تلمیح‌ های قرآنی در صحیفه سجادیه

واژه تلمیح در لغت به معنای نمودن، آشکار کردن و اشاره کردن به چیزی است (1) و در اصطلاح علم بدیع، اشاره کردن به آیه، حدیث، شعر و یا قصه مشهور در اثنای کلام است، بدون آن که تصریح کند. (2) صحیفه سجادیه تلمیحات فراوانی از قرآن را در خود جای داده است. 218 تلمیح در47 دعای صحیفه شمارش شده است. برای دعاهای 15، 18، 26، 28، 29، 36 و 39 اشاره‌ای صریح یافت نشد. در این نوشتار تنها نمونه‌ هایی از تلمیح‌ های قرآنی در دو دعای اول صحیفه را در جدول شماره 2 نشان می‌دهیم.

تحلیل و بررسی اشارات قرآنی صحیفه سجادیه

تحلیل و بررسی تضمین‌ها و تلمیح‌ های قرآنی در صحیفه سجادیه بسیار گسترده و از محدوده پژوهش ما فراتر است. اما با بررسی برخی ارتباط‌ های کتاب صحیفه سجادیه با قرآن می‌توان زمینه اعتبار‌بخشی به متن صحیفه را فراهم آورد. به دیگر سخن، در این تحلیل نمی‌توان تنها با شمارش و تحلیل تضمین‌ها و تلمیح‌ها به صحت یک متن حکم کرد، ولی هم‌آوایی متن صحیفه با قرآن می‌تواند قرینه‌ای مهم برای افزایش اعتبار صحیفه سجادیه باشد. در این پژوهش، نخست، موضوعی مشترک میان قرآن و صحیفه و سپس برخی ارتباط‌ های تفسیری را بررسی می‌نماییم.

انسجام موضوعی

انسجام محتوایی قرآن و صحیفه تنها به اشارات و تلمیح‌ها محدود نمی شود، بلکه تضمین‌ها نیز انسجام محتوایی خاصی با قرآن دارند، ولی از آن‌جا که رابطه تضمین با آیات قرآن آشکارتر است، تنها به بررسی انسجام محتوایی در اشارات قرآنی پرداخته‌ایم. اشارات قرآنی صحیفه سجادیه بسیار فراوان است؛ برای بهره مندی بیشتر از رابطه قرآن و صحیفه، موضوعات پربسامدی مانند توحید، نبوت، امامت، معاد، اسلام، ملائکه، اخلاق و… را باید به گونه‌ای تطبیقی میان قرآن و صحیفه بررسی کرد و آن‌گاه، میزان تطابق یک موضوع در دو کتاب را به دست آورد. از آن‌جا که موضوع توحید زیر بنای تفکر اسلامی است و همه مسلمانان بر یگانگی خداوند هم‌داستان‌اند و از سویی، برخی برداشت‌ های مفسران دین با آموزه‌ های قرآنی ناسازگار است، توحید و صفات خداوند در صحیفه و قرآن را مطابقت داده‌ایم.

توحید

مهم‌ترین موضوع صحیفه، نگاه توحیدی امام سجاد (علیه السلام) است. امام در دعاهای خود، آیات توحیدی را تبیین کرده است. اینک چند نمونه از تبیین‌ های امام را بررسی می‌کنیم و سایر نمونه‌ها را در جدول شماره 2 می‌توان دید.
در نگاه نخست، مراتب توحید در صحیفه سجادیه را با مراتب توحید در قرآن می‌سنجیم و آن‌گاه، پاره‌ای از صفات ثبوتی و سلبی را از منظر این دو اثر ناگسستنی پی می‌گیریم.
1. توحید ذاتی: نفی شریک، شبیه و جزء از ذات قدس باری‌تعالی را توحید ذاتی گویند. اعتقاد به این مرتبه از توحید نخستین مراتب یکتاپرستی است. جمله معروف «لا اله إلا الله» بیانگر توحید ذاتی خداوند است. امام سجاد اعتقاد به توحید ذاتی را چنین تبیین فرمود:
اللَهُمَ إِنِی أُشهِدُکَ وَ کَفَی بِکَ شَهِیداً، وَ أُشهِدُ سَمَاءَکَ وَ أَرضَکَ وَ مَن أَسکَنتَهُمَا مِن مَلائِکَتِکَ وَ سَائِرِ خَلقِکَ فِی یومِی هَذَا وَ سَاعَتِی هَذِهِ وَ لَیلَتِی هَذِهِ وَ مُستَقَرِی هَذَا، أَنِی أَشهَدُ أَنَکَ أَنتَ اللهُ الَذِی لَا إِلَهَ إلا أَنتَ، قَائِمٌ بِالقِسطِ، عَدلٌ فِی الحُکمِ، رَؤُوفٌ بِالعِبَادِ، مَالِکُ المُلکِ، رَحیمٌ بِالخَلقِ.(3)
امام در این دعا، افزون بر شهادت به یگانگی خدا، او را با ویژگی برپاکننده عدالت ستود. قرآن نیز شهادت به یکتایی خداوند را با صفت «قائماً بالقسط» همنشین کرده است.
شَهِدَ اللهُ أَنَهُ لا إِلهَ إلا هُوَ وَ المَلائِکَه یُ وَ أُولُوا العِلمِ قائِماً بِالقِسطِ لا إِلهَ إلا هُوَ العَزِیزُ الحَکِیمُ. (4)
2. توحید صفاتی: دومین مرتبه از توحید، یکی دانستن صفات ذاتی خداوند مانند علم و قدرت او با ذات خداوندی است. به دیگر سخن صفات یاد شده جدای از ذات حق تعالی نیست. همیشگی بودن خداوند از صفاتی است که نمی‌توان از او جدا کرد. خداوند بوده است و خواهد بود. امام سجاد (علیه السلام) زوال ناپذیری خداوند را چنین توصیف کرد:
الحَمدُ للهِ الأَوَلِ بِلَا أَوَلٍ کَانَ قَبلَهُ، وَ الآخِرِ بِلَا آخِرٍ یکُونُ بَعدَهُ. (5)
عبارت امام اشاره‌ای است به آیه‌ای از قرآن:
هُوَ الأَوَلُ وَ الآخِرُ وَ الظَاهِرُ وَ الباطِنُ وَ هُوَ بِکُلِ شَی ءٍ عَلِیمٌ. (6)
امام در دعای خود معنای اول و آخر بودن خداوند را هم تبیین کرد تا اجمال نهفته در آیه برطرف شود. آیه قرآن پاسخی به پرسشی نهفته در میان آدمیان است که پیش از خدا چه کسی بوده است؟ خداوند با نزول این آیه، همیشگی بودن خود را اعلام فرمود. امام سجاد در دعای دیگری از صحیفه سجادیه اوصاف اول و آخر بودن خدا را به بیانی دیگر تبیین کرد:
و انت الله لا اله إلا انت، الاول قَبلَ کلِ احدٍ و الآخِرُ بعدَ کل عددٍ. (7)
با این بیان، نامتناهی بودن خدای تعالی را ثابت کرد. اعداد نامتناهی‌اند، زیرا هر عددی را نهایت فرض کنیم، می‌توان عدد دیگر بر آن افزود. امام علی بن الحسین (علیه السلام) از همین روش بهره برد و ماورای عدد بی‌نهایت را ـ که در تصور نیاید ـ خدا دانست.
علم خدا نیز از صفات ناگسستنی از ذات اوست. امام در دعای خود خدا را چنین خواند:
وَ یا مَن تَظهَرُ عِندَهُ بَوَاطِنُ الأَخبَارِ، صَلِ عَلَی مُحَمَدٍ وَ آلِهِ، وَ لَا تَفضَحنَا لَدَیکَ. (8)
خداوند بر همه آنچه نهان و آشکار است، سیطره علمی دارد. این نظریه اشاره‌ای لطیف به آیات قرآن است:
رَبَنا إِنَکَ تَعلَمُ ما نُخفِی وَ ما نُعلِنُ وَ ما یخفی عَلَی اللهِ مِن شَی ءٍ فِی الأَرضِ وَ لا فِی السَماءِ. (9)
در دعاهای دیگر صحیفه صفت علیم و عالم بودن خدا تکرار شده است. (10)
3. توحید افعالی: مرتبه بالاتر از توحید ذاتی و صفاتی، توحید افعالی است. توحید اَفعالی بدین معناست که هر فعلی که در این جهان به وقوع می‌پیوندد، زیر سیطره الهی وخواست وتقدیر خدای متعال است و هیچ فاعلی به موازات خالق و یا مستقل از او وجود ندارد و این معنا بر همه افعال الهی منطبق است که از زمره مهم‌‌ترین آنها، آفرینش، ربوبیت و تدبیر است. (11) تبیین توحید افعالی در زمان امام سجاد (علیه السلام) بسیار مهم بوده است، زیرا جریان حاکم اموی سعی در ترویج جبرگرایی داشت و رفتار های ناشایست خود را به خداوند منسوب می‌کرد. امام در این دوره بر اختیاری بودن عملکرد‌ های انسان تأکید می‌کرد و از سویی، استقلال هیچ فاعلی را از خداوند و یا هم عرض خدای تعالی نمی‌پذیرفت. نمونه‌ های توحید افعالی در صحیفه از دیگر نمونه‌ های توحید بیشتر نمایانگر است؛ برای نمونه توحید در آفرینش:
الحَمدُ للهِ الَذِی خَلَقَ اللَیلَ وَ النَهَارَ بِقُوَتِهِ. ..یولِجُ کُلَ وَاحِدٍ مِنهُمَا فِی صَاحِبِهِ، وَ یولِجُ صَاحِبَهُ فِیهِ بِتَقدِیرٍ مِنهُ لِلعِبَادِ فِیما یغذُوهُم بِهِ، وَ ینشِئُهُم عَلَیه. (12)
امام در این دعا یگانگی خدای تعالی را در پدید آوردن حرکات آسمان و زمین برای کاهش و افزایش شب و روز می‌ستاید و از همان تعابیری بهره می‌جوید که خداوند در قرآن، بهره برده است:
یولِجُ اللَیلَ فِی النَهارِ وَ یولِجُ النَهارَ فِی اللَیلِ وَ سَخَرَ الشَمسَ وَ القَمَرَ کُلٌ یجرِی لِأَجَلٍ مُسَمًی ذلِکُمُ اللهُ رَبُکُم لَهُ المُلکُ وَ الَذِینَ تَدعُونَ مِن دُونِهِ ما یملِکُونَ مِن قِطمِیرٍ. (13)
نمونه دیگر از توحید افعالی، یگانگی خداوند در تدبیر روزی بندگان است. امام در جای جای صحیفه تدبیر روزی را به خدا نسبت داده است؛ برای نمونه:
وَ جَعَلَ لِکُلِ رُوحٍ مِنهُم قُوتاً مَعلُوماً مَقسُوماً مِن رِزقِهِ، لَا ینقُصُ مَن زَادَهُ نَاقِصٌ، وَ لَا یزِیدُ مَن نَقَصَ مِنهُم زَائِدٌ.
دعای امام برای مقدر بودن روزی در آیات قرآن (14) چنین آمده است:
إِنَ رَبَکَ یبسُطُ الرِزقَ لِمَن یشاءُ وَ یقدِرُ إِنَهُ کانَ بِعِبادِهِ خَبِیراً بَصِیراً. (15)
و یا خداوند در آیه دیگر، فلسفه تقسیم روزی و اختلاف طبقاتی را به خود نسبت داده است و در پاسخ کسانی که در امر نبوت دخالت می‌کنند، می فرماید:
أَ هُم یقسِمُونَ رَحمَتَ رَبِکَ نَحنُ قَسَمنا بَینَهُم مَعِیشَتَهُم فِی الحَیاه یِ الدُنیا وَ رَفَعنا بَعضَهُم فَوقَ بَعضٍ دَرَجاتٍ لِیتَخِذَ بَعضُهُم بَعضاً سُخرِیا وَ رَحمَتُ رَبِکَ خَیرٌ مِمَا یجمَعُونَ. (16)
4. توحید در اطاعت: یگانه پرستی خدا در فرمان‌بری، توحید اطاعت نامیده می شود. انسان در منطق دینی باید در همه کار های خود تنها از خدا اطاعت کند. در نگرش دینی زیبنده نیست که آدمی در اعتقاد یکتا پرست باشد و در رفتار، از غیر خداوند فرمان بَرَد. فرمان روایانی که به دستورات خدا بی‌اعتنا باشند و خود فرمان صادر کنند، طاغوت نامیده می‌شوند و کسانی در زمره اولیاء خداوند قرار می‌گیرند که از خدا اطاعت کنند و از هر چه غیر اوست دست شویند:
فَمَن یکفُر بِالطَغُوتِ وَ یؤمِن بِاللَهِ فَقَدِ استَمسَکَ بِالعُروَه یِ الوُثقَی لَا انفِصَامَ لَهَا. (17)
یکتا پرستی با هیچ فرمان‌برداری دیگر فراهم نمی‌آید. قرآن حتی فرمان بردن از نفس را هم ـ که در توهم انسان به او بسیار نزدیک است ـ را رد می‌کند، و در توبیخ فرمان‌برداران از نفس می فرماید:
أَ فَرَأَیتَ مَنِ اتَخَذَ إِلهَهُ هَواهُ. (18)
امام سجاد (علیه السلام) در مناجات خویش، از پیروی هوای نفس و نیز از بزرگ شمردن اطاعت خداوند به خدای تعالی پناه می برد و توحید در اطاعت را خواستار است:
اللَهُمَ إِنی أَعُوذُ بِکَ من… مُتَابَعَه یِ الهَوَی. .. وَ استِکبَارِ الطَاعَه یِ. (19)
صحیفه سجادیه نه تنها اطاعت از طاغوت را نفی می‌کند، بلکه مدد جستن از ستمگران را هم با روح قرآن سازگار نمی‌داند. امام سجاد (علیه السلام) فرمود:
اللَهُمَ إِنی أَعُوذُ بِکَ من. … أَن نَعضُدَ ظَالِماً.
دعای امام اشاره است به آیه:
رَبِ بِما أَنعَمتَ عَلَی فَلَن أَکُونَ ظَهِیراً لِلمُجرِمِینَ. (20)
5. توحید عبادی: بالاترین مرتبه توحید، توحید عبادی است. در این مرتبه عابد تنها خدا را شایسته عبادت می‌داند و در برابر خداوند نرمش و فروتنی کند. (21) آنان که به این مقام دست یابند، خدا را با پیراسته‌جانی می‌خوانند و در برابر فروتنی و عبادت خدا هیچ نمی‌خواهند. زین العابدین (علیه السلام)، در توصیف عبادت فرشتگان توحید عبادی آنان را توصیف کرد و فرمود:
اللَهُمَ وَ حَمَلَه یُ عَرشِکَ الَذِینَ لَا یفتُرُونَ مِن تَسبِیحِکَ، وَ لَا یسأَمُونَ مِن تَقدِیسِکَ، وَ لَا یستَحسِرُونَ مِن عِبَادَتِکَ، وَ لَا یؤثِرُونَ التَقصِیرَ عَلَی الجِدِ فِی أَمرِکَ، وَ لَا یغفُلُونَ عَنِ الوَلَهِ إِلَیکَ. (22)
امام در همین عبارت کوتاه به چندین آیه قرآن اشاره کرده است که ما تنها قسمت «وَ لَا یستَحسِرُونَ مِن عِبَادَتِکَ» را که توحید عبادی است، از قرآن شاهد می‌آوریم:
وَ لَهُ مَن فِی السَماواتِ وَ الأَرضِ وَ مَن عِندَهُ لا یستَکبِرُونَ عَن عِبادَتِهِ وَ لا یستَحسِرُونَ. (23)

پی نوشت ها :

* عضو هیئت علمی دانشکده علوم حدیث.
1) لسان العرب، ج2، ص584 .
2) منهاج البراعه، ج1، ص183 .
3) الصحیفه السجادیه، دعای6 .
4) سوره آل عمران، آیه 18 .
5) الصحیفه السجادیه، دعای1 .
6) سوره حدید، آیه3 .
7) الصحیفه السجادیه، دعای47 .
8) همان، دعای5 .
9) سوره ابراهیم، آیه38 .
10) ر.ک: همان، دعاهای 26، 52 و… .
11) دانش نامه عقاید اسلامی، ج5، ص85 .
12) الصحیفه السجادیه، دعای6 .
13) سوره فاطر، آیه13 .
14) برای آگاهی بیشتر ر.ک: سوره رعد، آیه26؛ سوره عنکبوت، آیه 62؛ سوره روم، آیه 37؛ سوره سبا، آیه39؛ سوره شوری، آیه12؛ سوره حجر، آیه 21؛ سوره هود، آیه6؛ سوره شعراء، آیه79 .
15) سوره اسراء، آیه30 .
16) سوره زخرف، آیه 32 .
17) سوره بقره، آیه 256 .
18) سوره جاثیه، آیه 23 .
19) الصحیفه السجادیه، دعای8 .
20) سوره قصص، آیه17 .
21) دانش نامه عقاید اسلامی، ص121 .
22) الصحیفه السجادیه، دعای3 .
23) سوره انبیاء، آیه19 .