اشاره:
یکی از مسایلی که از قدیم ذهن قرآن پژوهان را به خود مشغول ساخته، تکرار برخی عبارت‌ها و آیه‌های قرآن کریم است. این موضوع در سوره‌های «رحمن» و «مرسلات» جلوه خاصی پیدا کرده است. به طوری که در سوره نخست با 76 آیه، جمله «فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ» 31 بار و در سوره دوّم، آیه «وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ» ده بار تکرار شده است. هم‌چنین آیات «فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ» و «وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ» در سوره‌های قمر، چهار بار مکرّر گشته است.
موضوع تکرار آیات و الفاظ قرآن از این جهت حایز اهمیت است که در علوم بلاغی، تکرار را از جمله عوامل اطناب برشمرده و نیز مُخِلّ به فصاحت دانسته‌اند. از این رو محققان درصدد بیان فواید تکرار در قرآن برآمده‌اند.
در این نوشته با نگاهی جامع به موضوع تکرار در قرآن، فواید الفاظ مکرر قرآن را یادآور شده و این مقاله در دو بخش فراهم آورده شده؛ در بخش نخست به طبقه‌بندی الفاظ مکرر در قرآن پرداخته و در بخش دوّم فواید تکرار آن‌ها را برشمرده است.
1. مقدمه
مقصود از الفاظ مکرر، الفاظی است که در یک متن بیش از یک بار به کار رفته باشد. در علوم بلاغی، در مباحثی هم‌چون «اطناب» و «فصاحت کلام» از «تکرار» سخن به میان آمده است؛ اطناب، یعنی زیادتِ الفاظ بر معانی ـ که در عین حال مفید نیز باشد ـ یا ادای معانی با عبارتی بیش از حد متعارف به جهت تقویت و تأکید آن. اطناب، انواع بسیاری دارد؛ یکی از آن‌ها تکراری است که به انگیزه‌های خاصّی صورت می‌گیرد.[1] هم‌چنین، یکی ازمواردی که به فصیح بودن کلمه آسیب می‌رساند، کثرت تکرار بی‌فایده است. بنابراین می‌توان گفت که تکرار بر دو قسم است: 1) تکرار بلیغ و مفید؛ 2) تکرار غیر بلیغ و بی‌فایده.
با این توضیح، باید دید اوّل این‌که تکرار در قرآن چه جایگاهی دارد، دوّم آن‌که چه فوایدی بر این تکرار مترتب است. از این رو، متن اصلی مقاله را در دو بخش قرار داده‌ایم؛ در بخش نخست، الفاظ مکرر در قرآن را طبقه‌بندی کرده‌ایم، در بخش دوّم به بیان فواید تکرار در قرآن پرداخته‌ایم.
2. طبقه‌بندی الفاظ مکرر در قرآن
الفاظ مکرر در قرآن را می‌توان از لحاظ «شمار تکرار در کل قرآن» و نیز از «لحاظ تعداد الفاظ مکرر در مواضع خاص» طبقه‌بندی کرد.
2 ـ 1 ـ الفاظ مکرر از لحاظ شمار تکرار درکل قرآن
این الفاظ را می‌توان در سه دسته جای داد: 1) الفاظ حایز کم‌ترین شمار تکرار؛ 2) الفاظ حایز بیش‌ترین شمار تکرار؛ 3) سایر الفاظ مکرر.
الفاظی که در سراسر قرآن تنها دو بار به کار رفته‌اند از دسته نخست‌اند، مانند: «الابل» (انعام (6)، 144؛ غاشیه (88)، 17»، «اثاثاً» (نحل (16)، 80؛ مریم (19)، 74) و «باخع» (کهف (18)، 6؛ شعراء (26)، 3).
الفاظی که حایز بیش‌ترین شمار تکرارند، از بیش‌ترین تا ده مورد عبارت‌اند از:
1) لفظ جلاله «الله»، 2702 بار ـ با احتساب واژه اللهم که پنج بار آمده است؛ 2) «قال»، 1725 بار؛ 3) «کان»، 1388 بار؛ 4) «ربّ»، 973 بار؛ 5) «ایمان»، 879 بار؛ 6) «علم» 780 بار؛ 7) «اتی»، 549 بار؛ 8) «کفر»، 525 بار؛ 9) «رسول»، 513 بار؛ 10) «یوم»، 475 بار.
2 ـ 2 ـ الفاظ مکرر از لحاظ تعداد واژه‌های تکرار شده در مواضع خاصّ
در این جا، سخن از آن نیست که یک واژه در سراسر قرآن، چند بار به کار رفته است، بلکه سخن از تکرار یک واژه یا واژه‌های یک آیه در مواضع خاصی از قرآن است. برای مثال گفته می‌شود چرا واژه «النّاس» در آخرین سوره قرآن چندبار تکرار شده است؛ و یا چرا بخشی از آیه 48 سوره بقره در آیه 123 همین سوره مکرر گشته است؛ و یا چرا آیه «فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ» عیناً و با شمار زیادی در سوره «رحمن» تکرار شده است.
این الفاظ، ابتدا به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند: الف) یک لفظ مکرر؛ ب) بیش از یک لفظ مکرر.
قسم نخست، خود با توجّه به محل تکرار به دو گونه قابل تقسیم است: 1) در یک آیه یا در چند آیه متوالی؛ 2) در مواضع مختلف از قرآن.
قسم دوّم نیز ـ با توجّه به کل الفاظ آیات ـ به دو نوع قابل تقسیم است: الف) در حد تمام الفاظ آیات؛ ب) در حد برخی از الفاظ آیات.
2 ـ 2 ـ 1 ـ یک لفظ مکرر
در نوع اوّل از این قسم، یعنی «در یک آیه یا چند آیه متوالی»، تمام الفاظ، در نوع دوّم، یعنی «در مواضع مختلف» تنها الفاظی مدّنظر قرار گرفته‌اند که معانی مستقل دارند؛ نه الفاظی مانند «مِنْ»، «ذلک» و «الذین» که به تنهایی معنای کاملی ندارند و از میان الفاظ دارای معانی مستقل نیز فقط مواردی لحاظ شده‌اند که آیات مشتمل بر آن‌ها از نظر این کلمه مکرر، وحدت موضوعی دارند؛ نه کلماتی هم‌چون «اَبِی» که در آیه «اذْهَبُوا بِقَمِیصِی هذا فَأَلْقُوهُ عَلى وَجْهِ أَبِی یَأْتِ بَصِیراً وَ أْتُونِی بِأَهْلِکُمْ أَجْمَعِینَ» (یوسف (12)، 93 اشاره به پدر یوسف ـ علیه السّلام ـ و در آیه «وَ اغْفِرْ لِأَبِی إِنَّهُ کانَ مِنَ الضَّالِّینَ» (شعراء (26)، 86) اشاره به پدر ابراهیم ـ علیه السّلام ـ دارد، زیرا چنین تکراری تنها تکرار «شکل» است.
2 ـ 2 ـ 2ـ بیش از یک لفظ مکرر
نوع دوّم از این قسم یعنی «تکرار در حدّ برخی از الفاظ آیات» چنانچه شامل تعداد کمی از کلمات آیات شود، این گونه آیات همدیگر را تفسیر می‌کنند. امّا در صورتی که شامل تعداد زیادی از کلمات آیات شود، به نوع اوّل یعنی حدّ تمام الفاظ آیات» نزدیک می‌شود. محور بررسی‌های ما در این قسم، نوع اوّل است که شامل 72 آیه[2] از قرآن کریم می‌شود. این آیات که عیناً و بدون هیچ اختلافی تکرار شده‌اند؛ از لحاظ محلّ تکرار به دو دسته: «در یک سوره» و «در دو یا چند سوره» و دسته اوّل نیز الز لحاظ میزان تکرار به دو گونه: «به تعداد زیاد» و به «تعداد کم» دسته‌بندی می‌شوند.
3. فواید کاربرد الفاظ مکرر در قرآن
با توجّه به این‌که از نظر متخصصان علوم بلاغی، استفاده از الفاظ مکرر، بدون فایده، مخلّ بلاغت است. تبیین و تفسیر وقوع چنین پدیده‌ای در قرآن در موارد بسیاری ـ حتی در حدّ تکرار تمام الفاظ آیه ـ چیست؟
برای این پرسش، دو پاسخ داریم: پاسخ اوّل آن است که: اگر فرض بگیریم هرگونه تکراری مخالف با بلاغت است، باز هم دلیلی بر وجود عیب و نقص در قرآن کریم نیست؛ زیرا می‌توان گفت که از نظر قرآن، اصل، دنبال کردن هدفی است که قرآن برای آن نازل شده است و تاجایی که بلاغت مانع پیاده کردن هدفش نباشد، از آن سود می‌جوید. اگر به فرض، در برخی موارد اجرای قواعد بلاغی با هدف اصلی‌اش سازگاری نداشته باشد، بدیهی است که دنبال کردن هدف اصلی بر رعایت موازین بلاغی مقدم خواهد بود.
باید به این نکته توجّه داشت که وجه اعجاز قرآن کریم منحصر در «بلاغت» نیست، بلکه قرآن از جهات گوناگون معجزه است، چنانچه در موارد خاصی، رعایت وجوه دیگر اعجاز قرآن، مقتضیِ عدم رعایت قواعد بلاغی بوده است، این امر خللی به اعجاز قرآن وارد نمی‌کند.
و امّا پاسخ دوّم: با دقت و تدبّر در آیات قرآن می‌توان اسرار و حکمت‌های وجود این الفاظ را در قرآن یافت. برای نیل به این هدف، با توجّه به تقسیم‌بندی ارائه شده، به بررسی آیات دربردارنده الفاظ مکرر می‌پردازیم.
بررسی این آیات با توجّه به دسته‌بندی نوع اوّل یعنی «از لحاظ تعداد تکرار در کلّ قرآن» به بحث اعجاز عددی منجر می‌شود که در زمینه آن پژوهش‌هایی از سوی بعضی از دانش‌مندان انجام گرفته است و نیازی به طرح دوباره آن در این مقاله نیست. بنابراین محور بحث، بیان فواید تکرار الفاظ، مطابق دسته‌بندی نوع دوّم (از لحاظ تعداد الفاظ تکرار شده در برخی مواضع) است.
3 ـ 1 ـ فایده مکرر بودن یک لفظ در دو یا چند آیه متوالی
پژوهش‌گران درباره فایده وجود این نوع، شش دلیل ذکر نموده‌اند:
1. مقبولیت کلام؛[3] 2. ترس از فراموشی مخاطب در صورت طولانی شدن کلام؛[4] 3. تعظیم و تهدید؛[5] 4. مدح؛[6] 5. استبعاد؛[7] 6. شیوع و اهمیت داشتن در جامعه؛[8] برخی نیز معتقدند این نوع. اساساً تکرار محسوب نمی‌شود تا از فایده آن سخن بگوییم.[9]
3 ـ 2 ـ فایده مکرّر بودن یک لفظ در مواضع مختلف
بررسی این گونه الفاظ همان روش تفسیر موضوعی است که برخی از دانش‌مندان با استفاده از این روش به تفسیر قرآن پرداخته‌اند. مفسّر پس از جمع‌آوری آیات مربوط به یک لفظ یا موضوع خاص، همه آن‌ها را هم‌چون مواردی که در هم می‌آمیزند؛ پیش روی خود قرار داده، در معانی آن‌ها تفقّه نموده، نسبت آن‌ها را با یکدیگر کشف و از میان آن‌ها نتیجه‌گیری و هدف را آشکار می‌کند.[10]
3 ـ 3 ـ فواید مکرّر بودن تمام الفاظ یک یا چند آیه
از میان 72 آیه مکرّر قرآن کریم، تنها سه آیه مکررِ سوره‌های «رحمن»، «مرسلات» و «قمر» که به سبب تکرار زیاد در یک سوره به خودی خود توجّه انسان را جلب می‌کنند، مورد عنایت پژوهش‌گران قرار گرفته است. سایر موارد به خاطر فاصله زیاد محل تکرار، نظری را به خود جلب ننموده، تاکنون هیچ گونه تحقیقی درباره آن‌ها انجام نشده است.
فایده ذکر شده از طرف بیش‌تر دانش‌مندان درباره آیات مکرّر در این سه سوره، «تأکید» است که تعمیم آن نیز به تمام آیات مکرّر صحیح نیست، زیرا آیه‌ای که در سراسر قرآن فقط دو بار ذکر شده است، چگونه می‌تواند موجب تأکید شود؟! برای خواننده قرآن که آیه‌ای را یک بار در جایی و سپس با فاصله‌ای نسبتاً زیاد در جایی دیگر می‌بیند و یا اصلاً سوره‌ای را در یک زمان و سوره دیگری را در زمان دیگر می‌خواند، چگونه می‌تواند تأکید احساس شود؟ این عدم کارآییِ توجیه عرضه شده، ما را وامی‌دارد تا علل و فواید دیگری را جست‌وجو کنیم.

[1] . احمد هاشمی: جواهر البلاغه، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‎تا، ص 228 ـ 230.
[2] . در این شمارش، تنها آیاتی که از حروف مقطّعه‎اند، لحاظ نشده‎اند.
[3] . ر. ک: عبدالقادر حسین: من علوم القرآن و تحلیل نصوصه، قطر، دار قطری بن الفجاءه للنشر والتوزیع، 1978 م، ص 118.
[4] . همان، ص 118.
[5] . همان، ص 119.
[6] . عبدالعظیم بن عبدالواحد بن ابی الصبع: بدیع القرآن، مصر، مکتبه نهضه، 1337 ق، ص 235.
[7] . همان، ص 236.
[8] . عبدالحلیم حفنی: اسلوب المجاوره فی القرآن الکریم، بیروت، بی‎نا، بی‎تا، ص 90 ـ 89.
[9] . احمد بن ابراهیم غرناطی: ملاک التأویل، بیروت دارالغرب الاسلامی، 1403 ق، ج 2، ص 1148.
[10] . ر. ک: محمود شلتوت: من هدی القرآن، قاهره، دارالکاتب للطباعه والنشر، بی‎تا، ص 323 ـ 322.
@#@
برای نیل به این مقصود، نگارنده در رساله دکتری، این تحقیق را در چند مرحله به انجام رساندم؛ در مرحله اوّل، تمام آیات مکرّر استخراج و طبقه‌بندی شد؛ و در مرحله دوّم، هر یک از سوره‌های حاوی آیات مکرّر با توجّه به معنای آیه مکرّر، مورد بررسی قرار گرفت. نتیجه حاصل از این دو مرحله این است که آیه مکرّر در حکم هدف و مقصود اصلی سوره است. به تعبیر دیگر، آیه مکرّر به منزله گلِ سرسبد آن سوره بود، ساید آیات در حال تبیین و توضیح و ارائه نمونه‌هایی برای درک بهتر و کامل‌تر همان آیه می‌باشند.
در مرحله سوم، بررسی هر یک از این آیات با توجّه به دسته مربوط به خود انجام گرفت و نتیجه مربوط به هر دسته در جای خود بیان گردید. آنچه در پی می‌آید گزیده‌ای از مطالب این تحقیق است.
3 ـ 3 ـ 1 ـ فواید تکرار آیات در یک سوره به تعداد زیاد
محدوده این بحث، سه سوره «رحمن»، «قمر» و «مرسلات» است که به بررسی آن‌ها می‌پردازیم:
3 ـ 3 ـ 1 ـ 1 ـ فواید تکرار آیه «فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ»
آیه یاد شده، 31 بار در سوره «رحمن» آمده است.[1] پژوهش‌گرانی که درباره تکرار این آیه اظهارنظر کرده‌اند، فوایدی برای آن برشمرده‌اند که خلاصه نظریه‌های آن‌ها در پی می‌آید.
1. تقریر نعمت‌های عطا شده نیکوست، پس حُسن تکرار به جهت اختلاف نعمتی است که تقریر می‌کند.[2]
2. اشاره به این که هر نعمتی از آن نعمت‌ها و هر بیّنه‌ای از آن بیّنات به تنهایی مستلزم شکر و اقرار به وحدانیت خداوند است.[3]
3. این آیه اگر چه متعدد آمده، ولی هر یک از آن‌ها متعلق به ما قبل خود است.[4]
4. تکرار این آیه، آن هم در مقطع‌های کوتاه، آهنگ جالب و زیبایی به سوره داده و چون با محتوای زیبایش آمیخته می‌شود، جاذبه خیره کننده‌ای بپا می‌کند، لذا جای تعجب نیست که در حدیثی از پیغمبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ نقل شده است که فرمود: «هر چیزی عروسی دارد و عروس قرآن سوره الرّحمن است.»[5]
5. از میان 31 بار تکرار آن، هشت مورد پس از شمردن عجایب خلقت و مبدأ آفرینش؛ هفت مورد ـ به شمارِ درهای جهنّم ـ پس از یاد جهنّم و سختی‌های آن؛ هشت مورد ـ به شمارِ درهای بهشت ـ در وصف دو بهشت و اهل آن، و هشت مورد آخر درباره دو بهشتِ دیگر آمده است. پس برای کسی که به هشت مورد اوّل معتقد باشد و به موجبات آن عمل نماید، درهای بهشت گشوده و درهای جهنّم بسته می‌شود.[6]
6. این آیه در طی زمان فریاد می‌زند و به صراحت اعلام می‌دارد که کفر جنّ و انس و انکارشان نسبت به نعمت‌های الاهی، خشم تمام موجودات را برمی‌انگیزد و به حقوق همه مخلوقات تجاوز می‌کند. لذا اگر در خطاب به آن‌ها هزاران مرتبه هم تکرار شود، باز هم ضرورت دارد و نیاز به آن همیشه باقی است.[7]
7. استبعاد.[8]
3 ـ 3 ـ 1 ـ 2 ـ فواید تکرار دو آیه «فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ» و «وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ»
هر یک از این دو آیه، چهار بار در سوره قمر تکرار شده‌اند.[9] مفسران و قرآن پژوهان نکاتی به عنوان فواید تکرار این دو آیه برشمرده‌اند که خلاصه آن به این شرح است:
1. از آنجایی که در این سوره انواع انذار و عذاب ذکر گردیده، یادآوری نیز کاملاً به یکایک آن‌ها پیوند خورده است.[10]
2. علّت تکرار آیه «فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ» در داستان قوم عاد این است که اولی مربوط به دنیاست و دومی مربوط به آخرت.[11]
3. سبب تکرار آیه «فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ» در داستان قوم عاد شاید از این جهت است که عذاب این گروه از دیگران شدیدتر بود. هر چند همه عذاب‌های الاهی شدید می‌باشد.[12]
4. تکرار آیه «وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ» در هر یک از داستان‌های این سوره به خوانندگان می‌فهماند که تکذیب هر رسول مقتضی نزول نزلو عذاب و شنیدن هر داستان مستلزم یادآوری و عبرت‌گیری است تا دچار غفلت نشوند.[13]
3 ـ 3 ـ 1 ـ 3 ـ فواید تکرار آیه «فَوَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ»
این آیه، نُه بار در سوره «مرسلات» آمده است.[14] صاحب‌نظران در مورد تکرار این آیه، حکمت‌های زیر را بیان کرده‌ند:
1. این سوره، روز فصل یعنی قیامت را ذکر کرده، اخبار مربوط به آن را تأکید و با تهدید شدید نسبت به تکذیب‌گران آن و بشارت نسبت به سایران قرین نموده و به جهت افزودن جانب تهدید بر جانب دیگر، این آیه را تکرار کرده است.[15]
2. آیه فوق هربار پس از یکی از نعمت‌های شمرده شده در این سوره قرار دارد، پس تکرار محسوب نمی‌شود.[16]
3. چون هربار به دنبال یکی از داستان‌های این سوره آمده است، پس در هر مرتبه مربوط می‌شود به تکذیب‌گران همان داستان.[17]
3 ـ 3 ـ 1 ـ 4 ـ فواید دیگر
به نظر نگارنده، فایده تکرار زیاد این آیات، تأکید بر اهمیت هدفی است که در این آیات دنبال می‌شود؛ تا بدین وسیله خواننده آیات الاهی به سادگی از آن ردّ نشده، نهایت توجّه خود را بدان معطوف دارد. البتّه آیه مکرّر هر بار معنای جدیدی را هم در ارتباط با آیات نزدیکش می‌رساند.
اینک برای نمونه به تحلیل فواید تکرار آیه «فَوَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ» می‌پردازیم:
ده بار تکرار این آیه در سوره «مرسلات»، بیانگر هدف این سوره و تأکید بر شدّت سختی‌های و عذاب‌های روز قیامت است. سایر آیات این سوره نیز هر یک به نوعی نشان‌دهنده علّت و چگونگی این سختی‌هاست. این تأکید می‌تواند سبب پیش‌گیری از گرفتار شدن انسان‌ها به آن عذاب‌ها گردد.
از این ده بار، مورد اوّل پس از چند سوگند و جواب آن یعنی «إِنَّما تُوعَدُونَ لَواقِعٌ»(مرسلات (77)، 7) و نیز برخی از حوادث مربوط به روز قیامت آمده است. یعنی حال که آن روز برخلاف تصور آنان به حتم فرا می‌رسد و چنان وقایع هولناکی هم در آن هنگام رخ می‌دهد، پس وای بر تکذیب‌گران آن روز و آن وقایع.
مورد دوّم پس از اشاره به هلاکت گذشتگان و اعلام گرفتار شدن آیندگان ـ و به طور کلی تمام بدکاران ـ به همان عقوبت دیده می‌شود. پس وای در آن روز بر تکذیب‌گران که باور نمی‌کردند عاقبتی هم‌چون گذشتگان داشته باشند.
آیات پیش از مورد سوم به آفرینش انسان از آبی پست و قرار گرفتن آن در جایگاهی استوار تا زمانی معیّن اشاره دارند. یعنی خدایی که قدرت داشت شما را از آبی پست بیافریند و تا زمانی مشخص در چنین جایگاهی قرار دهد، قادر خواهد بود روز قیامت نیز شما را که نا مدتی معیّن در دنیا زندگی کرده‌اید و سپس از دنیا رفته‌اید، دوباره زنده کند. پس وای بر تکذیب‌گران در آن روز که تصور می‌کردند خداوند قادر نیست آن‌ها را دوباره زنده کند و به حساب اعمالشان رسیدگی و عذابشان نماید؛ ولی همه این‌ها واقع می‌شود.
مورد چهارم پس از اشاره به قبض و بسط زمین و وجود کوه‌ها و آب برای انسان آمده است. پس وای بر تکذیب‌گران در آن روز که می‌تواننستند در صورت استفاده نیکو از آن امکانات و نعمت‌ها و جلب رضای خدا وضعیت خوبی در روز قیامت داشته باشند، ولی به سبب استفاده نادرست باید عذاب ببیندند
موارد پنجم و ششم در پی ذکر برخی از اوصاف جهنم و عذاب‌های تکذیب‌گران واقع شده‌اند. پس وای بر تکذیب‌گران در آن روز که باید گرفتار چنین عذاب‌های سختی شوند.
مورد هفتم به دنبال توصیف آن روز به عنوان روز فصل و جدایی و جمع گذشتگان و آیندگان و نیز خطاب به آنها برای به کار گرفتن هرگونه مکر و حیله برای رهایی از عذاب‎های آنجا دیده می‌شود. پس وای بر تکذیب‎گران که در آن روز از تصدیق‎کنندگان جدا می‌شوند و چون هیچ گونه مکر و حیله‎ای نمی‎توانند بزنند، هیچ راهی برای خلاصی از آن همه عذاب ندارند.
مورد هشتم پس از بیان وضعیت اهل تقوا در بهشت قرار دارد، پس وای بر تکذیب‎گران که نه تنها از چنین نعمت‎هایی محروم خواهند بود، بلکه عذاب هم خواهند شد.
پیش از مورد نهم آیه‎ای از اندک بودن زمان برخورداری آنان از لذّات و خوشی‎ها سخن می‎گوید، پس وای بر تکذیب‎گران که زمان راحتی و آسایش آنان بسیار کوتاه است و پس از این عمر کوتاه برای همیشه باید عذاب ببینند.
مورد دهم پس از سرپیچی آنان از اطاعت خداوند، به عنوان یکی از ویژگی‎های آن‌ها در دنیا آمده است. پس وای بر تکذیب‎گران که چون به وظیفه خود یعنی اطاعت خداوند عمل نکرده‎اند، سزاوار عذاب جهنم هستند.
از دو مورد اخیر نتیجه‎گیری می‌شود: همین اعمال ناشایست آنان که با کلمه «مجرم» از آن تعبیر شده و نیز سرپیچی از اطاعت خدا، زمینه تکذیب آیات الاهی توسط آنان را فراهم آورده است.
از توضیحات بالا معلوم می‎گردد که تمام آیات این سوره در حال تبیین و توضیح و تأکید هدف این سوره ـ یعنی سخت بودن روز قیامت بر تکذیب‎گران که مضمون آیه مکرّر است ـ می‎باشند.
3 ـ 3 ـ 2 ـ فایده مکرّر بودن تمام الفاظ یک یا چند آیه واقع در یک سوره به تعداد کم
بررسی این گونه موارد نشان می‎دهد که پس از ذکر بار اوّل آیه، یک سری آیات مربوط به موضوع همان آیه قرار دارد و چون سخن طولانی شده، برای یادآوری خوانندگان نسبت به هدف آن آیات، دوباره همان آیه آمده است.
در نتیجه می‎توان گفت: آیه مکرّر با قرار گرفتن در ابتدا و انتهای یک سری آیات، هم محدوده موضوعی خاصّ و هم هدف آن‌ها را مشخص می‎نماید.

[1] . ر. ک: سوره رحمن، آیات 13، 16، 18، 21، 23، 25، 28، 30، 32، 34، 36، 38، 40، 42، 45، 47، 49، 51، 53، 55، 57، 59، 61، 63، 65، 67، 69، 71، 73، 75، 77.
[2] . ر. ک: شریف مرتضی: امالی، مصر، مطبعه السعاده، 1325 ق، ج 1، ص 120؛ شیخ طوسی: التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‎تا، ج 19، ص 468؛ طبرسی: مجمع البیان، بیروت، دارالمعرفه، 1408 ق، ج 9، ص 97.
[3] . محمد ابوزهره: المعجزه الکبری، القرآن قاهره، دارالفکر العربی، بی‎تا، ص 162.
[4] . عبدالقادر حسین: پیشین، ص 120 ـ 119.
[5] . ناصر مکارم شیرازی: تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365 ش، ج 23، ص 92.
[6] . سعید حوّی: الاساس فی التفسیر، دارالسلام، 1409 ق، ج 10، ص 567؛ محمود بن حمزه کرمانی: البرهان فی متشابه القرآن، دارالفاء، ص 340 ـ 339.
[7] . سعید نورسی: المعجزات القرآنیه، بغداد، مطبعه الرشید، 1990 م، ص 187.
[8] . ابن ابی الاصبع: پیشین، ص 236.
[9] . آیه نخست در آیات 16، 18، 21 و 30 و آیه دوّم در آیات 17، 22، 32 و 40 آمده است.
[10] . طبرسی: پیشین، ج 9، ص 286.
[11] . فیض کاشانی: الصافی فی تفسیر القرآن، چاپ اسلامیه، 1356 ش، ج 2، ص 634؛ شیخ محمد بن محمد رضا قمی مشهدی: تفسیر کنزالدقائق و بحرالغرائب، مؤسسه الطبع والنشر، وزاره الثقافه والارشاد الاسلامی، 1366 ش، ج 12، ص 542؛ کرمانی: پیشین، ص 339.
[12] . ناصر مکارم شیرازی: پیشین، ج 23، ص 5.
[13] . قمی مشهدی: پیشین، ج 12، ص 548.
[14] . مرسلات: آیات 15، 19، 24، 23، 37، 40، 45، 47 و 49.
[15] . محمد حسین طباطبایی: المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی، 1394 ق، ج 19، ص 144.
[16] . طبرسی: پیشین، ج 10، ص 632.
[17] . عبدالقادر حسین: پیشین، ص 20.
@#@ برای مثال، آیات 47 و 48 سوره بقره در آیات 122 و 123 همین سوره تکرار شده‎اند؛ یک آیه (47) عیناً و یک آیه دیگر (48) با اختلافی مختصر دوبار در سوره بقره ذکر شده است. در فاصله دو موردِ تکرار، 73 آیه وجود دارند که سه گونه‎اند:
1. آیاتی که در مقام عرضه نمونه‎ها و مصادیقی از نعمت‎ها و عفو و رحمت خداوند نسبت به بنی‎اسراییل یا زمینه‎سازی برای بیان چنین مطالبی می‎باشند. این آیات کاملاً با آیه اوّل مکرّر مرتبط هستند، زیرا در آن آیه به بنی‎اسراییل امر شده که نعمت‎های خداوند و نیز برتری خود را در آن برهه زمانی بر تمام جهانیان به یاد آورند و در این آیات نمونه‎هایی از همان نعمت‎های عطا شده به آنان دیده می‌شود.
2. آیاتی که بیان‎گر برخی از اعمال و گفتار بنی‎اسراییل یا توبیخ و مجازات خداوند نسبت به آن‌ها و یا زمینه‎سازی برای چنین مواردی می‎باشند.[1] این سری آیات کاملاً با آیه دوّم مکرّر ارتباط دارند، زیرا در آن آیه به بنی‎اسراییل خطاب شده که از گرفتار شدن به سختی‎های روز قیامت با خصوصیات نامبرده بپرهیزند و در این آیات نمونه‎هایی از اعمال و گفتار ناپسند آنان که عذاب الاهی را در پی خواهد داشت، آمده تا آن‌ها متنبّه شده، از این گونه اعمال و سخنان دست بردارند و خود را اصلاح نمایند.
3. آیاتی که مربوط به مؤضع‎گیری اهل کتاب و دیگر مخالفان اسلام نسبت به پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ یا وظیفه آن حضرت نسبت به آن‌ها می‎باشند.[2] در این دسته از آیات نیز علاوه بر این‌که یهود به خودی خود جزو این گروه هستند، با توجّه به قراین موجود، مقصود اصلی آیات هستند.
مسئله‎ی توجّه به نعمت‎ها و ترس از سختی‎های روز قیامت و یادآوری اعمال و گفتار ناپسند که از سویی خود به خود توجّه به خداوند و به جا آوردن شکر او و انجام اعمال صالح را به دنبال دارد و از سوی دیگر، معمولاً توسط بندگان به فراموشی سپرده می‌شود، آن قدر اهمیت دارد که خداوند با این که یک بار در ابتدای این آیات این مسأله را گوشزد نموده، یک بار دیگر در پایان آن نیز، همان را تذکر داده است تا هم عنایت آن‌ها را هر چه بیش‌تر بدان جلب نماید و هم پس از اتمام مطالب مربوط به آن ـ که نسبتاً طولانی نیز شده است و ممکن است خواننده آیات الاهی، هدف از ذکر آن‌ها را فراموش کرده باشد ـ یک بار دیگر یادآوری کند و بدین ترتیب حصاری هم به دور آیات مربوط به این موضوعِ خاص کشیده و محدوده آن را مشخص نموده است.
3 ـ 3 ـ 3 ـ فایده مکرّر بودن تمام الفاظ یک یا چند آیه واقع در دو یا چند سوره
مقایسه سوره‎های در بردارنده آیات مکرّر، نشان می‎دهد که آیات این سوره‎ها آنچنان با هم ارتباط دارند که مطالب یکدیگر را تکمیل و حتی گاهی تفسیر و تبیین می‎کنند. به عبارت دیگر، آیات مکرّر نشانه‎هایی هستند که ما را به یافتن توضیحات بیش‌تر پیرامون مطالب برخی از سوره‎ها رهنمون می‎شوند.
3 ـ 3 ـ 3 ـ 1 ـ بررسی آیات مکرّر در سوره‎های «مؤمنون» و «معارج»
در دو سوره «مؤمنون» و «معارج» چهار آیه[3] عیناً و یک آیه[4] با اختلافی مختصر تکرار گردیده‎اند. همین امر موجب مقایسه آیات این دو سوره و در نتیجه یافتن شباهت‎ها و اشتراکات بسیاری میان آن‌ها شده است. می‎توان گفت: این دو سوره ـ یکی به تفصیل و دیگری به اختصار ـ معانی یکدیگر را تکمیل کرده، در مواردی نتایج جدیدی به دست می‎دهند.
مطالب هر دو سوره به دو دسته کلی: «آیات مربوط به مؤمنان» و «آیات مربوط به کفار» تقسیم می‎شوند. با این تفاوت که در سوره «مؤمنون» ابتدا مطالبی درباره مؤمنان و سپس کفار، ولی در سوره «معارج» اوّل کفار و بعد مؤمنان آمده است.
مواردی از اشتراکات و شباهت‎های دو سوره به ترتیب مذکور در سوره «مؤمنون» به شرح زیر است.
الف ـ مؤمنون، 2 و معارج، 23
هر دو سوره شامل خصوصیتی در ارتباط با نماز می‎باشند. با این اختلاف که در سوره «مؤمنون»، «خشوع» و در سوره «معارج»، «دوام» آن به تناسب هر یک از دو سوره مطرح است. زیرا آیات پیشین سوره «معارج» به صفاتی چون بی‎تابی و بی‎فراری هنگام برخورد با ناملایمات زندگی و بخل ورزیدن و محروم نمودن دیگران در وقت روبه‎رو شدن با خیر و خوشی اشاره دارند که با دوام نماز از بین می‎روند؛ چون کسی که در صدد است از هر فرصتی برای به جا آوردن نماز استفاده کند، به طور طبیعی میل و رغبتی به دنیا ندارد تا هنگام از دست دادن آن بی‎تاب شود و با برخورداری از آن، دیگران را محروم نماید. ولی سوره «مؤمنون» درباره شرایط رستگاری که لازمه آن مبرّا بودن فرد از هرگونه غرور و تکبّر در مقابل پروردگار می‎باشد.
ب ـ مؤمنون، 11 ـ 10 و معارج، 35.
هر دو سوره پس از ذکر برخی از اوصاف مؤمنان و نمازگزاران، به عاقبت آنان یعنی ورود به بهشت اشاره دارند.
ج ـ مؤمنون، 14 ـ 12 و معارج، 39.
سوره «معارج» تنها به آفرینش انسان‎ها ـ بدون ذکر جزئیات ـ اشاره دارد و سوره «مؤمنون» تمام مراحل خلقت را به ترتیب بیان می‌کند. پس سوره «مؤمنون» در بردارنده شرح و تفصیل سوره «معارج» در این موضوع می‎باشد.
د ـ مؤمنون، 50 ـ 17 و معارج 41 ـ 40.
در سوره «معارج» طی دو آیه، قدرت خداوند بر جای‎گزینی انسان‎هایی بهتر از انسان‎های عصر پیامبرـ صلّی الله علیه و آله ـ و به طور کلی همه زمان‎ها مطرح شده و در سوره «مؤمنون» طی 34 آیه پس از اشاره به فرستادن آب از آسمان و قدرت خداوند بر بردن آن از زمین و نیز نمونه‎هایی از توانایی خداوند در طبیعت، برای مسئله جای‎گزینی یک قوم، مثال‎ها و نمونه‎هایی از اقوام گذشته آمده است، زیرا این آیات درباره خلت اقوام و ارسال پیامبران ـ علیهم السّلام ـ به سوی آنان و سپس نافرمانی و در نتیجه هلاکت و جای‎گزینی اقوامی دیگر به جای آن‌ها می‎باشد.
بنابراین، همان گونه که خداوند در مورد آبی که فرستاده، قادر است آن را از زمین و دست‎رس مردم دور کند و نیز همان طور که در گذشته اقوامی را هلاک و گروهی دیگر را به جای آن‌ها آورده است، در مورد این امّت نیز قادر است آن‌ها را بِبَرد و گروهی دیگر جای‎گزین نماید.
هـ ـ مؤمنون، 54 و معارج، 42.
پس از ذکر مطالبی درباره کفار در هر دو سوره، به پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ امر شده است که آنها را در همان حال سرگرمی و غفلت رها کند، زیرا دعوت آنان نیز همچون امّت‎های گذشته به جایی نرسیده، دست از اعمال ناروای خود برنمی‎دارند و هدایت نمی‎شوند.
سوره «مؤمنون» از غایت این امر با زمان مبهم «حتی حین» تعبیر نموده، ولی سوره «معارج» با تعبیر «حَتَّى یُلاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِی یُوعَدُونَ»، این ابهام را برطرف کرده، زمانش را مشخص می‎نماید.
و ـ مؤمنون، 61 ـ 55 و معارج، 21
سوره «معارج» نوع انسان را در مواجهه با خیر، بخیل معرفی می‎کند و سوره «مؤمنون» خیر بودن چیزهایی مانند مال و فرزند را نفی کرده، خیر حقیقی را منحصر می‌کند به خیری که انسان‎هایی با ویژگی‎های نامبرده در همان‎جا، به سوی آن می‎شتابند. از این رو، به کار رفتن کلمه «خیر» در سوره «معارج» در ارتباط با انسان‎های بخیل از جهت تصور آنهاست؛ وگرنه خیر از نظر خدا همان است که در سوره «مؤمنون» آمده است. چیزهایی از قبیل مال و فرزند، تنها وسیله امتحان هستند. بنابراین، انسان‎های بخیل هم در شناختن «خیر» در اشتباه هستند و هم با بخل ورزیدنشان در آزمون‎های الاهی موفق نمی‎شوند.
ز ـ مؤمنون، 57 و معارج، 27
سوره «معارج» روشن می‌کند که مقصود از ترس و خشیت از پروردگار در سوره «مؤمنون» در حقیقت ترس از عذاب پروردگار است.
ح ـ مؤمنون، 76 ـ 75 و معارج، 20
در سوره «معارج» چگونگی برخورد انسان با مشکلات زندگی و در سوره «مؤمنون» اوّلاً چگونگی برخورد او با رحمت الاهی و برطرف شدن سختی‎ها و ثانیاً فلسفه رسیدن این مشکلات مطرح است. بنابر سوره «معارج»، انسان در رویارویی با سختی‎ها بی‎تاب و بی‎قرار است و بنابر سوره «معارج»، هنگام برخورداری از رحمت الهی و رفع مشکلات، به طغیان خود می‎افزاید و زمان روبه‎رو شدن با آن خاضع و متضرع نمی‌شود. از همین جا معلوم می‌شود که علّت روبه‎رو شدن با گرفتاری‎های زندگی این است که او به خود آید و از گردن‎کشی و تکبر دست کشیده، خضوع و تضرع نماید.
ط . مؤمنون، 27 ـ 25 و 83 ـ 82 و معارج، 44 ـ 43
در سوره «مؤمنون» کافِران اقوام گذشته و نیز کافران زمان پیامبر اسلامـ صلّی الله علیه و آله ـ زندگی پس از مرگ و نیز روز موعود را انکار کرده‎اند و در سوره «معارج» به زنده شدن آن‌ها با کیفیت نامبرده در آن و فرا رسیدن روز موعود تصریح شده است. بنابراین می‎توان گفت: در این آیات، سوره «معارج» در مقام پاسخ‎گویی به سخن کافران مذکور در سوره مؤمنون است.
ی ـ مؤمنون 89 ـ 84 و معارج، 33
در سوره «معارج» قیام و عمل به شهادات به عنوان یکی از خصوصیات مؤمنان مطرح است. در سوره «مؤمنون» با توجّه به این‌که پرسش‎های مذکور از کافران می‌باشد که عملاً خداوند را کنار گذارده، از هوا و هوس‎های خود تبعیت می‎نمایند، معلوم می‌شود که پرسش‎ها از فطرت انسان‎هاست؛ نه به صورت رودررو و ظاهر، زیرا اگر از کافران در ظاهر چنین پرسش‎هایی شود، خدا را انکار می‎کنند ولی فطرت آن‌ها که بر اساس خداپرستی است، چنین شهاداتی می‎دهد.

[1] . آیات مربوط به این قسم عبارت‎اند از: 51، 55، 57، 59، 61، 64، 65، 67 ـ 72، 74ـ80، 83 ـ 96، 102 و 103.
[2] . آیات مربوط به این نوع عبارت‎اند از: 62، 66، 81، 82، 97، 98، 99 ـ 101، 104 ـ 121.
[3] . مؤمنون، 8 ـ5؛ معارج: 32 ـ 29.
[4] . مؤمنون: 9، معارج: 34. @#@ بنابراین، مقصود از شهادت مؤمنان نیز همان شهادات فطری آنهاست که برخلاف کافران، آن‌ها کاملاً در همان جهت و بر مبنای آن عمل می‎کنند.
ک ـ مؤمنون، 101 و معارج، 14 ـ 10
در هر دو سوره نپرسیدن خویشاوندان از حال یکدیگر در روز قیامت مطرح است. بنابر سوره «مؤمنون»، در آن روز نَسَب و رابطه خویشاوندی وجود ندارد و خویشاوندان نسبت به یکدیگر احساس بیگانگی می‎کنند و بر اساس سوره «معارج»، سختی‎های آن روز به حدی شدید است که انسان‎های مجرم با هر وسیله ممکن، درصدد نجات خود هستند. بنابراین، هیچ پروایی ندارند که حتی اگر بتوانند، همان کسانی را که از طرفی در آن وقت احساس بیگانگی نسبت به آن‌ها دارند و از طرف دیگر به دلیل وابستگی به همین‎ها که در دنیا وسیله امتحان‎شان بودند، برای نجات خویش فدا کنند و آن‌ها عبارت‎اند از: فرزندان، همسر، برادر و خویشانِ حامی.
ل ـ مؤمنون، 111 ـ 109 و معارج، 5
در سوره «مؤمنون» نمونه‎ای از «صبر جمیل» عرضه شده که در سوره معارج، پیامبر اسلام بدان مأمور شده است. در سوره «معارج» به رستگاری و پاداش بندگان مؤمنی اشاره دارد که در مقابل تمسخر کافران صبر کردند. پیامبر گرامی اسلامی ـ صلّی الله علیه و آله ـ نیز از جانب مشرکان قریش رنج و آزار و تمسخر بسیار می‎دید. از این رو، یکی از مواردی که آن حضرت باید صبر می‎کردند، در مقابل آنان بود.
م ـ مؤمنون، 114 ـ 113 و معارج، 4
بنابر سوره «مؤمنون» در روز قیامت، کافران در پاسخ به این پرسش که چه مدت در دنیا اقامت داشته‎اند، می‎گویند یک روز یا قسمتی از یک روز و به آن‌ها می‎گویند شما تنها مدت اندکی در زمین زندگی کرده‎اید و بنابر سوره «معارج»، مدت زمان روز قیامت برابر با پنجاه هزار سال دنیاست که در مقایسه با مدت عمر انسان در دنیا، واقعاً هم تمام عمر او در مقابل آن بسیار اندک است.
4 ـ نتیجه
1. عمل‎کردهای محققان در زمینه «فواید کاربرد الفاظ مکرّر در قرآن کریم» غالباً «یک لفظ مکرّر» را در برمی‎گیرد.
2. تحقیقات پژوهش‎گران درباره «فواید مکرّر بودن تمام الفاظ دو یا چند آیه» از میان 72 مورد، تنها سه مورد آن را تحت پوشش قرار می‎دهد.
3. فایده مکرّر بودن تمام الفاظ یک یا چند آیه واقع در یک سوره به تعداد زیاد، نشان دادن هدف سوره و تأکید بر اهمیت موضوع آن است.
4. فایده مکرّر بودن تمام الفاظ یک یا چند آیه واقع در یک سوره به تعداد کم، تعیین هدف و یادآوری آن و مشخص نمودن محدوده یک سری آیات مربوط به موضوعی خاص است.
5. فایده مکرّر بودن تمام الفاظ یک یا چند آیه واقع در دو یا چند سوره، راه‎نمایی برای یافتن توضیحات بیش‌تر درباره مطالب آن سوره‎هاست.
6. کاربرد الفاظ مکرّر در قرآن نه تنها مفید، بلکه در حدّ اعجاز است.
قرآن در آینه پژوهش2 ـ پ ساروی