تفاوت اساسی اقتصاد اسلامی با سایر مکاتب اقتصادی در این است که اقتصاد اسلامی بر وحی مبتنی است در حالی که نظریه‌پردازان اقتصاد سرمایه‌داری حول محورهای مطلوبیت، سود و رفاه مادی می‌چرخند در نظریه اقتصاد سرمایه‌داری مبنای رفتار انسان در جایگاه مصرف‌کننده، حداکثر سازی مطلوبیت و در جایگاه تولیدکننده بهینه‌سازی تولید به هدف حداکثر کردن سود است.
افق زمانی در اقتصاد سرمایه‌داری، کوتاه مدت است، از معاد و توجه به آخرت اثری دیده نمی شود نگرش به خالق مبتنی برفلسفه رئالیسم و قطع رابطه با مبدأ است. نقش خالق به حدّ سازنده ساعت استراسبورگ کاهش یافته که پس از ساخت و تنظیم آن را رها کرده است. به رفتارهای انسان بریده از مبدأ و معاد و به صورت بخشی توجه می‌شود در حالی که اقتصاد اسلام در همه مراحل تولید وتوزیع و مصرف، انسان را به مبدأ و معاد متوجه می‌نماید و راه تکامل مادی و معنوی را برای بشر هموار می‌سازد.
سؤالی که ذهن بسیاری از پژوهش گران را به خود واداشته این است که آیا قرآن که تبیان کل شی است آیا در زمینه اقتصاد هم اشارتی دارد یا خیر؟
برخی از محققین در پاسخ این سؤال به آیاتی که از منابع تولید مثل زمین و آب و … نام برده شده و یا آیات زکات اکتفا نموده‌اند و رابطه قرآن و اقتصاد را در همین مقدار که قرآن به کلیاتی از مسائل اقتصاد اشاره دارد می‌دانند لکن با تأمل بیشتر، شاهد هدایت قرآن در صحنه فعالیت‌های اقتصادی خواهیم بود که به جهت اعتقاد به ذکر یک آیه در هر مورد بسنده می‌نمائیم.
1 . تجلی توحید در اقتصاد:
قرآن همه منابع و ابزارهای تولید و فرایند شکل‌گیری آن را مخلوق خدا می‌داند،
« وَهُوَ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیَاحَ بُشْرًا بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ… »[1].
و اوست که بادها را پیشاپیش )باران( رحمتش مژده رسان می فرستد… .
2 . توجه به معاد در اقتصاد:
بنابر تأکید قرآن اعمال انسان در روز قیامت ارزیابی و محاسبه می‌شود و هر کس متناسب با رفتارش در دنیا جزا می‌بیند ترس از عذاب اخروی در تصحیح رفتارهای انسان از جمله رفتارهای اقتصادی او مؤثر است.
« وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ … أَلا یَظُنُّ أُولَئِکَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ لِیَوْمٍ عَظِیمٍ»[2].
وای بر کم فروشان… آیا آنها گمان نمی‌کنند که در قیامت برانگیخته می‌شوند.
3 . عدالت در فعالیت‌های اقتصادی
اصل عدل در آیات متعدد قرآن همراه با مسئله توحید و نبوت و معاد مورد اشاره قرار گرفته است و در مسائل اقتصادی نیز به آن توصیه گردیده است.
« أَلا تَطْغَوْا فِی الْمِیزَانِ وَأَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَلا تُخْسِرُوا الْمِیزَانَ »[3].
تا مبادا از اندازه در گذرید و وزن را به انصاف برپا دارید و در سنجش مکاهید.
4 . اقتصاد در پرتو تزکیه:
وقتی به تصرف در نعمت‌های الهی سفارش می‌کند به دنبال آن به رعایت تقوا می‌خواند.
« وَکُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلالا طَیِّبًا وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ »[4].
و از آنچه خداوند روزی شما گردانیده حلال و پاکیزه را بخورید و از آن خدائی که بدو ایمان دارید پروا دارید.
5 . نگرش به ثروت:
اگر چه علاقه به مال و ثروت برای انسان فطری است لکن قرآن او را به ثروت آخرت هم متوجه می‌سازد.
« زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ… ذَلِکَ مَتَاعُ الْحَیَاهِ الدُّنْیَا وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ»[5]. دوستیِ خواستنی های گوناگون از زنان برای مردم آراسته شده… )لیکن( این جمله مایه تمتع زندگی دنیاست و)حال آنکه( فرجام نیکو نزد خداست.
قرآن ثروتی راکه مالک آن را فضل الهی بداند و از آن به دیگران نیز نفع برساند مورد تحسین قرار می‌دهد. و از سوی دیگر سلیمان و داود و ذوالقرنین به نیکی یاد می‌کند که می‌گویند «هذا رحمه من ربّی»
و با نگرش قارون و فرعون که می‌گویند:« قَالَ إِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلَى عِلْمٍ عِنْدِی »؛[6] به مبارزه برمی‌خیزد.)قارون( گفت: این ثروت را بوسیله دانشی که نزد من است بدست آورده ام… .
6 . تشویق به تولید
قرآن پی در پی آمدن لیل و نهار را ایجاد زمینه برای حرکت و تولید به حساب می‌آورد جمله لتبتغوا من فضله در آیات بسیاری تکرار شده است.
« وَمِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ »[7]. و از رحمتش برایتان شب و روز را قرار داد تا در این )یک( بیارمید و )در آن یک( از فزون بخشی او )روزی خود( بجوئید باشد که سپاس بدارید.
7 . فراوانی منابع دنیا
بر خلاف دیدگاه اقتصاددانان که منابع اقتصادی را محدود و آینده را تیره و تار می‌بینند قرآن از منابع نامحدود سخن می‌گوید.
« وَآتَاکُمْ مِنْ کُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَهَ اللَّهِ لا تُحْصُوهَا إِنَّ الإنْسَانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ »[8].
و از هرچه از او خواستید به شما عطا کرد و اگر نعمت خدا را شماره کنید، نمی توانید آن را بشمار در آورید.
8 . عوامل تولید:
قرآن در آیات متعدد انسان‌ها را به تفکر و تدبیر در فرایند شکل‌گیری عوامل تولید فرا می‌خواند.
« وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً بِقَدَرٍ فَأَسْکَنَّاهُ فِی الأرْضِ وَإِنَّا عَلَى ذَهَابٍ بِهِ لَقَادِرُونَ فَأَنْشَأْنَا لَکُمْ بِهِ جَنَّاتٍ مِنْ نَخِیلٍ وَأَعْنَابٍ لَکُمْ فِیهَا فَوَاکِهُ کَثِیرَهٌ وَمِنْهَا تَأْکُلُونَ وَشَجَرَهً تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَیْنَاءَ تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ وَصِبْغٍ لِلآکِلِینَ »[9].
و از آسمان، آبی به اندازه )معین( فرود آوردیم، و آن را در زمین جای دادیم، و ما برای از بین بردن آن مسلماً توانائیم ـ پس برای شما بوسیله آن باغ هائی از درختان خرما و انگور پدیدار کردیم که در آنها برای شما میوه های فراوان است و از آنها می خورید. ـ و از طور سیناء درختی بر می آید که روغن و نان خورش برای خورندگان است.
و در مورد داود تعلیم ساختن زره را به او مورد اشاره قرار می‌دهد.
« وَأَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ ×أَنِ اعْمَلْ سَابِغَاتٍ وَقَدِّرْ فِی السَّرْدِ » [10].
و آهن را برای او نرم گردانیدیم ـ )که( زره های فراخ بساز و حلقه ها را درست اندازه گیری کن.
9 . سرمایه‌گذاری
در داستان حضرت یوسف از برنامه‌ریزی بلند مدت پانزده ساله در سرزمین مصر و تهیه عوامل تولید و به کارگیری آن در انباشت گندم درون انبارهای ساخته شده، سخن به میان آمده است.
« قَالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِینَ… وَفِیهِ یَعْصِرُونَ »[11].
گفت هفت سال پی در پی می کارید… و در آن آب میوه می گیرند.
10 . بهره‌وری
قرآن یکی از عوامل مؤثر در بهره‌وری را اعتقاد به خدا و تقوی معرفی می‌نماید.
« وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَکَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالأرْضِ… »[12].
و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گرائیده بودند، قطعاً برکاتی از آسمان و زمین برایشان می گشودیم.
11 . موانع تولید و رشد
قرآن مجید کفران نعمت، اعراض از خدا، کفر، طغیان، ظلم، فسق، خوردن مال دیگران و…. از عوامل کاهش و سلب نعمت می‌شمارد.
« وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلا قَرْیَهً کَانَتْ آمِنَهً مُطْمَئِنَّهً… فَأَذَاقَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا کَانُوا یَصْنَعُونَ »[13]. و خدا شهری را مثل زده است که امن و امان باشد… و خداوند هم به )سزای( آنچه انجام می دادند، طعم گرسنگی را به )مردم( آن چشانید.
12 . رعایت ارزشها در تولید
در تولید فراورده‌ای گوشتی ذکر نام خدا به عنوان یکی از مسائل شرعی مورد تأکید قرار گرفته است.
« وَلا تَأْکُلُوا مِمَّا لَمْ یُذْکَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَیْهِ…» [14].
و از آنچه نام خدا بر آن برده نشده است مخورید… .
13 . نقش وحی در تولید
از آیات قرآن می‌توان استفاده نمود که صنعت کشتی‌سازی، زره‌سازی، ذوب فلزات، ریخته‌گری و… با اتکاء به منبع وحی به بشر آموزش داده شده است.
« وَاصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنَا وَوَحْیِنَا »[15].کشتی را در حضور ما و مطابق وحی ما بساز.
« وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَهَ لَبُوسٍ لَکُمْ »[16]. به خاطر شما ساختن زره را به او تعلیم دادیم.
14 . جنبه‌های منفی غنا و ثروت
اکثر مفاسد اجتماعی از قشرهای مرفّه سرچشمه می‌گیرد و آنان همواره در صف اول مبارزه با انبیاء بوده‌اند.
« وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِی الأرْضِ… »[17].
و اگر خدا روزی را بر بندگانش فراخ گرداند، مسلّماً در زمین سر به عصیان بر می دارند… .
15 . مسئولیت دولت در توزیع ثروت
یکی از مسئولیت‌های دولت اسلامی گرفتن زکات و خراج و انفال و … و توزیع آن بین اقشار آسیب‌پذیر جامعه است.
« مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى… . »[18]. آنچه خدا از )دارائی( ساکنان آن قریه ها عاید پیامبرش گردانید از آنِ خدا و از آنِ پیامبر )او( و متعلّق به خویشاوندان نزدیک )او( و یتیمان و… .
16 . توزیع تکوینی ثروت
قرآن تصریح می‌کند که خداوند روزی را برای هر کس از بندگانش بخواهد گسترده یا محدود می‌سازد
« لَهُ مَقَالِیدُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشَاءُ »[19].
کلیدهای آسمانها و زمین از آنِ اوست برای هر کس که بخواهد روزی را گشاده یا تنگ می گرداند.
17 . پرداخت زکات
در قرآن زکات به موارد مختلف اعم از انفاقات واجب و مستحب اطلاق شده است و نقش آن در توزیع ثروت بر کسی پوشیده نیست و خداوند آن را در آیات متعدد کنار نماز قرار داده است پرداخت آن دلیل بر تقوی شمرده شده است.
« الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصَّلاهَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ »[20].
آنان که به غیب ایمان می آورند و نماز را برپا می دارند و از آنچه به ایشان روزی داده ایم انفاق می کنند.
18 . کفارات (مجازات‌های مالی)
یکی از عوامل مؤثر در توزیع ثروت مجازات‌های مالی است که خداوند در موارد خاصی از قبیل قتل، حنث نذر، عهد افطار روزه رمضان و … قرار داده است بطور نمونه:
« لا یُؤَاخِذُکُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِی أَیْمَانِکُمْ… لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ »[21].
خداوند شما را به سوگندهای بیهوده تان مؤاخذه نمی کند… باشد که سپاسگزاری کنید.
19 . موارد مصرف
قرآن استفاده از همه نعمت‌های الهی را برای مسلمانان جایز دانسته و لکن چیزهای پست و خبیث و مضر را منع فرموده است.
« وَیُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّبَاتِ وَیُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبَائِثَ »[22].
و برای آنان چیزهای پاک را حلال و چیزهای ناپاک را برایشان حرام می گرداند.
20 . رزاقیت الهی
در جای جای قرآن مجید به رزاقیت الهی اشاره شده و روزی بندگان را بدست او می‌داند و خداوند متعال خود را متعهد به دادن روزی مخلوقات می‌داند.
« وَمَا مِنْ دَابَّهٍ فِی الأرْضِ إِلا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا…»[23].
و هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر )اینکه( روزی اش بر عهده خداست… .
21 . نهی از اسراف و توصیه به میانه‌روی
اسراف در مصرف، منشأ بسیاری از مشکلات اقتصادی می‌گردد و نهی از اسراف و تعادل در مصرف و حتی در انفاق مورد تأکید قرآن قرار گرفته است.
« وَالَّذِینَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَلَمْ یَقْتُرُوا وَکَانَ بَیْنَ ذَلِکَ قَوَامًا »[24].
و کسانی اند که چون انفاق کنند، نه ولخرجی می کنند و نه تنگ می گیرند، و میان این دو )روش( حد وسط را بر می گزینند.
22 . شکرگزاری در برابر نعمت
قرآن شکرگزاری در برابر نعمت را از عوامل ازدیاد نعمت می‌شمرد و کفران را موجب تنگ شدن روزی می‌داند.
« وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لأزِیدَنَّکُمْ …إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ »[25].
و آنگاه که پروردگارتان اعلام کرد که اگر واقعاً سپاسگذاری کنید )نعمت( شما را افزون خواهم کرد… قطعاً عذاب من سخت خواهد بود.
23 . محوریت مصرف
قرآن مجید مصرف کالاهای معینی مثل شراب، گوشت خوک، وسایل قمار، میته و … ممنوع اعلام نموده است.
« حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهُ وَالدَّمُ… »[26].
بر شما حرام شده است مردار و خون و… .
24 . زینت و آراستگی
قرآن مجید زینت و آراستگی را در صورتی که موجب فخرفروشی، کبر، غرور با طغیان نشود مجاز دانسته است.
« قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللَّهِ… »[27].
)ای پیامبر( بگو: زیورهائی را که خدا برای بندگانش پدید آورده و… را چه کسی حرام گردانید؟…
25 . نکوهش اشراف و مشرفان
مشرف کسی است که فراوانی نعمت او را از یاد خدا غافل کرده و به طغیان وادار نموده است و به همین جهت مشرفین مورد نکوهش قرآن قرار گرفته و یکی از گروه های مخالف پیامبران به حساب آمده‌اند.
« وَکَذَلِکَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ فِی قَرْیَهٍ مِنْ نَذِیرٍ… به کافرون »[28].
و بدین گونه در هیچ شهری پیش از تو هشدار دهنده ای نفرستادیم… و به آنچه بدان فرستاده شده اید کافریم.
در خاتمه تذکر این نکته لازم است که آیات فراوانی از قرآن به مسائل اقتصادی اشاره دارد لکن به جهت اختصار از ذکر آنها خودداری گردید.[29] والحمدلله رب العالمین.
پی نوشت ها:
[1] . اعراف، 57
[2] . مطففین، 1 ـ 5
[3] . الرحمن، 8 ـ 9
[4] . مائده، 88
[5] . آل عمران، 14
[6] . قصص، 78
[7] . قصص، 73
[8] . ابراهیم، 34
[9] . مؤمنون، 20 ـ 18
[10] . سبأ، 11 ـ 10
[11] . یوسف، 49 ـ 47
[12] . اعراف، 96
[13] . نحل، 112
[14] . انعام، 121
[15] . هود، 37
[16] . انبیاء،80
[17] . شوری، 27
[18] . حشر، 7
[19] . شوری، 12
[20] . بقره، 3
[21] . مائده، 89
[22] . اعراف، 157
[23] . هود، 6
[24] . فرقان، 67
[25] . ابراهیم، 7
[26] . مائده، 3
[27] . اعراف، 32
[28] . زخرف،23و24
[29] . در این نوشتار از کتاب معجم موضوعی آیات اقتصادی قرآن بهره فراوانی برده شده است.
سید محمد تقی علوی- مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه
