ای داشته باشد. (جامع البیان)
4- معروف و منکر را معنا می‌کند. (جامع البیان)
5- امر و نهی کردن باید به خاطر رضای خدا باشد تا اجر بزرگ بر آن مترتب شود. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
مائده63
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«لولا ینهئهم الربنیون و الأحبار عن قولهم الإثم و أکلهم السحت لبئس ما کانوا یصنعون»
چرا دانشمندان نصاری و علمای یهود، آنها را از سخنان گناه آمیز و خوردن مال حرام، نهی نمی‌کنند! چه زشت است عملی که انجام می‌دادند.
1- دلیل بر اهمیت امر به معروف و نهی از منکر می‌باشد. (در المنثور)
2- امر به معروف و نهی از منکر بالاترین نقش را در نجات یک امت دارد. (الدرالمنثور)
3- امر به معروف و نهی از منکر باید دوام و استمرار داشته باشد. (تا زمانیکه گناهی در زمین رخ می‌دهد، بر علماء واجب است که امر به معروف و نهی از منکر کنند.) (در المنثور، المیزان)
4- خطاب متوجه علماء است پس علم داشتن به معروف و منکر در وجوب امر و نهی شرط است. (در المنثور، راهنما)
5- در امر به معروف و نهی از منکر کسانیکه از موقعیت اجتماعی بالاتری برخوردارند وظیفه سنگینتری دارند، لذا آیه علماء را مورد خطاب قرار می‌دهد. (المیزان)
6- علت تقدم نهی از منکر بر منع خوردن غذاهای حرام و رشوه خواری بخاطر این نکته است که گفتار ناحق ضرر آن بر اجتماع و شخص وارد می‌شود و اجتماع را گمراه و فاسد می‌کند امّا خوردن غذاهای حرام ضرر آن متوجه شخص تنهاست. (المیزان)
7- لزوم نهی از منکر در مقابله با انحرافات جامعه. (راهنما)
8- آشنایی عمیق با احکام دین و معارف الهی از شرائط ضروری برای نهی کنندگان از منکر است. (راهنما)
9- بی تفاوتی عالمان و اندیشمندان دینی در برابر گناهان زمینه‌ساز رواج فساد در جامعه است. (راهنما)
10- وظیفه ناهی از منکر حتی در صورت گستردگی گناه در جامعه وظیفه‌ای ثابت و ضروری است. (راهنما)
1- تعبیر به «قولهم الإثم» ممکن است اشاره به این باشد که دانشمندان موظّف هستند که مردم را هم از سخنان گناه آلود باز دارند و هم از اعمال گناه.
2- کلمه‌ی «قول» در اینجا به معنی اعتقاد است یعنی دانشمندان برای اصلاح یک جامعه‌ی فاسد اول باید افکار و عقاید نادرست آنها را تغییر دهند.
3- اصلاح جامعه‌ی فاسد باید از انقلاب فکری شروع شود.
4- قرآن کریم همان گونه که گناهکاران را مورد مذمّت قرار می‌دهد، دانشمندان و عالمان ساکت و ترک کننده‌ی امر به معروف و نهی از منکر را نیز مورد مذمّت قرار می‌دهد و کار آنها را زشت می‌شمرد.
5- سرنوشت تارکان امر به معروف و نهی از منکر همان سرنوشت گناهکاران است.
6- تارک امر به معروف و نهی از منکر شریک جرم گناهکار می‌باشد.
7- بنا به نقلی, این آیه شدیدترین آیه‌ی قرآن در مورد دانشمندان و عالمان وظیفه شناس و ساکت است که خداوند آنها را توبیخ می‌کند.
8- این حکم تنها اختصاص به علمای خاموش و ساکت یهود و نصاری ندارد و همه‌ی علما و دانشمندان را مورد خطاب قرار می‌دهد.
9- حکم خداوند درباره‌ی همگان یکسان است.
10- در آیات قبل درباره‌ی توده‌ی مردم تعبیر به «یفعلون» شده است. اما در این آیه در مورد دانشمندان تعبیر به «یصنعون» شده به این معنا که «یفعلون» از ماده‌ی «عمل» می‌باشد که به کارهایی که از روی دقت یا بی دقتی انجام شود گویند، امّا «یصنعون» از ماده‌ی «صنع» به کارهایی اطلاق می‌شود که از روی دقت و مهارت انجام گیرد یعنی عالم اگر گناهی را مرتکب شد (در برابر گناهان, امر به معروف و نهی از منکر نکرد) مجازاتش از یک فرد جاهل سنگین‌تر است.
11- گناه تارک امر به معروف و نهی از منکر عالمان و دانشمندان دین از سایر افراد سنگین‌تر و مجازاتش بیشتر است و هم چنین در صورتی که عالم و دانشمند دینی امر به معروف و نهی از منکر نماید ثواب عمل وی از سایر افراد جامعه بیشتر خواهد بود.
تفسیر نمونه
مائده 78
اعوذبالله من الشیطان الرجیم
« لعن الّّذین کفروا من بنی اسرائیل علی لسان داوود وعیسی ابن مریم ذلک بما عصوا وکانوا یعتدون »
کافران از بنی اسرائیل بر زبان داوود وعیسی بن مریم لعن شدند واین دو پیامبر بزرگ ازخدا خواستند تا آنها را از رحمت خویش دور سازد این اعلام تنفّر و بیزاری بخاطر آن بود که آنها گناهکار و متجاوز بودند.
1- یکی از شرائط وجوب امر به معروف و نهی از منکر را بیان می‌کند. (احتمال تأثیر) (جامع البیان)
2- در صدد بیان مراتب امر به معروف و نهی از منکر است. (آمر به معروف و ناهی از منکر نباید تنها زبانی عمل کند بلکه قلب، دست و زبان وی باید هماهنگ عمل کنند.) (جامع البیان)
3- هماهنگی میان قول و عمل در امر به معروف و نهی از منکر لازم و ضروری است. (جامع البیان)
4- عذرتراشی انسان در نزد خداوند نمی‌تواند عاملی در انجام ندادن امر به معروف و نهی از منکر باشد، زیرا خداوند این دسته از انسانها را لعنت کرده است. (جامع البیان)
5- تکالیف انسانها در زمان مواجه شدن با منکرات مشخص می‌شود. (جامع البیان)
مائده 79
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«کانوا لا یتناهون عن منکر فعلوه لبئس ما کانوا یفعلون»
آنها از اعمال زشتی که انجام می‌دادند، یکدیگر را نهی نمی‌کردند، چه بدکاری انجام می‌دادند.
1- حضرت عیسی(علیه السلام) قوم بنی اسرائیل را که امر به معروف و نهی از منکر کردند لعنت کرده است. (ترجمه‌تفسیر المیزان)
2- امر به معروف و نهی از منکر باید استمرار داشته باشد. (لا یتناهون) (ترجمه‌المیزان)
3- کسانیکه امر به معروف و نهی از منکر نمی‌کنند از رحمت خداوند بدورند. (ترجمه تفسیر المیزان)
4- نهی از منکر نکردن نوعی کفر است چون اگر شخصی اعتماد به خداوند متعال داشته باشد، باید اوامر او را هم اطاعت کند. (ترجمه تفسیر المیزان)
5- ابراز انزجار انبیاء نسبت به تارکان امر به معروف و نهی از منکر خود نوعی نهی از منکر بوده است، پس نهی از منکر قلبی کفایت نمی‌کندو باید بوسیله لسان هم نهی شود. همانطوری که انبیاء با لعنشان نهی از منکر می‌کردند. (ترجمه تفسیر المیزان)
6- آیه در صدد بیان اهمیت نهی از منکر می‌باشد. (جامع البیان)
7- نجات امت از جمله فواید امر و نهی می‌باشد. (جامع البیان)
8- بقای یک جامعه در انجام این دو فرضیه می‌باشد. (مجمع البیان)
9- ترک نهی از منکر نفرین و لعن خداوند را در پی دارد. (جامع البیان، مجمع البیان)
10- با توجه به معجزه بودن قرآن و آمدن آن برای هدایت تمام انسانها، امر به معروف و نهی از منکر اختصاص به یک زمان خاص یا توسط افراد خاص ندارد. (جامع البیان)
11- با توجه به روایتی که در ذیل آیه در تفسیر آمده است، وجوب همگانی امر به معروف و نهی از منکر را می‌رساند. (مجمع البیان)
1- آمر به معروف و ناهی از منکر باید مسئولیت اجتماعی برای خود قائل شود و افراد گناهکار را امر و نهی نماید.
2- نیکان جامعه نباید در برابر گناهان سایر افراد ساکت باشند چون این عمل سازش کاری با گناهکاران به حساب می‌آید و گناهکاران را عملاً تشویق به گناه بیشتر می‌نماید.
3- سکوت نیکان و پرهیزکاران جامعه در برابر منکرات, عملی بسیار زشت و ناپسند است.
4- امر به معروف و نهی از منکر نباید در جامعه به هیچ وجه ترک شود و باید استمرار داشته باشد.
5- کسانی که امر به معروف و نهی از منکر نمی‌کنند خداوند قلوب آنان را مانند گنهکاران می‌کند و آنها را از رحمت خود دور می‌سازد همانطوری که گنهکاران از رحمت خداوند به دورند.
6- آمر به معروف و ناهی از منکر نباید با گناهکار مأنوس باشد و به چهره آنان لبخند بزند.
7- آمر به معروف و ناهی از منکر نباید با شخص گناهکار و کافر طرح دوستی و محبت بریزد.
تفسیر نمونه
مائده117
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«ما قلت لهم إلا مآ أمرتنی به أن اعبدوا الله ربی و ربکم و کنت علیهم شهیداً ما دمت فیهم فلما توفّیتنی کنت أنت الرقیب علیهم و أنت علی کلّ شیء شهید»
من جز آنچه مرا به آن فرمان دادی، چیزی به آنها نگفتم؛ (به آنها گفتم) خداوندی را بپرستید که پروردگار من و پروردگار شماست!و تا زمانی که در میان آنها بودم، مراقب و گواهشان بودم، ولی هنگامی که مرا از میانشان برگرفتی، تو خودت مراقب آنها بودی؛ و تو بر هر چیز گواهی!
اعراف157
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«الذین یتّبعون الرّسول النّبی الأمی الذی یجدونه مکتوباً عندهم فی التورئه و الإنجیل یأمروهم بالمعروف و ینهئهم عن المنکر و یحلّ لهم الطّیبت و یحرم علیهم الخبئث و یضع عنهم إصرهم و الأغلل الّتی کانت علیهم فالذین ءامنوا به و عزّروه و نصروه و اتّبعوا النّور الذّی أنزل معه أولئک هم المفلحون»
همانا که از فرستاده (خدا)، پیامبر «امی» پیروی می‌کنند؛ پیامبری که صفاتش را، در تورات و انجیلی که نزدشان است، می‌یابند؛ آنها را به معروف دستور می‌دهد، و از منکر باز می‌دارد؛ اشیاء پاکیزه را برای آنها حلال می‌شمرد و ناپاکیها را تحریم می‌کند؛ و بارهای سنگین، و زنجیرهایی را که بر آنها بود، (از دوش و گردنشان) بر می‌دارد؛ پس کسانی که به او ایمان آوردند و حمایت و یاریش کردند، و از نوری که با او نازل شده بود پیروی نمودند، آنان رستگارنند.
1- آیه انواع معروفها و منکرات را بیان می‌کند.(جامع البیان)
2- ناظر به یکی از شرائط وجوب امر به معروف و نهی از منکر یعنی علم به معروف و منکر است. (جامع البیان)
3- آمرین به معروف و ناهیان از منکر باید به رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله) اقتدا کنند. (جامع البیان)
4- کار پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله)امر به معروف و نهی از منکر است و آمده است تا انسانها را از غل و زنجیر شهوات نجات بخشد. (المیزان)
5- وظیفه مردم اطاعت و یاری آمرین به معروف و ناهیان از منکر است. (ترجمه تفسیر المیزان)
6- عاقبت کسانی که از آمرین به معروف و ناهیان از منکر تبعیت کنند رستگاری است. (ترجمه تفسیر المیزان)
7- امر به معروف و نهی از منکر باید دائمی و مستمر باشد. (ترجمه تفسیر المیزان)
8- علم داشتن به معروف و منکر نیاز و ضروری است تا بر اثر شناختن، امر به منکر و نهی از معروف صورت نگیرد. (المیزان)
9- امر به معروف و نهی از منکر اختصاص به زمان و مکان خاص ندارد و هر جا که گناه صورت پذیرد باید مانع آن شد. (ترجمه تفسیر المیزان)
10- منکرات در واقع همان غل و زنجیرهایی هستند که باعث سقوط و تنزل انسان می‌شوند. (ترجمه تفسیر المیزان)
11- جایگاه عقل در شناخت معروف و منکر مشخص می‌شود. (مجمع البیان)
12- شناخت معروف و منکر از شرائط وجوبی این دو فریضه می‌باشد. (مجمع البیان)
13- فرمان بکارهای شایسته یعنی امر به معروف و بر حذر داشتن از کارهای ناروا از وظایف اساسی پیامبر (صلی الله علیه وآله) و از اهداف رسالت بوده است. (راهنما)
14- امر به معروف و نهی از منکر از علامت‌های موجود در تورات و انجیل برای شناسایی پیامبر (صلی الله علیه وآله) بوده است. (تفسیر راهنما)
اعراف164
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و إذ قالت أمه منهم لم تعظون قوماً الله مهلکهم أو معذّ بهم عذاباً شدیداً قالوا معذره إلی ربکم و لعلّهم یتّقون»
و هنگامی را که گروهی از آنها گفتند:« چرا جمعی (گنهکار) را اندرز می‌دهید که سرانجام خداوند آنها را هلاک خواهد کرد، یا به عذاب شدیدی گرفتار خواهد ساخت» گفتند: «برای اعتذار (و رفع مسؤلیت) در پیشگاه پروردگار شماست، به علاوه شاید آنها (بپذیرند و) تقوا پیشه کنند.
1- از موعظه کردن نبایدخسته شد و موعظه باید استمرار داشته باشد. (ترجمه تفسیر المیزان)
2- در امر به معروف و نهی از منکر ملامت ملامتگران و سرزنش سرزنش کنندگان نباید باعث یأس و ناامیدی گردد. (ترجمه‌ی تفیر المیزان)
3- در هر جا که روزنه‌ی امیدی برای تأثیر امر و نهی می‌باشد (احتمال اثر می‌دهیم) امر به معروف و نهی از منکر کنیم (ترجمه‌ی تفیسر المیزان، مجمع البیان)
4- امر به معروف و نهی از منکر نکردن باعث هلاکت و عذاب شدید می‌گردد. (ترجمه‌ی تفیسر المیزان)
5- خطاب آیه عمومیت دارد و شامل تمام انسانها می‌شود. (ترجمه‌ی تفیسر المیزان)
6- نهی از منکر وسیله‌ای برای باز داشتن مردم از گناهان است. (تفسیر راهنما)
7- تلاش برای اصلاح جامعه و نهی از منکر امری لازم و ضروری بر عهده‌همگان است. (راهنما)
8- تنها صالحان و نهی‌کنندگان از منکرات در جوامع فساد پیشه، دارای عذری قابل قبول در پیشگاه خداوند هستند. (راهنما- مجمع البیان)
9- کسانی که از گناه و فساد پرهیز می‌کنند در صورتی که برای بازداری جامعه از گناه تلاش نمی‌کنند مسئول هستند. (راهنما)
10- نپذیرفتن حق از جانب فاسقان مجوز ترک نمودن نهی از منکر نیست. (راهنما)
11- عدم رضایت از کار گنهکاران و مرتکبین منکر سبب تجارت نمی‌شود. (مجمع البیان)
12- هماهنگ بودن امر به معروف و نهی از منکر قلبی بالسانی و عملی سبب نجات در پیشگاه خداوند می‌شود. (مجمع البیان)
1- مأمور به وظیفه‌ایم نه مأمور به نتیجه.
2- یکی از اثرات امر به معروف و نهی از منکر رفع مسئولیت و معذور بودن در پیشگاه خداوند است.
3- در امر به معروف و نهی از منکر کردن ناامید نشویم شاید گنهکار با تقوا شود.
4- در هر جا که روزنه‌ی امیدی برای اثرپذیری از حق یافتیم اقدام کنیم.
5- حتی اگر احتمال تأثیر هم (در امر به معروف ونهی از منکر) ندهیم باید از پند و اندرز خودداری نمائیم که این عمل چند فایده دارد: 1- رفع مسئولیت 2- اتمام حجّت 3- آگاه کردن و بیدار کردن وجدان اطرافیان 4- گناه, لذت اولیه‌ی خودش را ندارد.
6- بیان حقایق و وظایف الهی بدون احتمال تأثیر نیز در برخی موارد واجب است.
7- امر به معروف و نهی از منکر کردن فقط به خاطر اثر گذاشتن نیست بلکه در بعضی موارد باید حقانیت مطلبی را ثابت کنیم مثلاً مواردی که اگر حکم خداوند گفته نشود و از گناه انتقاد نگردد کم‌کم به دست فراموشی سپرده می‌شود و بدعت‌ها جان می‌گیرد و سکوت دلیل بر رضایت و موافقیت محسوب می‌شود.
