دانشمندان علم تجوید اعتقاد دارند که خداوند در قرآن کریم مسلمانان را به رعایت قواعد تجوید دعوت نموده است؛ زیرا پروردگار خطاب به رسول گرامی خود فرمود:
«وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً»[1]؛ ای پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ قرآن را با ترتیل و شمرده بخوان.
امام علی ـ علیه السّلام ـ در تعریف و توضیح واژه ترتیل فرمود:
«التّرتیلُ تَجْویدُ الحُرُوفِ وَ مَعْرِفَهُ الوُقُوفِ»[2]؛ ترتیل عبارت از نیکو ادا کردن حروف و شناخت محل وقفهای قرآن است.[3]
از طرفی علم تجوید نیز از کیفیت ادای صحیح حروف و هم چنین حفظ وقوف بحث می‌کند.
نتیجه گیری از آیه: واژه «ترتیلا» در آیه بالا مصدر است و چون بعد از فعل امر آمده، دلیل بر مبالغه و تأکید بر فعل امر می‌کند. از سویی توصیه‌های نبی مکرم اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ در زمینه صحیح خوانی قرآن نشان می‌دهد که حضرتش خود، «مُجَوّد» بوده و قرآن را با لحن زیبایی می‌خوانده است، بنابراین منظور آیه دعوت امت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ به قرائت قرآن به صورت ترتیل است.[4]
معنای ترتیل: همان گونه که در فصل دوم به اختصار بیان شد، این واژه مصدر لغت «رتل» از باب تفعیل است و در لغت به معنی «نیکو کردن صدا»[5] می‌باشد. امّا اصطلاح ترتیل در نظر عالمان تجوید عبارت است از:
«قرائت قرآن با ادای صحیح حروف و آرامش کامل، همچنین تولید هر حرفی از مخرج مربوط به خود با رعایت صفات آن».[6]
تعریفی که صاحب نظران برای ترتیل کرده‌اند، از مجموعه سخنانی اخذ شده که در قرآن و روایات معصومین ـ علیهم السّلام ـ آمده است.
تفسیر کلمه «ترتیل» به وسیله امیر مؤمنان مبنای اصلی در تعریف ترتیل می‌باشد. آن جا که فرمود:
«ترتیل عبارت است از: ادای نیکوی حروف و شناخت محلّ وقفهای قرآن».
«ابن عبّاس»، «مجاهد» و دیگران نیز که به شرح و تعریف این واژه پرداخته‌اند، تعریف خود را از امام علی ـ علیه السّلام ـ اخذ کرده‌اند.[7]
امام صادق ـ علیه السّلام ـ در توضیح ترتیل می‌فرماید:
«هُوَ اَنْ تَمکُثَ وَ تُحَسّنَ بهِ صَوْتَک»[8]؛ ترتیل یعنی این که مکث کنی و با صدای خوش قرآن بخوانی.
روش ترتیل کدام است؟
در زمینه روشهای قرائت قرآن و تقسیمات آن نظرهای مختلفی ابراز شده است، برخی آن را به ترتیب: ترتیل، تدویر و حدر دانسته‌اند.[9] عده‌ای تحقیق، تدویر، ترتیل و تحدیر، و بعضی از پژوهشگران این علم در کتابهای خود، روشهای قرائت را عبارت از تحقیق، تدویر و حدر شمرده‌اند.
در تقسیم بندی‌های یاد شده و امثال آن، قرائت ترتیل یکی از روشهای خواندن قرآن در کنار سایر روشها مطرح شده است. این دسته بندیها، این پرسش را در ذهن قاریان به وجود می‌آورد که آیا خواندن قرآن دارای روشهای خاصی است؟ اگر چنین است، مبانی تقسیم این روشها از کجا گرفته شده است؟ آیا از قرآن و سخنان معصومین یا از سلیقه‌های شخصی محققان علوم قرآنی؟
در پاسخ باید گفت: آن چه پایه و اساس قرآنی داشته و مسلمانان به آن تشویق شده‌اند، خواندن قرآن به صورت «ترتیل» است. با توجه به تعریف امام علی ـ علیه السّلام ـ و دیگران از واژه ترتیل، می‌گوییم: قرآن به هر شکلی که خوانده شود، در صورتی که همراه با صحّت قرائت حروف و کلمات قرآن باشد، آن را «ترتیل» گویند.
بنابراین برای تلاوت صحیح قرآن یک روش بیشتر موجود نیست و آن «ترتیل» است. ولی این روش بر اساس هدف قاری از تلاوت قرآن، صورتهای متفاوتی به خود می‌گیرد. گاهی هدف قاری از قرائت، تعلیم و آموزش است، که به آن قرائت «تحقیق» می‌گویند. اگر با تحسین (زیبا گردانیدن) لفظ و صدا همراه باشد، به آن «تَدویر» گفته می‌شود و زمانی که تالی قرآن هدفش ختم قرآن و تلاوت آیات بیشتری از کلام الله مجید باشد، از روش «حدر» یا «تحدیر» سود می‌جوید.
اقسام ترتیل
1. «تحقیق»
در لغت به معنی «مبالغه در انجام چیزی بدون کمی و زیادی» یا «رسیدن به حقیقت چیزی» باشد. در اصطلاح، عبارت است از: به جا آوردن حق هر حرفی از اشباع مدها، تحقیق همزه‌ها، تمام و کمال آوردن حرکات، اظهار کامل حروف و تشدیدها، آوردن غنّه‌ها، تفکیک حروف از یکدیگر و در نظر گرفتن محلّ وقفهای مجاز.[10]
کاربرد قرائت تحقیق: این قرائت برای تمرین دادن اندامهای صوتی جهت ادای حروف و قوام بخشیدن به الفاظ است. این نوع از قرائت برای نو آموزان تجوید توصیه شده است. البته چگونگی قرائت آن باید از طریق استاد آموزش داده شود.
توصیه ابن جزری به نوآموزان تجوید و قاریانی که به این روش قرائت می‌کنند، چنین است:
هنگام قرائت تحقیق، نباید نوآموزان از موازین تجویدی تجاوز نموده و افراط کنند؛ به این معنا که حروف ساکن را تحریک ننمایند، یا از حرکتها، حروف تولید نشود. از تکریر بیش از اندازه حرف «راء» بپرهیزید و مبالغه در غنّه حرف نون و غیر آن نشود. وی در ادامه می‌نویسد:
«قرائت تحقیق نوعی از روش ترتیل است. روش حمزه کوفی در قراءت، تحقیق بوده، چنانچه قراءت ورش (غیر از طریقی که از «اصبهانی» نقل شده است)، به تحقیق بوده است.»[11]
2. «حَدْرْ»
این واژه مصدر است. ماضی و مضارع آن حَدَرَ، یَحْدُرُ و از ابواب ثلاثی مجرد می‌باشد. برخی آن را «تحدیر» نیز نامیده‌اند. معنای لغوی آن «سرعت پیدا کردن و در سراشیبی قرار گرفتن» است.
تعریف اصطلاحی «حدر»: سریع خواندن قرآن و تخفیف قواعد آن؛ مانند به قصر خواندن مدها و ساکن کردن حروف متحرک،[12] اختلاس و ربودن مقداری از حرکت حروف، تخفیف همزه‌ها و خواندن آن به تسهیل و یا ابدال و امثال اینها.
«حدر» روش قرائتی قاریانی مانند ابن کثیر، ابو جعفر «یکی از قرّاء عشره» و سایر قاریانی بوده است که مدّ منفصل را به قصر خوانده‌اند، مانند: ابوعمرو، یعقوب (یکی از قرّاء عشره)، قالون (راوی قراءت نافع) و دیگران.
تذکر: رعایت این موارد در قرائت «حدر» ضروری است:
الف. رعایت دقیق مخارج حروف و آوردن صفات آنها؛
ب. اظهار تشدیدها و آوردن کامل غنّه‌ها؛
ج. به کار بستن قواعد مربوط به اظهار، ادغام، قلب و اخفاء؛
د. رعایت قواعد تفخیم و ترقیق حروف؛
هـ . مدّ دادن مواردی که مدّ آنها تعیین شده است. مثلاً مدّ لازم را باید به طول خواند، زیرا چنین تعیین شده است.
و. مراقبت از کشش صدای حرف مدّی و جلوگیری از افراط در اختلاس صداها.
کاربرد «حدر»: ظاهراً از این قراءت، بیشتر برای ختم قرآن و نمازهای مستحبی استفاده می‌شود. کسانی که مایل به زیاد خواندن قرآن و کسب فضیلت بیشتری هستند، این روش را انتخاب می‌کنند. استدلال آنها در این زمینه به آیات و روایاتی است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
ابن مسعود یکی از صحابی رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌گوید: پیامبر خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود:
«مَن قرَأ حَرفاً مِن کتابِ اللهِ فلَهُ حسنَهٌ و الحَسنَهُ بعَشرِ اَمثالِها»[13]، هر کس که حرفی از کتاب خدا را بخواند، برای او پاداشی است و پاداش آن در آخرت ده برابر است. زیرا قرآن فرمود: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها».[14]
از طرفی یکی از پرفضیلت‌ترین عبادتها تلاوت قرآن است. بدین جهت، هر اندازه قرآن بیشتر خوانده شود حسنات و ثواب آن مضاعف می‌شود. بنابراین قاری قرآن با قرائت «تحدیر» به حسنات بیشتری می‌رسد و قواعد تجوید را هم رعایت کرده است.
از طریق شیعه نیز از امام محمد باقر ـ علیه السّلام ـ چنین روایت شده است:
«کسی که در نماز به حال ایستاده قرآن بخواند، برای هر حرفی از آن صد حسنه برایش نوشته می‌شود و در نماز به حال نشسته برای هر حرفی پنجاه حسنه و در غیر نماز ده حسنه برایش می‌نویسند».[15]
نکته مهم این است که در قرائت حدر نباید از حدّ «ترتیل» خارج شد، زیرا ترتیل معیار و ملاک صحیح خوانی قرآن است. ابن جزری می‌نویسد: «و لا یَخْرُجُ عَن حدَّ التّرتیل».[16]
تفاوت «تحقیق» و «حدر»: این دو قرائت سه تفاوت اساسی با یکدیگر دارند:
الف. روش حدر برای سریع خواندن قرآن مناسب است، در حالی که روش تحقیق، خواندن قرآن همراه با طمأنینه و آرامش است.
ب. هدف از قرائت حدر، به دست آوردن حسنات و ثواب بیشتر با خواندن آیات بیشتر است؛: امّا هدف از قرائت تحقیق، تعلیم و آموزش است.
ج. در روش حدر باید مراقب اجرای قواعد تجویدی بود و آنها را به صورت ناقص به جا نیاورد، ولی در قرائت تحقیق، قاری قرآن در به کار بستن قواعد نباید افراط کند.
3. «تدویر»
تدویر در لغت به معنی «گرد و مدوّر گردانیدن چیزی» آمده است. و در اصطلاح عبارت از قرائتی بین تحقیق و حدر است[17]، به این صورت که کلام خدا به کارگیری الحان عرب و آواهای آن، نیکو قرائت می‌شود. البته زیبا گردانیدن (تحسین) لفظ و صدا به اندازه استطاعت و توانایی است.[18]
تلاوت قرآن به روش تدویر، روش بسیاری از پیشوایان قرائت بوده است. آنان که قائل به مدّ دادن مدّ منفصل هستند ولی آن را به حدّ اشباع و طول نمیرسانند. قاریانی نظیر ابن عامر، کسایی و دیگران به این روش قرآن خوانده‌اند. و همه پیشوایان قرائت، این روش قراءتی را مطلوب و صحیح انگاشتهاند.
نکتهها:
1. برخی از پژوهشگران و بزرگان علم قرائات، محور تفاوت قرائتهای تحقیق، تدویر و حدر را در مراتب مدها دانسته‌اند.[19] به عبارتی دیگر اگر روش برگزیده «حمزه کوفی» قرائت تحقیق می‌باشد، بدین جهت است که تمام مدّهای متصل، منفصل و لازم را به طول خوانده است که این مسأله سبب کندی قرائت می‌شود. همچنین اگر ابن کثیر، و دیگران، قرائت حدر را انتخاب کرده‌اند، برای این که مدّ منفصل را به قصر خوانده‌اند.
تحلیل مسأله: به نظر می‌رسد به این مسأله می‌توان از دو زاویه نگریست. اگر به روشهای یاد شده از زاویه کاربرد و هدف از ابلاغ آنها نگاه شود، نظر کسانی صحیح است که معتقد هستند غیر از مسأله مدها یکی از ملاک‌های مهم، رعایت کامل قواعد تجوید در تحقیق و تدویر می‌باشد و تخفیف برخی از این قواعد در قرائت «حدْر» است. زیرا هدف از قرائت تحقیق، آموزش و تمرین است. طبیعتاً نوآموز در رعایت قواعد وسواس به خرج می‌دهد و این سبب کند خواندن قرآن خواهد شد. ولی در قرائت حدر قاری بر قواعد تسلط دارد. در نتیجه به سرعت می‌خواند.
امّا اگر تقسیم روشها از این زاویه دیده شود که مذهب و روش کدام یک از قاریان هفتگانه، دهگانه یا چهارده گانه است، آن گاه این نظر مورد قبول است که ملاک در تقسیم روشها مراتب مدها می‌باشد.
در یک بررسی اجمالی دیده می‌شود که عموم قاریانی که مدّها را به اشباع خوانده‌اند، روش تحقیق را برگزیده‌اند. آنان که مدّ منفصل را به مد (کمتر از طول) خوانده‌اند، روش تدویر را در پیش گرفته و «حَدْر» روش قرائتی قاریانی است که مدّ منفصل را به قصر می‌خوانند.
2. در خلال این مباحث، روش قرائتی عده‌ای از پیشوایان قرائت بیان شد. این مسأله بدان معنا نیست که آنان قرآن را به همان روش قرائت می‌کردند. بلکه غالباً چنین بوده است. ولی هر یک از روشهای سه گانه را هم جایز دانسته‌اند.[20]
روشهای ناپسند در تلاوت
به عنوان جمع بندی باید گفت: مَقْسَم و محور تقسیم قرائتهای قرآن، روش ترتیل است. این روش به سه قرائت تحقیق، تدویر و حدر تقسیم می‌شود.[21] خواندن قرآن خارج از این سه قسم، قرائت قابل قبولی نیست. زیرا در خواندن قرآن، نباید افراط و تفریط راه یابد. بدین جهت اگر قرآن به اندازه‌ای کند خوانده شود که از معیارهای ادای صحیح حروف و کلمات خارج شود، عملی ناپسند است. هم چنین با سرعت خواندن قرآن (به گونه‌ای که حروف به شکل واضح ادا نشده و احترام قرآن حفظ نشود) هم مذموم است. در این زمینه نظر شما را به روایتی ارزشمند جلب می‌کنیم.
«عبدالله بن سلیمان» از امام صادق ـ علیه السّلام ـ درباره آیه «و رتّل القُرآن تَرتیلاً» می‌پرسد، امام ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: امیر مؤمنان علی ـ علیه السّلام ـ فرمود:
«بیّنْهُ تِبیاناً و لا تَهُذَّهُ هَذَّ الشّعْر وَ لا تَنْثُرهُ نَثْرَ الرَّمْلِ، وَ لکنْ اِفْزَعُوا قُلُوبَکُمْ القَاسیهَ و لا یَکُنْ هَمُّ اَحَدکُمْ اخِرَ السُّورَه»[22]
یعنی آن را شمرده و خوب بیان کن و همانند شعر آن را با شتاب مخوان، و هنگام خواندن مانند ریگ آن را پراکنده مساز، ولی دلهای سخت خود را به وسیله آن به بیم و هراس افکنید و همت شما این نباشد که سوره را به آخر رسانید.
از روایت بالا می‌توان نتیجه گرفت، قرائت قرآن نباید از مدار «تحقیق» خارج شود، زیرا این روش معیار کند خواندن قرآن است، توصیه ما به قاریان قرآن این است که آن را با لحن غیر عربی نخوانند، و این سبک خواندن متناسب با تلاوت کلام خدا نیست.
از طرفی خواندن قرآن سنخیتی با شعر خواندن ندارد. کسانی که قرآن را بسان شعر، سریع خوانده و می‌خواهند هر چه زودتر به آخر سوره برسند، سزاوار است در روش خود تجدیدنظر نمایند. این قبیل قرآن خواندنها انسان را از توجه به معنا و مفهوم آیات غافل می‌کند.
پی نوشت ها:
[1] . مزمل، 4.
[2] . النّشر فی القراآت العشر، ج 1، ص 209.
[3] . در منابع روایی شیعه، کلام امام ـ علیه السّلام ـ به این صورت آمده است: «اِنّهُ التّرتیلُ حِفظُ الوُقُوف وَ اَدَاء الحُروف»، بحار، ج 84، ص 188، اسلامیه.
[4] . المنح الفکریه فی شرح متن الجزریّه، ص 20.
[5] . المنجد فی اللغه، ص 248، انتشارات اسماعیلیان، قم.
[6] . البرهان فی تجوید القرآن، محمد صادق قمحاوی، ص 5.
[7] . ر.ک: النشر فی القراآت العشر، ج 1، ص 207 ـ 208.
[8] . مجمع البیان، ص 378.
[9] . منح الفکریه، ص 20.
[10] . النشر فی القراآت العشر، ج 1، ص 205.
[11] . النشر فی القراآت العشر، ج 1، ص 206.
[12] . مانند: «ارِنَا» که ابن کثیر «اَرْنا» می‌خواند و یا «یَأتِهِ» که در قراءت قالون «یأتِهْ» خوانده شده است. قاریانی که روش حدر را برگزیده‌اند از این موارد زیاد دارند.
[13] . النشر فی القراآت العشر، ج 1، ص 208.
[14] . انعام، 160.
[15] . اصول کافی، ترجمه رسولی، ج 4، کتاب فضل القرآن، ص 414، حدیث 1.
[16] . النشر فی القراآت العشر، ج 1، ص 207.
[17] . به عبارت دیگر «تدویر» به کندی «تحقیق» نمیباشد و از نظر سرعت، بسان «حدر» خوانده نمیشود.
[18] . النشر فی القراآت العشر، ج 1، ص 205.
[19] . منح الفکریه، ص 21.
[20] . منح الفکریه، ص 20.
[21] . از کلام ابن جزری هم چنین برداشت می‌شود. او در مورد تحقیق می‌نویسد: «فکلّ تحقیق ترتیل»، هم چنین در مورد قراءت «حدر» و میزان سریع خواندن قرآن می‌نویسد: «و لا یخرج عن حدّ الترتیل»، (النّشر، ج 1، ص 207 و 209).
[22] . اصول کافی، ترجمه رسولی، ج 4، کتاب فضل القرآن، ص 418.
ابوالفضل علّامی ـ علم تجوید
