پروردگار حکیم، برای آرامش آدمیان، مأمنی دلپذیرتر از کانون خانواده قرار نداده است. خانواده ای که دو پایه استوار آن پدر و مادرند و
وجود فرزند به برکت آنان معنا یافته است. حقوق والدین از جمله امور قابل توجهی است که هم در مصحف شریف الهی و هم در احادیث معصومین(ع) جایگاهی ویژه را به خود اختصاص داده است. خداوند بزرگ در قرآن کریم، پیوسته انسان را به نیک رفتاری نسبتوالدین خود فرمان می دهد: «بالوالدین احسانا». در مرام و کلام معصومین و در ادعیه ای که از آن بزرگواران به جای مانده است نیز تأکید بر مقام والای پدر و مادر نمود گسترده ای دارد. نگارنده این سطور به شوق فهم ذره ای از معرفت کلام نورانی معصومین(ع) تأملی بر یکی از ادعیه جانبخش صحیفه سجادیه داشته است که شامل دعای امام زین العابدین(ع) در حق پدر و مادر است. این دعا در عین بهره مندی از مفاهیمی ژرف، از حیث ظاهر و به لحاظ ظرافتهای ادبی نیز از زیباییهای دلنوازی برخوردار است که عنایت بیشتر اهل فن را به خود جلب می کند. نگارنده نوشتار خود را با توجه به محتوای این دعا(دعای بیست و چهارم صحیفه سجادیه) به دوازده فصل تقسیم کرده است که در هر فصل پس از ذکر بخشی از دعا و ارائه برگردان فارسی آن، به بررسی ظرایف محتوایی دعا پرداخته است.
حوزه شناختی؛ طلب معرفت
خدایا! برمحمد، بنده و فرستاده ات و خاندان پاکش درود فرست و برترین درودها و رحمت و برکات وسلام خود را ویژه آنان ساز. خدایا! پدر و مادر مرا نیز به بزرگداشت و درود خویش مخصوص گردان. ای مهربان ترین مهربانان!
امام در همه ادعیه خود با عبارتی شبیه به این ذکر همواره بر پیامبر و اهل بیتش درود می فرستد. اما نکته قابل توجه دراین دعای نورانی این است که این تنها دعایی است که امام سجاد(ع) در ابتدای آن با لفظ «وأخصصهم»از خداوند درود، رحمت، برکت و سلام برای نبی مکرم و خاندانش طلب می کند. دیگر ادعیه با عبارتهای دیگری همراه است که در مرتبه طلب رحمت برای پیامبر از چنین لفظی استفاده نشده است. با این آغاز ویژه با استفاده ازهمین لفظ وأخصص امام(ع) از پروردگار تقاضا می کند که والدین مرا به کرامتبزرگواری در نزد خود، مخصوص و ویژه گردان و همان طور که در بخش قبلی دعا برای پیامبر بزرگ «صلوات» را درخواست کرده است، در این جا نیز برای والدین «صلاه» را درخواست می کند که با «صلوات» هم ریشه و هم معناست. چنین جایگاهی در الفاظ ادعیه برای والدین مبین عظمت مقام پدر و مادر است. همچنان که در چهار سوره از قرآن مجید، نیکی به والدین بلافاصله پس از مسأله توحید قرار گرفته است: بقره83 – نساء 36-انعام 151- اسراء 23.
این بیان ظریف در جملات آغازین نیایش، خواننده را متنبه می سازد که برای افرادی با شأن و منزلت بسیار والا دعا می کند.
خدایا! بر محمد و خاندانش درود فرست و در دلم انداز هر وظیفه را که در برابر ایشان(والدین) بر عهده من است، بشناسم و آگاهی از آن وظیفه را به کمال در من فراهم آر و چنان کن که آنچه را به من الهام کرده ای، به کار بندم وتوفیق ده تا آنچه بینش آن را به من داده ای به جای آورم و چیزی از آنچه به من آموخته ای، فرو نگذارم و اعضای بدنم از پرداختن به آنچه الهام کرده ای، درنماند.
امام(ع) پس از درود بر نبی معظم، از پروردگار مسألت می کند که معرفت نسبت به حقوق والدین و وظیفه ای را که در قبال آنها متوجه ماست، به ما الهام کند. در این جمله مختصر چند نکته بسیار دقیق و عمیق جلوه گر است:
1- داشتن شناخت نسبت به پدر و مادر و حقوق ایشان، در مراتب بالای معرفتی، همچون معرفت الهی است که خداوند باید از ناحیه لطف و فضل خود، آنها را به آدمی الهام فرماید.
«الهام» در لغت به معنای «چیزی در قلب انداختن» است. بنابراین، آدمی تنها با اتکا به داشته ها و آگاهی های خود نمی تواند به درک مقام و موقعیت والدین نایل شود و باید لطف خداوند شامل حال او شود و این معرفت را در دل آدمی بیندازد.
2- آدمی باید بداند که نمی تواند حقوق والدین را به گونه ای بایسته و شایسته به جای آورد، مگر توفیق الهی او را مدد رساند، زیرا در فراز دیگر دعا، خواسته شده خداوند توفیق عمل به این بصیرت را ارزانی فرماید.
3- از ظواهر آنچه ذکر شده برمی آید که عمل به وظایف در قبال پدر و مادر، کاری دشوار است که هم توان روحی و هم قوای جسمی می طلبد و باید رسیدن به این تواناییها را از خداوند مسألت کنیم.
در اینجا با در ک بالاتری از حقوق والدین و آگاهی از سنگینی عمل کامل وظایفی که در قبال آنان بر عهده داریم، از خداوند می خواهیمکمک ویژه جسمی و روحی ارزانی فرماید، بدین معنا که گاهی انسان از وظیفه ای آگاهی دارد و برای انجام آن درخواست کمک می کند و گاهی از سنگینی و شدت سختی آن وظیفه اطلاع می یابد و می داند که با شرایط عادی از پس آن بر نمی آید؛ بنابراین توان بیشتری را استمداد می کند. امام زین العابدین(ع) در ذکر حقوق مادر می فرماید:از او در مقابل تمام زحمات و خدمات سپاسگزاری کن، اما قادر به تشکر و سپاس مادر نیستی مگر با استعانت و کمک خواستن از خداوند بزرگ و در این راه باید توفیق پروردگار یار تو باشد تا بتوانی خدمات او را جبران کنی. آیه 15 سوره احقاف نیز به همین مضمون اشاره می فرماید: «پروردگارا! مرا توفیق ده تا شکر نعمتی را که به من و پدر و مادرم دادی به جا آورم و عمل صالحی انجام دهم که از آن خشنود باشی.»
4- علم داشتن نسبت به این حقوق و وظایف، به تنهایی در به جای آوردن حقوق والدین مکفی نیست در این راه باید کمر همت گشاد.
5- خدمت رسانی به پدر و مادر آنچنان باید در رفتار فرزند جلوه گر باشد که حتی فرو گذاری ذره ای از آن هم موجب ناآرامی او شود، زیرا در دعا به ما آموخته شده از خداوند بخواهیم به ما یاری رساند تا در خدمت به والدین به اندازه ذره ای کوتاهی نکنیم.
6- تقاضای معرفت یابی درحد کمال همواره باید مورد توجه آدمی واقع شود و این روح طلب باید بر قلب و جان او حکومت داشته باشد.
آخرین نکته ای که می توان از این بخش دعا استنباط کرد آن است که فرزندان نمی توانند به عذر این که ما نمی دانیم چگونه با پدر و مادر معاشرت کنیم، مرتکب خطا شوند؛ بلکه باید به وظایف خود نسبت به آنها علم پیدا کنند.
حوزه انگیزشی؛ کیفیت وضعیت روانی فرزند در خدمت به والدین:
«خدایا! چنان کن که من از پدر و مادرم چنان بیم کنم که از پادشاه خودکامه؛ و به آن دو همچون مادری بس مهربان و دلسوز نیکی کنم و فرمانبرداری از پدر و مادر و نیکی در حق ایشان را برای من از خواب در چشم خواب آلودگان، شادی آورتر و از آب خنک در کام تشنگان گواراتر ساز، تا خواهش ایشان را بر خواهش خود ترجیح دهم و خرسندی آنان را بر خرسندی خود مقدم دارم ونیکی آن دو در حق خودم را بسیار بینم اگر چه اندک باشد و نیکی خود را در حق آنان اندک بینم، اگر چه بسیار بود.»
آدمی برای قرار گرفتن در شرایط مختلف باید از ویژگیهای روانی متناسب با آن شرایط برخوردار باشد. می دانیم که شرط عمل موفق، داشتن امنیت، آسایش و آرامش روانی است. اکنون با عنایت به بخش دوم این دعای شریف، به بررسی شرایط روانی مطلوبی که فرزند برای خدمت به والدین خویش باید داشته باشد، می پردازیم.
1-اولین نکته ای که امام(ع) به آن اشاره می فرماید، آن است که در وجود فرزند ترس و بیمی نسبت به پدر و مادر وجود داشته باشد که همچون ترس و واهمه از پادشاهی خودکامه باشد. به نظر می رسد در به کار رفتن این تشبیه علل زیر مطرح باشد:
الف) هیبت و شکوه پادشاه، جرأت خطا کردن را از اطرافیان سلب می کند. بنابراین آنها سعی می کنند در رفتار و کردار خود نهایت دقت و توجه را به خرج دهند.
ب) کسانی که در خدمت پادشاه خودکامه حاضر می شوند، در واقع سرپرستی و اطاعت او را پذیرفته اند، لذا آمادگی خدمت به او را نیز دارند.
2- پس از تشبیه فوق، بلافاصله از خداوند درخواست می شود فرزند نسبت به والدین حالتی چون مادری مهربان داشته باشد و این تعبیر از ظریف ترین نکات ملحوظ در دعاست. در تمام فرهنگها، مادر نماد رأفت و مهر و مظهر فداکاری و ایثار است و همواره فرزند را بر خود مقدم می دارد. بنابراین، لازم است انسان با رعایت ادب و احترام و در عین ترس و واهمه، از لطافت و مهربانی سرشاری برخوردار باشد.
3- نکته دیگری که از دعا برداشت می شود این است که حتی اگر پدر و مادر همانند پادشاهی خودکامه و سلطه گرهم باشند، باز هم فرزند موظف است در برابر ایشان تواضع و فروتنی داشته باشد و از آنها اطاعت کند.
4-از دیگر حالتهای روانی که فرزند باید به آن مجهز باشد، آن است که اطاعت از پدر و مادر برای او از خواب شیرین خوش تر و از آب خنک برای فرد تشنه، گواراتر باشد. می بینیم که امام معصوم(ع) در این فراز به داشتن انگیزه های پر قوت و نیرومندی در فرزند اشاره می فرمایند. تشبیه بسیار بجا و مناسب امام به خواب و آب خنک، آمادگی، نشاط و طراوت فردی را که در پی جلب رضایت والدین خود می باشد، نشان می دهد.
5- از جمله حالتهایی که باید همواره در فرزند وجود داشته باشد آمادگی مقدم داشتن خواسته پدر و مادر بر خواسته های خود است. بدیهی است، تا زمانی که انسان حاضر به گذشتن از خواسته های خود به نفع دیگری نشود، نمی تواند با همه توان و خلوص در برآوردن نیاز کسی دست به عملی بزند و از آنجا که خدمت به پدر و مادر، ارزشمندترین خدمات انسان است، پس باید خود را در حالتی نگه دارد که واجد ویژگیهای ذکر شده باشد.
6- در نکته پایانی این بخش از دعا، به یکی از مهم ترین اصول خدمتگزاری صادقانه اشاره شده و آن اینکه اگر نیکی ها و خوبیهای والدین کم هم باشد، فرزند باید آنها را بسیار و گسترده ببیند و به عکس نیکی های خویش را ناچیز و اندک به شمار آورد. داشتن چنین روحیه ای، باعث می شود هیچ گاه فرد به توهم آن که توانسته زحمات والدین را جبران کند، دچار نشود و دست از خدمت نکشد و خود را همواره مدیون و وامدار ایشان فرض کند.
حوزه رفتار
«خدایا !آوای مرا در برابر ایشان نرم و آهسته گردان و سخنم را خوشایندشان ساز و مرا با آن دو نرمخو کن و مرا دلسوز ایشان قرار دهچنان کن که با آنان خوش رفتار و غمخوار شوم.»
در این قسمت دعا که یکی از مهمترین بخشهای آن است، با نتایج فرازهای قبلی مواجهیم. می دانیم که هر رفتاری که از انسان سر می زند، گواه اندیشه ای است که در پس آن نهفته است. به عبارت ساده تر، هر فرد در ابتدا باید نسبت به مسأله ای شناخت و معرفت حاصل کند، بعد از آن به آمادگی روانی برسد و پس از این دو مرحله است که شخص از خود اقدام عملی نشان می دهد و وارد حیطه رفتار می شود. چنانچه فرد درهر کدام از این مراحل با خلل و یا ضعفی مواجه شود، ورود او به مرحله بعدی غیر ممکن و یا دشوار خواهد شد و در صورت ورود نیز حق مطلب ادا نخواهد گردید. با دقت در جملات دعا متوجه می شویم که امام با چه ظرافت بدیعی این سه مرحله را به نحو کامل و جامع از خداوند طلب می کند و ما را با حدود آنها آشنا می سازد. در دو بخش گذشته، به تفکیک به حوزه شناختی و انگیزشی(روانی) پرداختیم و مصادیق آن را از دل دعا برچیدیم. اینک به بیان امام معصوم در چگونگی رفتار نسبت به پدر و مادر می پردازیم:
1-صحبت با والدین باید با صدای آهسته و لحن آرام صورت گیرد و این نخستین دستور اجرایی امام به فرزندان است.
اولین پیامی که انسان به مخاطب خود می دهد، در قالب کلمات و لحن و خطوط چهره او نمایان می شود. در مواجهه با فردی که او را دوست داریم، با خوشرویی سخن می گوییم و بارزترین اثر این علاقه مندی، در کیفیت صدا و لحن ما هویدا می شود. به عکس، زمانیفردی از سر ناراحتی و دلخوری مواجه می شویم کلام ما، لحنی خشک و بی جان به خود می گیرد. با توجه به آنچه ذکر شد، چنانچه نسبت به مراحل قبلی به حد کمال معرفت رسیده باشیم، در سطحی ترین برخوردهایمان با پدر و مادر(یعنی هنگام سخن گفتن با آنها )، کلامی ملایم و لحنی آرام خواهیم داشت. ضمن آنکه سخن گفتن با صدای آهسته و لحن آرام نشانه تواضع، ادب و احترام گوینده است و این از ابتدایی ترین و بدیهی ترین وظایف فرزند نسبت به والدینش است.
امام صادق(ع) درحدیثی فرموده اندکه اگر چیزی کمتر از «اف» وجود داشت، خدا آن را نهی می کرد و این حداقل مخالفت و بی احترامی نسبت به پدر و مادر است.
2- امام می فرمایند با پدرو مادر سخن خوشایند بگوییم. این تذکر، ارتباط نزدیکی با نکته قبلی دارد و میان آنها در واقع نوعی رابطه لازم و ملزوم دیده می شود، زیرا که هرگاه با لحن آرام و کلام متین سخن بگوییم، ناخودآگاه از عبارتهایی مؤدبانه استفاده می کنیم وگرنه رعایت لحن و تن صدا بدون توجه به متن سخن حفظ ظاهری است که از محتوای مطلوب تهی است و نه تنها تأثیری به دنبال نخواهد داشت، چه بسا چون زهری کشنده و آزار دهنده به قلب شنونده فرو رود. بنابراین، رعایت لحن و محتوا هر دو الزامی است.
نظر قرآن:
درآیه 23سوره اسراء آمده است:
«پروردگارت فرمان داده جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید؛ هر گاه یکی از آنها – یا هر دوی آنها – نزد تو، به سن پیری برسند، کمترین اهانتی به آنها روا مدار و بر سر آنها فریاد مزن و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو.»
می بینیم که پروردگار پس از بیان یک قاعده ی کلی _احسان به والدین_ به ذکر نکات ویژه ای می پردازد که نشانگر اهمیت آنهاست. در این آیه شریفه، هم قالب ( لحن) و هم محتوا مورد اشاره مستقیم واقع شده است. ما این نکته را از نهی لفظ «اُف» که در واقع نهی فرزند از گفتن سخن نامناسب به والدین است و لفظ «قولا کریما» که سخن گفتن لطیف، سنجیده و توأم با حفظ کرامت است، در می یابیم.
همان گونه که می بینیم، خداوند پس از بیان قاعده احسان به والدین، ابتدا یک امر سلبی و بلافاصله یک امر ایجابی را مطرح می فرماید که نشانگر لزوم پرهیز از رنجاندن والدین و انجام رفتارهای آزرده ساز است.
3- نکته بعدی در حیطه رفتار، نرمخویی است که مصادیق آشکار آن در تعاملهای روزمره، خدمت رسانی علنی و بذل توجهات ویژه است.
4- دلسوزی، نکته دیگری است که در دعا مطرح شده و به نظر می رسد پدیده ای است که پس از رعایت نرمخویی، در آدمی شکل می گیرد و هر کدام از ما، در ارتباطهای انسانی بارها آن را تجربه کرده ایم. هر گاه ما با دیگری، رفتاری از سر ملایمت و عطوفت داشته باشیم، در استمرار این رفتار نسبت به او شفقت، مهربانی و دلسوزی پیدا می کنیم. همچنین، این رفتار توأم با احساس مسؤولیت خواهد بود. در واقع، احساس مسؤولیت و دلسوزی کاملا در هم تنیده اند.
5- و در نهایت این بخش به غمخواری اشاره شده است. تأکید بر غمخواری، عمق بخشیدن به توجهات رفتاری است؛ یعنی اگر چه توجه به پدر و مادر در همه شرایط واجب است، در شرایطی که آنها به غم و اندوهی دچارند، توجه بیشتر فرزند به آنان ضروری است؛ لذالزوم داشتن صفت غمخواری در فرزند تصریح شده است.
خداوند در آیه 25 سوره اسراء فرموده است:
در تفسیر این آیه بیان شده است: بر مسلمان واجب است در برابر پدر و مادر دو بال فروتنی و مهربانی را چنان فرود آورد که پرنده ای با جوجه های خود چنین می کند. ( این به معنی خضوع عقل و اراه نیست، بلکه خضوع رحمت و شفقت است(.
منابع:
1- قرآن کریم
2- صحیفه سجادیه، ترجمه محمد مهدی رضایی.
3- تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، سید محمد باقر موسوی، جلد 13.
4- تفسیر نمونه، جلد 27.
5- سیری در رساله حقوق امام سجاد(ع)، سلسله گفتارهای حضرت آیت ا. . . یثربی، جلد 2.
6- شرح صحیفه سجادیه؛ آیت ا. . . علامه مدرسی چهار دهی.
7- شرح رساله الحقوق امام سجاد(ع)، محمد سپهری.
8 – نیایش؛ دکتر علی شریعتی.
منبع:روزنامه قدس
