مقدمه
یکی از دو پایه اصلی تفقّه در دین، سنّت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ و امامان معصوم ـ علیهم السلام ـ است و عقل و اجماع هم از این دو پایه نیرو می‎گیرند. حفظ این سنّت و رعایت امانت‎داری در آن برای استمرار حیات دینی مسلمین به شابه حفظ محیط زیست برای بقاء آدمی است. جلوه اصلی این امانت‎داری التزام عملی به سنّت و تبعیّت حقیقی از قرآن کریم است که از آن در فقه تعبیر به سیره متشرّعه می‎شود و بخش مهمّی از فقه ما از آن بهره‎مند است.
امّا مقدّمه این التزام عملی حفظ و نگه‎داری، نشر و تبلیغ سنّت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ و اوصیای معصوم ـ علیهم السلام ـ است که متکفل این وظیفه شاخه حدیث و علوم حدیث در فرهنگ اسلامی است.
حدیث یعنی سخنی که گفتار معصوم ـ علیه السلام ـ یا رفتار یا تأیید معصوم ـ علیه السلام ـ را حکایت کند.[1] و علم حدیث علمی است که حفظ و تعلّم، نشر و تعلیم، و تبویب و تبلیغ حدیث را برعهده دارد.
و محدّث به کسی گفته می‎شود که در سه مرحله فوق تخصّص پیدا کرده باشد.
از آنجا که به ویژه در مرحله تبلیغ حدیث و تا حدودی در مرحله تعلیم به اموری بیرون از دایره تعریف حدیث نیاز پیدا می‎شود (هرچند هیچ جمله دیگری نقل نکند و فقط روایت نقل کند). بهترین محدّث کسی است که بین حدیث و سخنان دیگر مرزبندی ایجاد نماید. این امر باعث بوجود آمدن بحث‎های گوناگون در اطراف حدیث شده که عناوین مهمّ «رجال» و «درایه مصطلح الحدیث» بخشهایی از این مباحث را سازمان و سامان داده است که در این نوشتار به بخشی از محتویات این فن پرداخته می‎شود.
تاریخچه
تاریخ تدوین حدیث: از زمان رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ نشر و تدوین حدیث شروع شد و بعد از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ مکتب خلفاء ابتداء به طور کلی و بعد از نقل روایات اعتقادی و مناقب اهل بیت ـ علیهم السلام ـ جلوگیری و روایات فراوانی از اصحاب را نابود کردند[2] و این امر تا زمان عمر بن عبدالعزیز (قریب به صد سال) ادامه داشت و از آن به بعد نشر حدیث آزاد شد و جوامع روایی یکی پس از دیگری به بازار آمد. اما در مکتب اهل بیت ـ علیهم السلام ـ اوّلاً نشر حدیث توقّف پیدا نکرد، ثانیاً با توجه به اعتقاد به وراثت علمی اهل بیت ـ علیهم السلام ـ دسترسی به امامان ـ علیهم السلام ـ به کثرت، غناء و اتقان و صحت میراث حدیثی شیعه انجامید و مکتب معارض (مکتب خلفا) را هم تحت تأثیر فراوان قرار داد.[3] این امر وضع حجیت و صحّت و سقم حدیث در دو مکتب را کاملاً متفاوت می‎کند (که به جهت کمی فرصت از بررسی مصطلح حدیث عامه چشم پوشی می‎شود).
انواع مجموعه‎های حدیثی شیعی: هر چند از اواخر دوران بنی امیّه نشر حدیث آزاد شد، اما حدیث شیعی امکان ورود به بازار علم عامّه را نداشت، به ویژه که بسیاری از محدّثان از مبارزان و مخالفان با حکومت‎های طاغوتی بودند خود و کتابهایشان در معرض قتل و غارت و حبس و… بودند. با این وجود به صورت پنهانی نشر حدیث ادامه و گسترش یافت و اصول، کتب و جوامع تألیف شد.
تدوین حدیث
اصول جمع اصل است و اصل یعنی مجموعه نوشته‎ای که نقل کتبی حدیث برای اولین بار در آن درج می‎شود و از کتاب دیگر نقل نشود (اعم از اینکه راوی از امام ـ علیه السلام ـ خود صاحب این نوشته بوده یا این که از یکی از اصحاب شنیده باشد).[4] به نقل مستقیم یا از روی نوشته دیگر اطلاق کتاب می‎شود پس کتاب یعنی مجموعه احادیث که توسط محدّث یکجا نوشته شده باشد (اعم از این که برای اولین بار نقل شود یا نه، تبویب خاصی داشته باشد یا نه، موضوع خاصی داشته باشد یا نه).
جامع به کتابی که با تتبّع و نقل فراوان در موضوعات فقهی ممکن تألیف شده گفته می‎شود.[5] از بخش‎های گوناگون «جامع» جداگانه به عنوان کتاب یاد می‎شود. از جامع هم گاهی به نام کتاب کبیر یاد می‎شود.
تدوین مجموعه‎های حدیثی: در طول تاریخ حدیث شیعه یک بار در قرن 4 و 5 و بار دیگر در قرن 10 و 11 جمع آوری و جمع‎بندی احادیث به اوج کمال رسید با این تفاوت که در دور اول جمع‎بندی احادیث مدّنظر بود و در دوره دوم جمع‎آوری. در ضمن معرفی این جوامع این مطلب توضیح داده می‎شود:
معرفی کتب و جوامع مهم حدیثی
1. کافی در مجموعه‎ای مشتمل بر اعتقادات و احکام موسوم به اصول و فروع و نیز فواید گوناگون روایی موسوم به روضه مشتمل بر شانزده هزار و اندی روایت در دوران غیبت صغری به شهرت و استنساخ رسید. مرحوم کلینی (م 329 هـ) برای این که کتابش کامل باشد گاهی به طور خاص برای احادیث شاذّ باب نوادر را می‎گشاید و در آخر کافی کتاب روضه را با قریب به ششصد حدیث و خطبه و… گرد می‎آورد.
2. من لایحضره الفقیه مشتمل بر کمی کمتر از شش هزار حدیث به عنوان رساله عملیه مرحوم صدوق (م 381 هـ) تدوین شد. به همین جهت او از آوردن اسناد پرهیز کرد (هرچند مشیخه (طریق اتصال به روایت) برای آن در انتها آورد). در اواخر من لایحضره مطالب متفرقه بیرون از ابواب فقهی در قالب نوادر آمده که بسی سودمند است.
3. تهذیب که مشتمل بر حدود 13600 حدیث است حاوی اخبار متعارض و صرفاً جمع‎آوری روایات است هرچند نظر خود را هم بیان می‎کند. او ابتدا به قصد شرح فقهی بر کتاب استادش شیخ مفید (م 413 هـ) یعنی «المقنعه فی الفقه» شروع به تألیف آن کرد. می‎توان گفت که: کامل‎ترین کتاب جوامع اصلی حدیث فقه شیعه از جهت جمع‎آوری روایات و اقوال گوناگون فقهی تهذیب الاحکام است.
4. استبصار (که بخشی از تهذیب هم می‎تواند به شمار آید) برای جمع‎بندی بین روایات متضادّ مشتمل بر 5511 حدیث تدوین شد و مؤلف آن مرحوم شیخ طوسی (م 460 هـ) می‎باشد که آن را برای تکمیل کار و گزینش تهذیب الاحکام خود تألیف نمود.
جوامع متأخر حدیثی: انگیزه تبویب یکپارچه، جمع‎آوری همه احادیث فقهی و جمع‎آوری احادیث گوناگون و جلوگیری از فراموش و نابود شدن در کتاب‎ها و کتابخانه‎های دور و نزدیک باعث شد تا:
1. ملامحسن فیض کتب اربعه فوق الذکر را دسته‎بندی کرد و در تبویب یکپارچه جمع‎آورد و نام وافی بر آن نهاد.
2. شیخ حرّ عاملی تمام روایات فقهی آمده در 80 کتاب فقهی و در رأس آن کتب اربعه را در کتاب قیّم «وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه» جمع نمود. شماره احادیث ابواب گوناگون، و حدیث مکرّر و غیرمکرّر آن به 35 هزار حدیث بالغ می‎شود. مرحوم محدّث نوری (م 1320 هـ) با استقصاء و پژوهش فراوان احادیث ابواب گوناگون وسایل را تکمیل و در مجموع 23 هزار حدیث دیگر به نام «مستدرک الوسائل» نقل و جمع نمود و در خاتمه‌ آن کتاب مورد اعتماد بودن منابع خود را (که احیاناً صاحب وسایل به آن‎ها اعتماد نداشته) به ادلّه و قرائن اثبات کرده است و این جهت کتاب مستدرک برخلاف نامش (که اشاره به تکمیلی بودن آن دارد) کتابی مستقلّ و با اهمیّت می‎نماید و در اهمیت آن این نکته گفتنی است که فقهای معاصر مرحوم نوری بعد از رجوع به آن فتوی می‎داده‎اند.[6] 3. علامه مجلسی بحار الانوار را صرفاً برای جمع‎آوری و حفظ احادیث مانده در لابلای کتابخانه‎ها از تلف و احیاناً شرح آنها تألیف فرمود که این قلم از توصیف ارزش آن در این تنگنای نوشتار عاجز است.
عوارض اجتماعی حاکم بر حدیث و تحدیث: روات اولیه حدیث به تبع امامان خود در تعلّم و نشر علم دین با مشکلات و چالش‎هایی مواجه بودند:
1. جعل حدیث و نسبت دروغ به پیامبر و اوصیای ایشان و افتراء بستن و به نام دین کفر و تزویر را به مردم فروختن. این امر دو جنبه داشت: الف. دشمنی و توهین به اولیاء دین و فضیلت سازی برای دشمنانشان.
ب. غلوّ و زیاده‎گویی درباره اولیاء ـ علیهم السلام ـ (به هدف پل قرار دادن ایشان و خود را واسطه خلق و اولیاء ـ علیهم السلام ـ نشان دادن).
2. تقیّه: از سویی شیعه با خطر قتل و حبس روبرو بود، از سوی دیگر هر از گاهی به بهانه‎ای به کفر و زندقه و تهوّد (گرویدن به یهود) و تمجّس (گرایش به زرتشتی‎گرایی) متهم می‎شد، از جهت دیگر آمیزش فراوانی با عامّه داشت و جاسوسان بسیاری در لابلای شیعه رفت و آمد می‎کردند و از جهت دیگر به جهت فشارهای شدید افراد ضعیف الایمان گاهی از دین خارج شده و طعمه خوبی برای دشمن می‎شدند و اطلاعات و اسرار شیعه را به راحتی منتقل می‎کردند، این امور تقیه را به عنوان راه حلّ شرعی و قرآنی در پیش روی واجب نمود و این امر نهادینه شد. لذا در فهم حدیث تفرّس تقیه‎ای بودن یا نبودن از هنرهای بزرگ مردان میدان حدیث است.
اقسام روایات: در میان عامّه ابواب مفصّلی در تقسیم و تنویع اخبار وجود دارد، اما در میان شیعه این تقسیمات بسیار کمتر است: به بخشی از تقسیمات حدیث شیعه اشاره می‎شود:
1. از جهت راوی خبر چهار قسم است: الف. صحیح، روایتی که همه موثّق (راستگو) و عادل (شیعه) باشند.
ب. موثق، روایتی که در یک سلسله روات یک راوی یا بیشتر موثق باشد و لو عادل نباشد.
ج. حسن، روایتی که در یک سلسله روات یک راوی یا بیشتر شیعه مورد ستایش باشند و مذمّت نشده باشند.
د. ضعیف، بقیه روایات در اصطلاح ضعیف گفته می‎شود هرچند با قرائن تصحیح شود.
تذکر: تا قبل از زمان علّامه حلی قرائن چندگانه‎ای برای صحیح شمردن حدیث معمول بوده است که با توثیق راوی عام و خاص من وجه است.
2. از جهت سند خبر دو قسم است: الف. مرسل (نقل خبر بدون آوردن سند) ب. مسند (نقل خبر با ذکر سند).
از جهت متن خبر دو قسم اصلی دارد: 1. محکم (خبری که دلالت صریح و موافق با قرآن و سنّت دارد).
2. متشابه (خبری که احتمالات متعدّد دارد که برخی با قرآن و سنّت مخالف است).
فقه حدیث: از مهم‎ترین بخش‎های علم حدیث رسیدگی محتوایی حدیث است که از آن تعبیر به فقه الحدیث می‎کنند. شرایط و موانع فهم حدیث، حجیّت حدیث، اختلاف و تعارض احادیث و راه حلّ آنها و…
از این مباحث است. در این مختصر به بحث اختلاف حدیث اشاره می‎کنیم:
اختلاف حدیث: اختلاف در احادیث دو نوع است: 1. اختلاف حاصله از اشتباه راوی و کاتب و مفقود شدن منبع و…
2. اختلاف حاصل از صدور حدیث.
توانایی محدّث و فقیه در جدا کردن مصادیق این دو قسم از یکدیگر فهمیده می‎شود که احکام هر قسمی را درست به کار بندد و مهمّ در اختلاف حدیث، اختلاف بخش دوم است، در بخش اول با رجوع به قرائن و یقین به خطاء اعتبار روایت از بین می‎رود و در غیر این صورت اصل بر عدم خطا و عدم زیاده و عدم نقیصه و… بوده و احکام قسم دوم اعمال می‎گردد و در صورت تعارض هم احکام تعارض اجراء می‎گردد.
در بخش دوم توجه به ابتدایی بودن یا استفتایی بودن، تعارض ابتدایی است یا قطعی فقیه بودن راوی یا پرسشگر ساده بودن و نیز شخصیت تقوایی راوی چیست؟، تقیه‎ای بودن یا نبودن، احتمال نسخ می‎رود یا نمی‎رود (حکم زمانی بوده یا ابدی)، محکم یا متشابه بودن روایت و… راه‎گشا است و در صورت عدم نیل به رافع اختلاف حکم متعارضین عمل می‎شود و امر روایت به خود امام ـ علیه السلام ـ ردّ می‎گردد.
تعارض حدیث و احکام ترجیح
1. در موارد مطلق و مقیّد و عام و خاص و نصّ و ظاهر مطلق بر مقید و عام بر خاص و ظاهر به نص حمل می‎گردد.
2. در موارد تعارض قطعی ترجیحات را تا ده مورد شمارش کرده‎اند که مهمّ‎‏ترین آن چند مورد ذیل می‎باشد که در مقبول عمر بن حنظله آمده است.
الف. قول اعدل و افقه و… را اخذ کردن.
ب. قول موافق با کتاب و سنّت را اخذ کردن.
ج. قول موافق با مشهور را اخذ کردن.
د. قول مخالف با عامّه را اخذ کردن.
علم رجال حدیث
بررسی احوال روات و وثاقت و ضعف ایشان موضوع علم رجال حدیث را شکل می‎دهد.
در بررسی رجال حدیث چند امر مورد بررسی است:
1. ضبط راوی: نام راوی، نام پدر، کنیه، تاریخ تولد و وفات، نام تألیفات و… تلفظ صحیح نام و…
2. مکانت راوی: مدح و ذمّ علمای رجال درباره راوی
3. طبقه راوی: معاصرین راوی، اساتید راوی و شاگردان او طبقه او را مشخص می‎کند.
این مطالب در پیدا کردن قرائن برای صحّت حدیث از ناحیه راوی و عدم آن نقش برجسته‎ای دارد.
در علم «رجال شیعه» دو عنوان مهم وجود دارد که معمولاً در تصحیح حدیث به آن تمسّک می‎شود:
1. اصحاب اجماع: 18 نفر از علمای اصحاب ائمه ـ علیهم السلام ـ به نقل رجالی پیشکسوت ابوعمروکشی روایاتشان صحیح است.
2. مشایخ ثلاثه (اساتید سه‎گانه) که روایتشان اعم از مرسل و مسند معتبر است.
به همین اندازه درباره علم حدیث و علوم پیرامون آن اکتفاء می‎شود.
درباره علوم حدیث و درایه کتب فراوانی تألیف شده است که در اینجا به نام چند کتاب و رساله‎ای که در این نوشتار از آن استفاده شد جهت مطالعات بیشتر تصریح می‎گردد:
1. وجیزه در علم الدرایه، تألیف شیخ بهایی (ره).
2. اصول الحدیث و احکامه، تألیف شیخ جعفر سبحانی مدظله.
3. علم الحدیث، تألیف مرحوم کاظم مدیر شانه‎چی (ره).
4. علم حدیث، تألیف شیخ زین العابدین قربانی مدظله.
حجیت و شرایط صحّت حدیث
حدیث به دو قسم متواتر و خبر واحد تقسیم می‎شود، خبر واحد به خبر مستفیض و غیر مستفیض تقسیم می‎شود. مستفیض از جمله اقسام خبر واحد است که تعداد روایات آن به حدّ تواتر نمی‎رسد.
خبر متواتر، خبری است که در تمام طبقات آن تعداد راویان به حدّی باشد که تبانی بر کذب نداشته باشند. بنابراین در خبر متواتر وثاقت و راستگویی آحاد روات شرط نیست.
خبر واحد: خبر غیر متواتر را گویند، یعنی خبری که به خودی خود ظنّ و گمان به صدورش ایجاد نماید و به مرحله یقین نرسد. خبر واحد با شرایطی حجیت پیدا می‎کند و می‎توان به خبر واحد در فروع فقهی استدلال کرد.
و بخشی از اعتقادات که صرفاً عمل قلبی باشد (نه آن بخشی که علم و جزم شرط وجوب اعتقاد است) نیز با خبر واحد قابل اثبات است که برای این بخش اصطلاح «معارف» را به کار می‎برند و از اموری که اعتقاد به آن از باب اعتقادیات واجب باشد خارج است.
شرایط حجیت خبر
– شرایط عمومی حجیت خبر عبارتند از:
1. موافقت با ظاهر کتاب (قرآن کریم) و سنّت قطعیّه و عدم مخالفت با آن دو.
2. عدم مخالفت با قول مشهور. در این شرایط سخنی است که به محلّ خود در اصول فقه مربوط است.
3. قراین دالّ بر صحّت روایت وجود داشته باشد، این شرط برای روایت‎های غیر صحیحه است.
4. نبودن معارض برای حدیث. در این صورت باید به احکام تعادل و ترجیح عمل کرد.
– شرایط خاصّ حجیّت خبر:
1. شرایط راوی: راوی موثّق باشد اعمّ از اینکه امامی باشد یا نه.
2. داشتن جهت صدور (تقیه‎ای نبودن، اراده جدی در القاء حدیث از سوی امام ـ علیه السلام ـ باشد و…)
3. روایت سلسله سندش تمام باشد. بنابراین رویات مرسله (سند در آن حذف شده باشد)، مرفوعه (روایتی که در سندش افتادگی وجود داشته باشد) و… اصطلاحاً صحیحه نیستند و اگر قرینه بر آن نداشته باشیم قابل استدلال نیست.
[1] شیخ بهایی، الوجیزه فی خلاصه علم الدرایه.
[2] . عسکری، علامه سید مرتضی، نقش ائمه در احیاء دین، مجمع علمی اسلامی، بی‎تا، جلد اول، ص 154، از طبقات ابن سعد، ج 5، ص 140.
[3] . رجوع کنید به: طباطبایی، سید محمد کاظم، آشنایی با تاریخ و منابع حدیث، نصایح، 1380 ش، ص 27؛ برای آگاهی کامل‎تر به: صدر، سید حسن، تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام، چاپ بغداد و المراجعات مرحوم سید شرف الدین (ره) مراجعه شود.
[4] . همان، ص 31، به نقل از علامه بحر العلوم (ره).
[5] . همان، ص 96.
[6] . مقدمه مستدرک الوسایل، شیخ آقا بزرگ طهرانی، به نقل از طبقات اعلام الشیعه.
سید محمد روحانی