هدف: آشنایی با شکل، اسم و نحوه تلفّظ صحیح حروف مدّی بالحن عربی است . و در پایان درس از دانش آموزان انتظار می‌رود که:
1ـ شکل «حرف مدّی» را بشناسند.
2ـ با «لحن عربی» حروف مدّی به خصوص «الف مدّی» کاملاً آشنا شوند.
3ـ تفاوت حرکات و حروف مدّی در تلفظ آنها کاملاً مشهود باشد.
4ـ هر یک از حرکات (که قبلاً‌یاد گرفته‌اند) و حروف مدّی (که به تازگی فرا گرفته‌اند) را در هر جای قرآن دیدند، مشخص نمایند و آن را به صورت صحیح و بالحن عربی بخوانند .
نکته: در تدریس «الف مدّی» با توجّه به هدف ما که آموزش «لحن عربی» آن می باشد، اگر بخواهیم با رسم الخط فارس «ا» شروع کنیم، با مشکل بیان لحن عربی و علّت نام گذاری آن مواجه می شویم، چرا که به محض نوشتن این شکل «ا» صدای «آ» فارسی به ذهن دانش آموزان می‌آید و اضافه بر آن، در بیان علّت نام‌گذاری آن به «الف مدّی» باز با مشکل مواجه می‌شویم :(«الف» می‌گویند چون به شکل «حرف الف» می‌باشد و «مدّی» می‌گویند چون باعث «مدّ و کشش» صدای فتحه قبل از خود می‌شود). در رسم الخط فارسی قبل از «الف» شکل «فتحه» معمولی نمی‌باشد.
برای این که به طور طبیعی با شکل، اسم و تلفظ الف مدّی آشنا شوند، مراحل تدریس ذیل پیشنهاد می گردد:
مراحل تدریس الف مدّی
1ـ حرف مفتوحی را نوشته و از دانش‌آموزان میخواهیم تا با هم بخوانند.
2ـ از آنها میخواهیم تا صدای فتحه را دو برابر مدّ و کشش دهند.
3ـ الفی به آن حرف مفتوح اضافه می کنیم و می‌گوییم که این الف باعث دو برابر مدّ و کشش صدای فتحه می‌شود.
4ـ الف مدّی را معرّفی و علّت نام‌گذاری آن را بیان می‌کنیم.
5ـ آنها را با شکل الف مدّی در قرآن‌های با رسم‌الخط فارسی آشنا می‌کنیم.
6ـ تمرین روی حروف و یادآوری تفاوت صدای الف مدّی در هشت حرف و علّت آن.
7ـ تمرین روی کلمات.
روش تدریس الف مدّی
نخست حرفی را با حرکت فتحه می نویسیم «تَـ» و از افراد کلاس میخواهیم تا با هم بخوانند.
سپس از آنها میخواهیم تا صدای فتحه را در تلفّظ دو برابر مدّ و کشش دهند.
باز میخواهیم تا آن حرف را با صدای فتحه معمولی بخوانند.
دوباره میخواهیم تا صدای فتحه را در تلفّظ دو برابر مدّ و کشش دهند.
چندین بار این عمل را تکرار می‌کنیم تا کاملاً تفاوت صدای «فتحه» با «الف مدّی» در تلفّظ برای آنها روشن شود.
سپس بعد از آن حرف مفتوح، الفی اضافه می‌کنیم «تا» و توضیح می‌دهیم که در زبان عرب هر گاه بعد از حرف مفتوح، الفی قرار گیرد، این الف باعث دو برابر مدّ و کشش صدای فتحه می‌شود.
برای این که دانش‌آموزان با شکل و تلفّظ صحیح آن کاملاً آشنا شوند، دستمان را روی الف قرار می‌دهیم و میخواهیم تا آن حرف را بخوانند، بالطبع آن را با صدای فتحه معمولی می‌خوانند، سپس دستمان را از روی الف برمی‌داریم و میخواهیم تا یک بار دیگر آن را بخوانند، در اینجا حتماً باید صدای فتحه را با دو برابر مدّ و کشش بخوانند بار دیگر دستمان را روی الف قرار می‌دهیم و میخواهیم تا با هم بخوانند،دیگر بار دستمان را از روی الف برمی‌داریم و میخواهیم تا دوباره آن را بخوانند، چندین بار این کار را انجام می‌دهیم تا دانش‌آموزان با شکل و تلفّظ صحیح الف مدّی کاملاً آشنا شوند.
بعد از آشنایی با شکل و روش تلفّظ الف مدّی، آنها را با اسم الف مدّی و علّت نام‌گذاری آن، آشنا می‌کنیم، می‌گوییم که این الف چون باعث مدّ و کشش حرکت ماقبل می‌شود به آن الف مدّی می‌گویند؛ و ما در فارسی به آن صدای کشیده فتحه می‌گوییم زیرا همان صدای فتحه است که با کشش بیشتر خوانده می‌شود و در مقابل به حرکت فتحه، صدای کوتاه فتحه می‌گوییم.
نکته: با توجّه به این که رسم‌الخط «الف مدّی» در قرآن‌های کشور ایران با رسم‌الخط قرآن‌های کشورهای عربی تفاوت دارد، آنها را با شکل الف مدّی در قرآن‌های با رسم‌الخط فارسی آشنا می‌کنیم، چرا که بیشتر قرآن‌های موجود در کشور ما ایران با همین رسم‌الخط می‌باشد.
الف مدّی با رسم‌الخط عربی را می‌نویسیم «تا» و توضیح می‌دهیم که در قرآن‌های با رسم‌الخط عربی، الف مدّی را به همین شکل می‌نویسند، ولی در قرآن‌های با رسم الخط فارسی برای این که صدای کشیده فتحه با صدای کوتاه آن اشتباه نشود، فتحه را به صورت ایستاده در کنار الف مدّی قرار داده‌اند، به این شکل:
تَا تا
در تلفّظ هیچ فرقی با هم ندارند، هر دو یکسان تلفظ می‌شوند.
روی حروف تمرین را با این شکل انجام می‌دهیم.
نکته: قبلاً متذکّر شدیم که تلفّظ الف مدّی بعد از هشت حرف، درشت و غلیظ می‌باشد، وقتی که به اوّلین حرف آن (که «خا» باشد) رسیدیم، روش تلفّظ آنها را با بیانی ساده شرح می‌دهیم و میخواهیم تا آنها را در ذهن خود بسپارند.
برای این منظور، از حروفی کمک می‌گیریم که تلفّظ آنها در فارسی یکسان ولی در عربی یکی به صورت نازک و دیگری به صورت درشت تلفّظ می‌شود، مانند: «ت» و «ط»، «سین» و «ص»، یا «ذ» و «ظ».
برای دانش‌آموزان توضیح می‌دهیم که این دو حرف «ت، ط» در فارسی یکسان تلفظ می‌شود ولی در عربی حرف «ت» به صورت «نازک» و حرف «ط» به صورت «درشت» تلفظ می‌شود؛ سپس حرکت فتحه را روی آن دو قرار می‌دهیم و آنها را به صورت صحیح عربی تلفّظ می‌کنیم و از آنها میخواهیم تا همانند تلفّظ ما، تکرار کنند و این عمل را چندین بار انجام می‌دهیم.
وقتی که دانش‌آموزان تفاوت تلفّظ آن دو حرف را کاملا یاد گرفتند، الفی بعد از حرف «تَ» اضافه کرده «تَا» و از آنها می‌پرسیم، اضافه شدن «الف» بعد از حرف «مفتوح» چه تغییری در تلفّظ آن حروف به وجود می‌آورد؟
دانش‌آموزان: باعث دو برابر مدّ و کشش صدای آن حرف می‌شود.
معلم: صدای حرف «تَ» نازک بود یا درشت؟
دانش‌آموزان: نازک.
معلم: پس الف مدّی هم به صورت نازک، صدای حرف «تَ» را دو برابر مد و کشش می‌دهد.
سپس در رابطه با «ط» نیز همین مراحل را طی می‌کنیم بعد از اضافه کردن الف، «طَا» از آنها می‌پرسیم؛ اضافه شدن «الف» چه تغییری در تلفّظ حرف مفتوح به وجود می‌آورد؟
دانش‌آموزان: باعث دو برابر مدّ و کشش صدای آن حرف می‌شود.
معلم: صدای حرف «طَ» نازک بود یا درشت؟
دانش‌آموزان: درشت.
معلم: پس الف مدّی هم به صورت درشت، صدای حرف «طَ» را دو برابر مدّ و کشش می‌دهد.
در رابطه با حروف «س» و «ص»، «ذ» و «ظ» به همین شیوه عمل می‌کنیم و در پایان هشت حرفی که الف مدّی بعد از آنها درشت تلفّظ می‌شوند را معرفی و تمرین می‌کنیم.
پس از تمرین روی حروف، روی کلمات تمرین می‌کنیم. در تمرین روی کلمات باید دقّت کنیم تا الف مدّی را در همه 28 حرف درست تلفّظ کنند.
شکل دیگر الف مدّی
در بحث حرکات و حروف مدّی به این نکته اشاره کردیم که در بعضی جاها برای اختصار، الف مدّی در نگارش اوّلیّه نوشته نشده و علمای رسم و ضبط قرآن برای راهنمایی قاریان قرآن، در چنین مواردی الف کوچکی بعد از فتحه قرار داده‌اند «ـَـ ا ـ» تا بیانگر تلفّظ الف مدّی در چنین جاهایی باشد.
در این جا لازم است که دانش‌آموزان را با این شکل الف مدّی نیز آشنا کنیم، و با توجّه به این که این شکل الف مدّی در رسم‌الخط قرآن‌های کشور ما ایران با کشورهای عربی تفاوت دارد، حتماً لازم است با این رسم‌الخط نیز آشنا شوند و تمرین‌های خود را با همین رسم‌الخط انجام دهیم.
مراحل تدریس شکل دیگر الف مدّی
1ـ شکل، اسم و تلفّظ الف مدّی (با رسم الخط عربی و فارسی) را یادآوری می‌کنیم.
2ـ شکل دیگر الف مدّی با رسم‌الخط عربی را معرفی می‌کنیم.
3ـ شکل دیگر الف مدّی با رسم‌الخط فارسی را معرفی می‌کنیم.
4ـ بیان این که در تلفّظ با هم تفاوت ندارند.
5ـ تمرین روی حروف.
6ـ تمرین روی کلمات.
روش تدریس شکل دیگر الف مدّی
معلّم: همه با شکل، اسم و تلفّظ الف مدّی آشنا شدیم.
دانستیم هرگاه بعد از حرف مفتوح، الفی قرار گیرد. این الف باعث دو برابر مدّ و کشش صدای فتحه می‌شود، از این رو به آن الف مدّی می‌گویند.
در قرآن به مواردی بر می‌خوریم که کاتبان قرآن در صدر اسلام (بنا بر رسم الخط آن روز) برای اختصار، الف مدّی آن را در کتابت قرآن ننوشته‌اند ولی در قرائت حتماً باید خوانده شود، مانند:
هذا که خوانده می‌شود هاذا
بعدها علمای رسم و ضبط قرآن در چنین مواردی برای راهنمایی قاریانی که با نگارش اوّلیّه آشنایی ندارند، الف کوچکی بعد از حرکت فتحه قرار داده‌اند (ـَـ اـ) تا متوجه تلفّظ الف مدّی در چنین مواردی باشند، مانند: «هَذا»
در قرآن‌های با رسم‌الخط فارسی که الف مدّی (فتحه کشیده) را به صورت «فتحه ایستاده» در کنار الف قرار می‌دهند(اا) در چنین موارد نیز فتحه رابه صورت ایستاده روی همان حرف قرار داده‌اند (ـا) مانند: «هذا» تا نشانگر تلفّظ فتحه به صورت کشیده باشد و نیازی به اضافه کردن الف کوچک دیگر نباشد، زیرا آن فتحه ایستاده به تنهایی دلالت بر صدای فتحه کشیده می‌کند و در واقع جانشین الف مدّی می‌باشد. باید دقّت کنیم که تلفّظ آن با شکل قبلی هیچ‌گونه تفاوتی ندارد.
روی حروف و سپس روی کلمات تمرین می‌کنیم و پس از آشنایی کامل با هر دو شکل، برای منزل تکلیف تعیین می‌کنیم.@#@
مراحل تدریس یاء مدّی: 1. حرف مکسوری را می‌نویسیم و از دانش آموزان میخواهیم تا با هم بخوانند.
2. از آنها میخواهیم تا صدای کسره را دو برابر مدّ و کشش دهند.
3. یایی به آن حرف مکسور اضافه می‌کنیم ومی‌گوییم که این یاء باعث دو برابر مدّ و کشش صدای کسره می‌شود.
4. یاء مدّی را معرفی و علت نام گذاری آن را بیان می‌کنیم.
5. دانش آموزان را با شکل یاء، مدّی در قرآن‌های با رسم الخط فارسی آشنا می‌کنیم.
6. تمرین روی حروف.
7. تمرین روی کلمات.
روش تدریس یاء حدّی: نخست حرفی را با حرکت کسره می‌نویسیم « تِـ » و از دانش‌آموزان میخواهیم تا با هم بخوانند[1].
سپس از آنها میخواهیم تا صدای کسره را در تلفّظ دو برابر مدّ و کشش دهند.
باز میخواهیم تا آن حرف را با صدای کسره معمولی بخوانند.
دوباره میخواهیم تا صدای کسره را در تلفّظ دو برابر مدّ و کشش دهند.
چندین‌بار این عمل را تکرر می‌کنیم تا تفاوت صدای کسره با یاء مدّی در تلفّظ برای آنها کاملاً روشن شود.
سپس یایی بعد از آن حرف مکسور اضافه کرده «تِـی» و توضیح می‌دهیم که در زبان عربی هرگاه بعد از حرف مکسور، یایی قرار گیرد، این یاء باعث دو برابر مدّ و کشش صدای کسره می‌شود.
پس از آشنایی با شکل و روش تلفّظ یاء مدّی، دانش‌آموزان را با اسم یاء مدّی و علّت نام‌گذاری آن آشنا می‌کنیم. می‌گوییم که این «یاء» چون باعث «مدّ و کشش» حرکت ماقبل می‌شود به آن «یاء مدّی» می‌گویند و ما فارس زبان‌ها به آن صدای کشیده کسره می‌گوییم، زیرا که همان صدای کسره است که با کشش بیشتر خوانده می‌شود و در مقابل به حرکت کسره، صدای کوتاه کسره می‌گوییم.
نکته: با توجّه به تفاوت رسم‌الخط یاء مدّی در قرآن‌های کشور ما ایران با قرآن‌های کشورهای عربی، آنها را با شکل یاء مدّی در قرآن‌های با رسم‌الخط فارسی نیز آشنا می‌کنیم.
یاء مدّی با رسم‌الخط عربی را می‌نویسیم «تِــی» و توضیح می‌دهیم که در قرآن‌های با رسم الخط فارسی برای اینکه صدای کشیده کسره با صدای کوتاه آن اشتباه نشود، کسره را به صورت ایستاده در کنار یاء مدّی قرار داده‌اند، به این شکل: «تـی».
در تلفّظ هیچ تفاوتی با هم ندارند، هر دو یکسان تلفّظ می‌شوند.
روی حروف و سپس روی کلمات به همین شکل تمرین می‌کنیم و پس از این که مطمئن شدیم همه دانش‌آموزان یاد گرفته‌اند، آخرین حرف مدّی (واو مدّی) را نیز به آنها آموزش می‌دهیم.
مراحل تدریس واو مدّی
1ـ حرف مضمومی را نوشته و از دانش‌آموزان میخواهیم تا با هم بخوانند.
2ـ از آنها میخواهیم تا صدای ضمّه را دوبرابر مدّ و کشش دهند.
3ـ واوی به آن حرف مضموم اضافه کرده و می‌گوییم که این واو باعث دو برابر مدّ و کشش صدای ضمّه می‌شود.
4ـ واو مدّی را معرّفی و علّت نام‌گذاری آن را بیان می‌کنیم.
5ـ تمرین روی حروف.
6ـ تمرین روی کلمات.
روش تدریس واو مدّی
نخست حرفی را با حرکت ضمّه می‌نویسیم « تُــ » و از دانش‌آموزان میخواهیم تا با هم بخوانند[2].
سپس از آنها میخواهیم تا حرکت ضمّه را در تلفّظ دو برابر مدّ و کشش دهند.
بقیّه مراحل را همانند الف و یاء مدّی ادامه می‌دهیم تا دانش‌آموزان با شکل و روش تلفّظ واو مدّی و همچنین با اسم عربی و فارسی آن کاملا آشنا شوند، و با توجّه به این که رسم الخط واو مدّی در قرآن‌های با رسم الخط فارسی با کشورهای عربی یکسان است، عدم تفاوت آن را یادآور می‌شویم و مانند درس‌های پیش روی حروف و کلمات تمرین می‌کنیم، و در پایان درس، تکلیف منزل را تعیین می‌کنیم.
[1] . در اینجا حتمّا باید از دانش‌آموزان خواسته شود تا کسره را با لحن عربی بخوانند تا بر اثر دو برابر مدّ و کشش صدای آن، «یاء مدّی» به وجود آید.
[2] . در اینجا نیز باید از دانش‌آموزان خواسته شود تا ضمه را با لحن عربی بخوانند تا بر اثر دو برابر مدّ و کشش صدای آن، «واو مدّی» به وجود آید.
