صحیفه سجادیه این صحیفه و مجموعه نورانی که از سوی حضرت حق جل ّ و اعلی بر لسان مبارک زین العابدین امام سجاد ـ علیهالسلام ـ نازل شده را با این فهم و درک بشری نمیتوان شناخت و به عمق معارف ارزشمند و نورانی آن دست یافت، لیکن با انس و بهرهمندی هر چه بیشتر از معارف سرشار از عشق و معرفت و غنای آن میتوان به گوشههائی از عظمت آن دست یافت.
امام سجاد ـ علیهالسلام ـ در آن دوران خفقان و اختناق که از سوی حاکمان ظالم اموی ایجاد شده بود آن همام تحت نظر بوده و تمامی رفت و آمد آن حضرت شدیداً تحت کنترل و مراقبت آنها بود و در واقع، تشنگان حقیقت و شیعیان در آن عصر، از محضر امام و ارشادات ایشان، به طور کامل بهرهمند نبودند و در واقع نمیگذاشتند که مردم بتوانند از فیض حضور امام استفاده نمایند.
لذا در این دوران غمانگیز، امام زین العابدین ـ علیهالسلام ـ برترین و استوارترین ابزار برای ابلاغ رسالت امامت خویش را در قالب دعا و نیایش متبلور نمود که در حقیقت بهترین سلاحی بود که در آن عصر خفقان، برّندهترین شمشیر و زیباترین نبرد در برابر سیل هجوم ظلم، تعدّی و افکار باطل بود. این شیوه ابلاغ رسالت به قدری در خور عظمت بود که حضرت امام خمینی(ره) از آن به عنوان قرآن صاعد یاد نموده و آنرا زبور آل محمّد مینامند و میفرمایند: ما مفتخریم که ادعیه حیات بخش که او را قرآن صاعد میخوانند از ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ است.[1]
تبیین رسالت صحیفه سجادیه:
برای به دست آوردن رسالت صحیفه سجادیه، توجه به دو مبدأ فاعلی و مبدأ غایی در این صحیفه نورانی حائز اهمیت است.
وقتی که به مبدأ فاعلی پیامها و معارف ارزشمند صحیفه سجادیه توجه می نماییم، در مییابیم که این عبارات غنی، استوار و جامع، نمیتواند از زبان شخصی معمولی ارائه شده باشد. مجموع دعاهای امام سجاد ـ علیهالسلام ـ که به نام زیبای صحیفه سجادیه معروف شده است، پس از قرآن مجید و نهج البلاغه، بزرگترین و مهمترین گنجینه گرانبهای حقایق و معارف الهی است، به طوری که از ادوار پیشین از طرف دانشمندان برجسته ما، این صحیفه نورانی به «اخت القران»[2] و «انجیل اهل بیت ـ علیهم السلام ـ» و «زبور آل محمد ـ علیهم السلام ـ» لقب گرفته است.[3]
امام سجاد ـ علیهالسلام ـ ملقّب به القاب بینظیر از سوی بزرگان شیعه و سایر فرق اسلامی بودند مانند: سید العابدین، سید المتقین، امین، سیدالساجدین، زین الصالحین، زکی و… .[4]
توجه به زندگانی سرشار از زهد، عبادت و معنویت آن حضرت و نیز توجه به علم متصل به منبع لا یزال الهی و استشمام بوی خوش کلام نبوی در بیانات آن حضرت و عظمت مافوق بشری آن وجود نازنین و آسمانی، ما را به این واقعیت رهنمون میسازد که صحیفه سجادیه دارای پیامی سترگ و رسالتی بس عظیم و غنایی بیبدیل میباشد.
ـ ابعاد مختلف عملکرد امام سجاد ـ علیهالسلام ـ در طول حیات مبارکشان عبارتند از: ارشاد و هدایت امت، تربیت اصحاب خاص و کادرسازی، هشدار به عقاید غالیان، جبرگرایان، و منحرفان و دفاع جدی از حریم دین و سنّت نبوی، احتجاجات و مناظرات با افراد مختلف، دستگیری از درماندگان، تأسیس حوزه علمیه، مبارزه با تهاجم فرهنگی، تفسیر و تبیین معارف والای قرآن و ترویج فرهنگ قرآنی، نشر احکام و آثار تربیتی اخلاقی، تبیین معارف والای دین در کلاس دعا و…
ـ و اما توجه به مبدأ غایی صحیفه سجادیه که همان انگیزه نهایی آن حضرت است، اهداف الهی و رسالت عظیم آنرا نمایان میسازد.
یکی از روشهای تبلیغی و عملکرد فرهنگی مبارزاتی امام سجاد ـ علیهالسلام ـ، تبیین معارف والای اسلام در قالب دعا بود. از آنجا که در زمان امام سجاد ـ علیهالسلام ـ شرایط اختناق آمیزی حکمفرما بود، امام بسیاری از اهداف و مقاصد خود را در قالب دعا و مناجات بیان میکرد[5] و از این طریق رسالت الهی امامت خویش را به همگان ابلاغ میفرمود.
آری دعا و نیایش که بهترین پیوند معنوی میان انسان و پروردگار متعال است آثار ارزنده و بینظیری دارد که با سیر و انس با معارف ادعیه صحیفه سجادیه میتوان رسالت و اهدافی که در آن دنبال شده است را به موارد زیر اشاره نمود:
ـ صحیفه سجادیه به منزله یک دائره المعارف علوم بشری است که آنچه انسان برای سعادت خویش به آن نیازمند است در آن بیان شده که در حقیقت شامل تمامی اصول اعتقادات و فروع دین و معارف والای توحیدی و عرفانی و اخلاقیات و… است که از زوایای مختلف این مباحث بیان شده است.
وقتی در آثار بسیاری از بزرگان و اندیشمندان شیعی سیر مینماییم در مییابیم که بسیاری از مباحث خود را نشأت گرفته از معارف صحیفه سجادیه نگاشتهاند.
ـ امام سجاد ـ علیهالسلام ـ توجه کامل دارند به اینکه انقلابی بدون پشتوانه معنوی، افرادی در آن پدید میآیند که سست بنیان بوده و جزء گروه باد و افرادی متزلزل میباشند که در هر موجی خود را میبازند و این نیست مگر ویژگی انسانهایی که بدون دانش و بینش اسلامی و به دور از فضایل اخلاقی رشد کردهاند. لذا با توجه به این نیاز اساسی و مسئولیت و رسالت امامت، یکی از مهمترین اهدافی که به وضوح در صحیفه سجادیه متجلّی است تعلیم، تربیت، رهنمایی به سوی خودسازی و کمالات انسانی و تعالی روح انسانی است.
امام در حقیقت در قالب دعا و نیایش، به بیان یک سلسله جامع از مسایل عرفانی و فضایل اخلاقی و کمالات روحی پرداختهاند.
دعای شریف مکارم الاخلاق صحیفه سجادیه، حاوی تعالیمی مهم و درسهای آموزنده و انسانساز است و به هر نسبت که افراد علاقمند و با ایمان در مضامین آن دقت کنند و محتوای آنرا به نیکی فرا گیرند و دستورهایش را عملاً به کار بندند، به همان نسبت از سعادت واقعی و کمال راستین برخوردار میگردند و به مکارم اخلاق و سجایای انسانی متخلق میشوند.[6]
ـ یکی دیگر از اهداف ارزشمند صحیفه سجادیه به فعلیت رساندن قابلیتها و استعدادهای انسانی که در درون تمامی انسان نهفته است به گونهای که با انس و بهرهمندی از این معارف نورانی میتوان استعدادها و توانمندیهای روحی، اخلاقی معنوی، علمی و… را شکوفا نمود.
ـ این صحیفه، درها و روزنههای امید و آرزو و توکل به رحمت بیانتهای الهی را میگشاید. انسانی که در این آشفته بازار دنیا همواره در تند بادهای شیاطین، به بنبستهای لاعلاج میرسد، هر قدر هم گنهکار و دور از معرفت ذات احدیت باشد، با دل سپردن به این صحیفه آسمانی، گم شده خود را یافته و با آرامشی وصف ناشدنی دل به رحمت بیانتهای الهی میسپارد و از غنای ادعیه آن بهرهمند میگردد.
ـ امید است بتوانیم هر چه بیشتر در پناه این نازله آسمانی، بهترین بهرههای معنوی را برده و از مسیر این ادعیه گهربار که لذت انس با آن وصف ناشدنی است به مراتب والای معرفت و یقین نائل آییم. انشاءا…
[1] . وصیت نامه سیاسی الهی، امام خمینی(ره)،ص 3، نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
[2] . شیخ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج15،ص 18،بیروت دارالاضواء 1378ق.
[3] . سید علیخان مدنی، ریاض السالکین ص 4، قم موسسه آل البیت.
[4] . سید جعفر شهیدی، زندگانی علی ابن الحسین ـ علیهالسلام ـ ص 7، دفتر انتشارات اسلامی، ج3،1370 ش.
[5] . مهدی پیشوایی، سیره پیشوایان، ص 270، موسسه امام صادق ـ علیهالسلام ـ، 1372ش.
[6] . محمد تقی فلقی، شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق از صحیفه سجادیه ج1 ص 1، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
حسن منتظری-مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه
