نکاتی چند درباره نونهالان
آنچه درباره روش حفظ و تثبیت قرآن گفته مىشود، در سطح کودکان نیز جاری است. البته باید توجه داشت که شرایط روحی آنان با بزرگسالان تفاوت بسیار دارد و عواطف آنان ظریف‌تر و حساس‌تر است. بنابراین، در گستره کار با کودکان باید موارد زیر را به خاطر داشت:
1. نقطه‌ی شروع
پیش‌تر گفته شد که بهتر است حفظ قرآن از سوره‌های کوچک یا فهرست سوره‌ها و یا داستان‌های قرآن آغاز شود. به کار بستن این سفارش در نونهالان بسیار مورد تأکید قرار می‌گیرد؛ زیرا روحیه‌ی آنان حساس‌تر و احتمال نومیدی و دلسردی‌شان فزون‌تر است.
2. سرعت نبخشیدن به «حفظ»
اگر قرار است بزرگسالان قرآن را به طور متوسط در 3 سال حفظ کنند، کودکان باید 5 ـ 7 سال را بدین امر اختصاص دهند. فشار و تسریع در کار حفظ برای کودک بسیار زیانبار است زیرا ممکن است روانش را آزرده سازد و از ادامه‌ی مسیر بازش دارد.
3. پرداختن به بازی و تفریح
بیش‌تر اولیا و مربیان بازی کودک را نوعی اتلاف وقت به شمار می‌آورند و می‌خواهند آنان هرچه زودتر از بازی دست کشیده، به کارهای مهم‌تر بپردازند. اینان کودک را بزرگسالی خردپیکر می‌پندارند و توجه ندارند که بازی، ضمن تأمین سلامت و رشد جسمی و روانی و عاطفی خردسالان، اصول و قواعد زندگی را به آنان می‌آموزد.
بازی چنان در سلامت کودک نقش دارد که ارزش آن را از مطالعه‌ی کتاب نیز بیش‌تر دانسته‌اند. بنابراین، اولیا و مربیان باید توجه داشته باشند که فراهم آوردن زمینه‌های بازی برای نونهالان، آنان را در حفظ قرآن یاری می‌دهد؛ زیرا حس کنجکاوی و قدرت را دو چندان می‌سازد. نبی اکرم ـ صلی اللّه علیه و آله ـ می‌فرماید: «دَعْ اِبْنَکَ یَلْعَبُ سَبْعَ سَنینَ.»[1] فرزند خود را آزاد بگذار تا هفت سال (آغاز زندگی) بازی کند.
4. ایجاد علاقه در نونهالان
نکته‌ی مهم دیگر در گستره‌ی کار با نونهالان، «ایجاد علاقه» است. اگر کودکی با بی‌حوصلگی و فرار از کلاس عدم آمادگی خود را برای حفظ نمایان ساخت، هرگز نباید او را زیر فشار قرار داد. در این موارد، باید نخست با شیوه‌های صحیح و جاذب اشتیاق به قرآن را در کودک پدید آورد و سپس مسیر حفظ را نشانش داد. راه‌های پدید آوردن اشتیاق در این گروه متفاوت است. بخشی از علاقه به قرآن موهبت الاهی و غیر قابل اکتساب است و بخشی دیگر اکتسابی. موارد اکتسابی را در دو دسته‌ی پیش از ولادت و پس از ولادت مورد بررسی قرار می‌دهیم.
الف: عوامل مؤثر پیش از ولادت
1. انتخاب همسر شایسته
اسلام به نسل پاک و سالم بسیار اهمیت داده، برای پدید آوردن آن حتی به پیش از تولد فرزند توجه کرده است. معصومان ـ علیهم السلام ـ درباره‌ی گزینش همسر بسیار سفارش کرده، ویژگی‌های همسر خوب را برشمرده‌اند. از مجموع کتاب‌های نوشته شده در این زمینه، چنان برمی‌آید که فرزند علاقه‌مند به مسائل معنوی و قرآن در دامن همسر دین‌دار، پاکدامن و خوش اخلاق پرورش می‌یابد. بنابراین، در انتخاب همسر باید این ویژگی‌ها مورد توجه قرار گیرد.
مباشرت معنوی
شرایط مباشرت نیز بر آینده‌ی کودک تأثیر می‌نهد. سفارش معصومان ـ علیهم السلام ـ در این باره در کتاب‌های ویژه به تفصیل ذکر شده است. مهم‌ترین نکاتی که آن بزرگواران تأکید کرده‌اند این است که مباشرت هنگام حیض، دلهره و اضطراب و بدون وضو و نام خدا تحقق نیابد.
3. بارداری معنوی
با انتقال نطفه، ارتباط مستقیم مرد با اجزای سلول تخم پایان می‌پذیرد. بدین سبب، حتی اگر در دام گناه و اعتیاد فرو رود، بر جنین تأثیر مستقیم نمی‌نهد؛ ولی مادر تا پایان بارداری و شیردهی (دو سال و نیم) با کودک ارتباط خونی دارد. بر اساس تحقیقات و تجارب علمی، غذا، دارو، هیجان و اضطراب، خشم و افکار و حالات روحی، اخلاقی و حتی آهنگ صدای مادر[2] در دوره‌ی بارداری بر جنین تأثیر می‌گذارد.[3] بنابراین، اگر مادر هنگام بارداری با مسائل معنوی و قرآن انس داشته باشد، بر جنین تأثیر عمیق معنوی می‌نهد و فرزندی علاقه‌مند قرآن و معنویات پدید می‌آورد.
ب: عوامل مؤثر پس از ولادت
1. داشتن وضو هنگام شیر دادن
پیوسته با وضو بودن، آثار و برکات بی‌شمار دارد. خداوند می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ»[4] خداوند توبه کاران و پاکیزگان را دوست دارد. آن‌که وضو دارد، پاکیزه و محبوب خداوند است. در نتیجه کارهایش مورد پسند و عنایت حضرت حق قرار می‌گیرد. بنابراین، مادری که هنگام شیر دادن به نوزادش وضو دارد، از نوعی آرامش خاطر و معنویت بهره می‌برد و فرزندش را با معنویات و قرآن مأنوس می‌سازد. تجربه نشان می‌دهد مادرانی که هنگام شیر دادن باوضویند، فرزندانی با معنویت و هوش و حافظه‌ی مطلوب پرورش می‌دهند؛ برای مثال مادر شیخ مرتضی انصاری او را هرگز بی‌وضو شیر نداد.[5] نتیجه‌ی این کار تربیت فقیهی بزرگ و شیفته‌ی قرآن و معنویت بود. مادر گرامی محمد حسین علم‌الهدی نیز هرگز فرزندش را بی‌وضو شیر نداده است.[6] این ویژگی در زندگی بیش‌تر حافظان خردسال مشاهده می‌شود.[7]
2. تشویق
انسان، به ویژه کودک، برای پیشرفت در کارها به تشویق‌های معنوی و مادی نیاز دارد. بیان آثار و اهمیت حفظ کتاب خدا در کنار تشویق‌های مادی و اعطای جوایز در ایجاد علاقه به قرآن تأثیر بسیار دارد. تشویق حتی برای بزرگسالان نیز لازم است و آن‌ها را به پیشرفت فزون‌تر وا می‌دارد. بنابراین، هرگز نباید تصور کرد کودک در سنی خاص به تشویق نیاز ندارد؛ به عبارت دیگر، تشویق برای همه لازم است و برای گروهی لازم‌تر.
3. فراهم ساختن محیط قرآنی
خانه‌ها و محیط‌هایی که از عطر دل‌انگیز قرآن آکنده است و آهنگ تلاوت قرآن در آن طنین می‌افکند، عشق و علاقه به قرآن و حفظ آن‌را، در ساکنانش فزونی می‌بخشد. یکی از علل سفارش امامان ـ علیهم السلام ـ به قرائت قرآن در خانه‌ها این است که تلاوت قرآن در خانه همسر و فرزندان را نیز به خواندن قرآن و حفظ آن تشویق می‌کند.
بیش‌تر قاریان مشهور جهان در محیطی قرآنی رشد یافتند و با پدید آوردن فضایی معنوی در خانه، فرزندانی مأنوس با قرآن تربیت کردند. عبدالباسط در 10 سالگی به جمع حافظان کل قرآن پیوست و در 19 سالگی با دختر عمویش ازدواج کرد. ثمره‌ی زندگی وی چهار فرزند به نام‌های جمال، محمد، طارق و خالد است. محمد حافظ کل قرآن شمرده می‌شود. جمال و خالد حافظ چند جزء و طارق نیز حافظ نیمی از قرآن است.[8]
استاد طبلاوی، قاری مشهور جهان، نیز 7 پسر و 5 دختر دارد. بسیاری از فرزندان وی حافظ قرآنند. ابراهیم (کارشناس ارشد بازرگانی)، محمود (ناخدای کشتی) و خالد (کارشناس فلسفه) در شمار حافظان قرآن جای دارند.[9]
در ایران اسلامی نیز حافظان بی‌شماری به چشم می‌خورند که در خانواده‌های قرآنی بالیده‌اند. خانواده‌های طباطبایی و وزیری در شمار این خانواده‌هایند. حجت‌الاسلام سید محمد مهدی طباطبایی، یکی از استادان حفظ قرآن مجید،[10] چهار فرزند دارد که همه‌ی آن‌ها کل و یا بسیاری از قرآن را به خاطر سپرده‌اند. یکی از فرزندانش به نام «محمد حسین» بی‌نظیرترین حافظ جهان شناخته شده است و با شیوه‌های گوناگون و جذاب آیات قرآن را ارائه می‌دهد.[11] یکی دیگر از این محیط‌های الاهی، خانواده‌ی محترم وزیری است. نونهالان این خانواده محمد صادق (12 ساله) و زهرا وزیری (ده ساله) حافظ کل قرآنند. فاطمه وزیری (5 ساله) حافظ بیش از پنج جزء قرآن شمرده می‌شود.[12] این کودکان نیز در ارائه‌ی برنامه‌های قرآنی به شیوه‌های گوناگون و جذاب مهارت فراوان دارند.
4. حضور در محافل قرآنی
حضور، در محافل قرآنی نیز از راه‌های ایجاد علاقه در نونهالان است. اگر پدر و مادر خود حافظ قرآن نیستند یا برای ایجاد محیطی قرآنی در خانه فرصت و دانش کافی ندارند، دست کم باید فرزندان خود را به محافل قرآنی ببرند تا به تدریج نور قرآن دل‌هاشان را روشن و شیفته سازد.
5. گوش دادن به نوارهای ترتیل
گوش سپردن به نوارهای ترتیل نیز نونهالان را به سمت عشق به قرآن می‌کشاند. مطالعه‌ی زندگی حافظان قرآن، به ویژه نونهالان، نشان می‌دهد آنان تنها با شنیدن یک نوار قرآن در مسیر قرائت و حفظ کتاب خدا گام نهادند و هرگز کسی درباره‌ی فضیلت و آثار حفظ قرآن با آنان سخن نگفته است. رقیه محمدی در شمار این گروه جای دارد. او در سه سالگی در کنار برادرانش به نوارهای قرآن از جمله صوت «عبدالباسط»گوش می‌داد و می‌کوشید شبیه این قاری بخواند. پدرش ـ که مکانیک بود ـ با مشاهده‌ی علاقه‌ی وی نوارهای تلاوت قرآن را برایش خرید و او را در حفظ قرآن تشویق و یاری کرد. ره‌آورد این تلاش، حافظی به نام رقیه محمدی است.[13]
استاد شهریار پرهیزکار،[14] سید محمد حسین طباطبایی[15] و محمد صادق وزیری[16] نیز در شمار کسانی جای دارند که با گوش دادن به نوارهای ترتیل شیفته‌ی قرآن شدند و بدین حوزه گام نهادند.
[1] . بحار، ج 104، ص 95.
[2] . بهداشت مادر و کودک، اثر چند دانشمند پزشک و روانشناس، ترجمه سوسن اردکانی، ص 55.
[3] . ر.ک: اسلام و تعلیم و تربیت، سید محمد باقر حجتی، ص 147 ـ 150؛ تعلیم و تربیت اسلامی، محسن شکوهی یکتا، ص 108.
[4] . بقره 1: 222.
[5] . زندگانی و شخصیت شیخ مرتضی انصاری، ص 57.
[6] . نور ولایت در خردسال‌ترین حافظ قرآن، ص 268.
[7] . به روزنامه‌ی جمهوری اسلامی (5 / 8 / 1372) که چگونگی تربیت و یادگیری و حفظ قرآن توسط کودگ چهار ساله ابولفضل ثریایی را تشریح می‌کند، مراجعه
[8] . نگاهی به زندگی قاریان مشهور قرآن کریم، ص 53.
[9] . همان، ص 87.
[10] . او اکنون مسئول مؤسسه‌ی جامعه القرآن الکریم در قم است.
[11] . ر.ک: خردسال‌ترین دانشمند، نوشته‌ی حسین صالح و نور ولایت در خردسال‌ترین حافظ قرآن.
[12] . عاشقان قرآن، ص 11.
[13] . دختری از آفتاب، حسین صالح، ص 9.
[14] . مجله بشارت، سال دوم، شماره نهم، بهمن و اسفند 1377، ص 57.
[15] . ر.ک: خردسال‌ترین دانشمند؛ دکتر هفت ساله، اثر اصغر جدایی؛ معجزه قرن، اثر علی محمد رحیمی و نور ولایت در خردسال‌ترین حافظ قرآن.
[16] . أنوار قرآن، یعقوب کریمی.
سید مجتبی حسینی
