تعریف اعتکاف:

«اعتکاف مصدر باب افتعال به معنی پیوستگی به چیزی داشتن و حبس کردن و در لغت درنگ کردن و ادامه دادن است . در شرع به معنی توقف کردن مرد در مسجد جامع و توقف کردن زن با نیت بوده و مراد از آن اقامت کردن در مسجد به قصد عبادت است .»
لغت اعتکاف از کلمه «عکف» می باشد. اهل لغت برای این ماده معانی گوناگونی را ذکر نموده اند . ولی با دقت در کلام آنها می توان به این نتیجه رسید که همگی آنها تقریباً یک معنای کلی و جامع را در نظر داشته اند.» معنای لغوی اعتکاف «حبس بودن است و از همین معناست درنگ طولانی و همراه دائمی چیزی بودن ، چه آن شی ء خوب باشد و چه بد.

تاریخچه اعتکاف:

اعتکاف قبل از اسلام در بین ادیان الهی وجود داشته و اسلام نیز حکم آن را تنفیذ کرده است. «چنانکه مرحوم علامه مجلسی در بحارالانوار به نقل از طبرسی چنین آورده است: حضرت سلیمان (ع) در مسجد بیت المقدس به مدت یک سال و دو سال . یک ماه و دو ماه و گاهی کمتر و بیشتر اعتکاف می کرد. آب و خوراک برای آن حضرت فراهم می شد و او در همان جا به عبادت می پرداخت.»
با نگاهی به آیات قرآن کریم که ارزشمندترین و متقن ترین صحف تاریخ بشر می باشد در می یابیم که اعتکاف در بین پیامبران و ادیان الهی جایگاه ویژه ای داشته است . در مجموع چند بار ماده عکف در قرآن مجید آمده است که نشان از اهمیت این سنت حسنه دارد. مانند سوره اعراف آیه 138 ، سوره طه آیه های 91 و 97 ، سوره شعرا آیه 52 ، سوره حج آیه 71 ، سوره فتح آیه 25 ، سوره بقره آیه 187 ، خداوند باریتعالی در سوره بقره آیه 125 خطاب به حضرت ابراهیم و اسماعیل فرمان می دهد که خانه خدا را برای معتکفان و رکوع کنندگان و سجده کنندگان پاکیزه نمایید.»
در انجام اعتکاف همواره باید به دو اصل یعنی «زمان و مکان» توجه کرد:

زمان اعتکاف:

با توجه به مجموع مباحث مطروحه در کتب معتبر ، اعتکاف تنها محدود به زمان خاصی نیست . بلکه هر زمانی که بتوان شرعاً روزه گرفت و اشکالی در آن نباشد، اعمال اعتکاف نیز قابل انجام می باشد. «حضرت امام خمینی (ره) می فرماید : در هر زمانی که روزه گرفتن صحیح باشد ، اعتکاف نیز صحیح است ولی با فضیلت ترین اوقات آن ماه رمضان است و برترین ایام ماه رمضان دهه آخر آن است.»

مدت اعتکاف:

حداقل ایام اعتکاف سه روز است و کمتر از سه روز نمی شود. حضرت امام (ره) در تحریرالوسیله می فرمایند: اعتکاف باید کمتر از سه روز و شب های ما بین آنها نباشد . اما بیشتر ازآن مانعی ندارد و محدود به حد معینی نیست . اگر چه بعد از هر دو روز سومین روز آن واجب است . پس اگر پنج روز اعتکاف کند، روز ششم واجب است و اگر هشت روز اعتکاف کند ، روز نهم بنابر احتیاط واجب است .

مکان اعتکاف:

از مجموع روایات اینگونه بر می آید که عمل اعتکاف در مسجد باید انجام گیرد. اما در نوع مسجدی که باید اعتکاف نمود، نظرات مختلفی وجود دارد. بسیاری از فقها اعتکاف در هر مسجد جامعی را صحیح می دانند و روایات قابل اعتماد پشتوانه این رای است . از امام صادق (ع) نقل شده است : «اعتکاف تنها همراه با روزه در مسجد جامع صحیح است .» در میان فقیهان شیعه به ابن ابی عقیل نسبت داده شده ، که اعتکاف در هر مسجدی را جایز دانسته ، در قبور مطهر امامان معصوم (ع) با آنکه از نظر فضیلت به مراتب برتر از مسجد جامع هستند ، در مسئله اعتکاف حکم مسجد را ندارند.»
حضرت امام صادق (ع) می فرمایند: «هیچ اعتکافی صحیح نیست ، مگر با روزه در مسجد جامع» و یا وقتی از امام صادق (ع) در مورد اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان سئوال شد ، آن حضرت فرمود: «علی (ع) می فرمود: من اعتکاف را صحیح نمی دانم ، مگر در مسجد الحرام یا مسجد جامع»

شرایط اعتکاف :

گذشته از اموری چون عقل و ایمان که در تمامی عبادات اسلامی شرط عبادت است و هیچ عبادتی بدون آنها صحیح نیست، خود اعتکاف دارای شرایطی خاص می باشد که صحت آن بستگی به رعایت کامل این شرایط دارد. «محقق» در کتاب شرایع الاسلام شش شرط برای اعتکاف در نظر گرفته است و آنها عبارتند از :

1ـ نیت یا قربت الی الله:

شخص معتکف باید نیت اعتکاف داشته باشد . حضرت امام خمینی (ره) در این خصوص می فرمایند :«بعد از مشخص کردن اینکه می خواهد اعتکاف نماید، فقط قصد قربت و اخلاص برای خدا ، نه برای ریا انجام دادن لازم است.»
«در اعتکاف واجب است ، نیت قربت نمودن ، اگر اعتکاف او نذری است نیت وجوب می خواهد و اگر مستحب است نیت استحبابی نماید . بعد از دو روز از اعتکاف برای روز سوم نیت واجب را تجدید می کند.»

2 ـ روزه داشتن :

یکی دیگر از شرایط و ارکان اساسی اعتکاف روزه گرفتن است. اگر شخصی روزه نداشته باشد ولو اینکه در اعتکاف باشد ، اعتکاف او صحیح نیست.

3 ـ کمتر از سه روز اعتکاف کردن صحیح نمی باشد:

یکی دیگر از شرایط اعتکاف این است که حتماً شخص معتکف سه روز را در اعتکاف به سر برد . از حضرت امام صادق (ع) نقل شده است که فرموده اند: «اعتکاف از سه روز کمتر نیست.»

4ـ جز در مسجد جامع نباید انجام بگیرد:

در اینکه اعتکاف عبادتی است که باید در مسجد انجام شود و مکان دیگری برای این عبادت صلاحیت ندارد . در بین علما و دانشمندان مسلمان اختلافی نیست . از امام جعفر صادق (ع) روایت شده است که فرموده اند: «اعتکاف در غیر مکه شایسته نیست . مگر در مسجد رسول خدا (ص) . یا مسجدی از مساجد جماعت.»

5 ـ اذن وی در جایی که ولایتی باشد:

«مثلا زن و شوهر باید اذن بگیرد . از آنجا که اعتکاف به خودی خود واجب نیست و انجام آن مستلزم خروج از منزل و صرف وقت نسبتاً زیادی است و ممکن است موجب پایمال شدن حق کسی شود ، یکی از شرایطی که برای آن ذکر می کنند ، اجازه صاحب اجازه است.»

6 ـ خارج نشدن از مسجد:

ادامه درنگ در مسجد در مدت اعتکاف به جز مواردی که ، خارج شدن از مسجد مباح است . حضرت امام صادق (ع) در این زمینه می فرماید :«فرد معتکف از مسجد خارج نمی شود ، مگر برای حاجتی.»
از آنجا که در همه ضرورت ها تنها باید به حد ضرورت کفایت نمود. معتکف نمی تواند بیرون از مسجد بیش از مقدار لازم بماند یا در جایی بنشیند. خصوصاً نشستن در سایه ، بیشتر فقها راه رفتن در سایه را نیز جایز ندانسته اند.»

محرمات و مبطلات اعتکاف:

معتکف باید در طول مدت اعتکاف از کارهای زیر خودداری نماید:
1 ـ بوییدن عطر و بوی خوش و گیاهان معطر به قصد لذت بردن. بنابراین برای کسی که فاقد حس بویایی است مانعی ندارد.
2 ـ خرید و فروش و انواع معامله و تجارت مگر اینکه ضرورتی پیش آید.
3 ـ جدال و مناقشه پیرامون کاری دنیوی یا دینی ، حرمت جدال مربوط به موردی است که مجادله به قصد اظهار فضل و برتری و خودنمایی انجام شود. اگر جدال دوستی انجام گیرد مانعی ندارد.
4 ـ عدم تحقق یکی از شرایط اعتکاف : یکی از شرایط ، استمرار لبث (درنگ) در ایام اعتکاف است . بنابراین اگر بین روزهای آن فاصله بیفتد . یا دو شب آنرا در مسجد نماند، اعتکاف باطل است. خروج اختیاری و عمدی از مسجد نیز برای معتکف جایز نیست .
5 ـ هر چه که باعث ابطال روزه روزه دار می شود؛
همان عوامل باعث باطل شدن اعتکاف نیز می شود چون یکی از شرایط اصلی اعتکاف روزه است . وقتی روزه که شراط اصلی است باطل شود، به خودی خود اعتکاف نیز باطل خواهد شد .

شرایط رجوع در اعتکاف:

مقصود از شرایط رجوع آن است که معتکف در هنگام نیت با خداوند شرط کند که چنانچه مانعی برای ادامه اعتکاف پیش آمد ، بتواند آنرا رها کند. بعضی از فقها فرموده اند: معتکف می تواند با خداوند شراط کند که هرگاه بخواهد اعتکاف را ناتمام رها کند ، هر چند مانع خاصی هم برایش پیش نیامده باشد.

ترک اضطراری اعتکاف:

گاهی ممکن است برای معتکف شرایطی پیش آید که شرعاً از ادامه اعتکاف معذور باشد ؛ مانند این که بترسد چنانچه در مسجد بماند ، مورد اذیت و آزار دشمن قرار گیرد و… در این صورت معتکف می تواند اعتکاف را رها کند ، بلکه در پاره ای از موارد ترک اعتکاف واجب می شود.
منبع: نشریه فصل رویش ویژه نامه اعتکاف