نویسنده:علی شریفی
منبع:روزنامه کیهان
شب قدر عنوان خاصی برای یکی از شب های ماه رمضان است که هرساله با آمدن این ماه تکرار می شود. در آموزه های قرآنی از میان شب های 29 و یا 30 گانه ماه رمضان به طور مشخص بیان نشده است که کدام یک از شب ها شب قدر است. از این رو خداوند این شب را در میان شب های ماه رمضان نهان ساخته و با بیان اجمالی، تنها به خصوصیات این ماه پرداخته است.در ارزش و فضیلت این ماه می توان به آیات سوره قدر و آیه 2 تا 4 سوره فرقان مراجعه کرد. قرآن در در مقام تجرد و فراتر از ماده و جسم، زمان و مکان معنایی ندارد، زیرا خاستگاه زمان و مکان، ماده و عوالم با ویژگی های مادی است. با این همه، چه چیزی موجب شد تا خداوند از ارزش و فضیلت شبی سخن گوید که آن را برابر با هزار ماه دانسته است؟ چه خصوصیات و ویژگی های برجسته ای دراین شب هست که خداوند که در مقام تجرد محض نشسته است و در پیشگاه وی زمان و مکان به حکم آفریده هایش هیچ تفاوتی با هم دیگر ندارند، آن را این گونه از ارزش و فضیلت برخوردار ساخته است؟ برای رسیدن به پاسخی درست و در خور، تنها می بایست به مطالعه آموزه های قرآنی پرداخت. مقاله حاضر پاسخ این پرسش را براساس آیات قرآن ارائه می دهد.

ارزش و فضیلت شب قدر
سوره قدر با بیان این که شب قدر از هزار ماه برتر است، بر ارزش و جایگاه آن تاکید کرده است.درآیه 3 سوره دخان بیان می کند که یکی از علل و عوامل ارزش گذاری این شب، نزول قرآن به عنوان آخرین کتاب هدایت آسمانی است.پس از آن که حضرت آدم(ع) به جهت ترک اولایی که انجام می دهد و به دام ابلیس می افتد و به خاطر خوردن از درخت ممنوع، از بهشت خویش رانده می شود و هبوط می کند خداوند به جهت استغفار آن حضرت و پذیرش توبه وی، به او وعده می دهد که می تواند در زمین، منتظر راهنمایی ها و هدایت های وحیانی باشد. به این معنا که برای بازگشت به بهشت رضوان و بهشت جاویدانی که در اندیشه آن از درخت ممنوع خورد می تواند با بهره گیری از آموزه های وحیانی که برای هدایت و راهنمایی وی فرو فرستاده می شود خود را به مقام ویژه و مطلوب برساند.
از زمانی که انسان با هبوط حضرت آدم(ع)، در زمین مستقر شد و زمین قرارگاه وی شد تا از متاع و امکانات آن بهره مند گردد و خویش را به مقام شایسته برساند، از سوی خداوند آموزه هایی وحیانی فرو فرستاد شد که توسط پیامبران به مردمان ابلاغ گردید. آخرین کتاب آسمانی که در بردارنده کامل ترین و گویاترین آموزه های وحیانی برای بشر است. در شب قدر بر پیامبر(ص) نازل شد. به سخنی دیگر آخرین و کامل ترین آموز ه های وحیانی برای هدایت بشر دراین شب بزرگ نازل شده است. از این رو در فضیلت و بزرگی این شب همین بس که قرآن در آن فرود آمده است.خداوند در توصیف این شب از واژه مبارک استفاده کرده و آن را این گونه به بزرگی و مبارک بودن ستوده است. چنان که گفته شد همه مکان ها و زمان ها از جهت انتساب به آفریدگارشان از صبغه قداست و مبارک بودن برخوردارند (عنکبوت آیه 56 و نیز فصلت آیه 10) با این حال، خداوند در قرآن سرزمین هایی را به مبارکی و قداست ستوده است که از آن جمله سرزمین فلسطین و قدس شریف است. (مائده آیه 21 و طه آیه 12 و اعراف آیه 137 و اسراء آیه 1). چنان که زمانی چون شب قدر را نیز به عنوان شب مبارک توصیف و ستایش نموده است. (دخان آیه 3)
توصیف زمان و یا مکانی به عنوان مبارک به این معنا است که آن زمان و مکان از برکت و خصوصیات ویژه و استثنایی برخوردار می باشد که دیگر زمان ها و مکان از آن بی بهره اند مهم ترین عاملی که موجب می شود خداوند شب قدر را به مبارک بودن بستاید عامل نزول قرآن است. قرآن به عنوان کتاب هدایتی، مهم ترین دلیلی است که این شب را به این درجه از اهمیت و ارزش رسانده است.عامل دیگری که قرآن آن را به عنوان سبب و علت ارزشمندی این شب بر می شمارد، نزول فرشتگان دراین شب است. هرچند که بر پایه آموزه های قرآنی، فرشتگان برای ماموریت های متفاوتی هرشب و هر روز از سوی خداوند نازل می شوند تا به عنوان تقسیم کنندگان روزی و آورندگان دستور و یا ایجاد کنندگان آفرینش و یا محافظان وجودی در زمین انجام وظیفه نمایند، با این همه تاکید قرآن بر نزول فرشتگان دراین شب معنا و مفهوم خاصی می یابد. به کارگیری اسم جمع همراه با لام معرفه به صورت (الملائکه) به این معناست که همه فرشتگان از کروبین و عالین تا دیگر فرشتگانی که می بایست به عنوان ماموریت های روزانه در زمین باشند در این شب فرود می آیند و در زمین مستقر می شوند. می توان گفت که دراین شب همایش بزرگی از همه فرشتگان در زمین برقرار می شود و آنان با حضور فرشته ای خاص به بررسی مسایل آفرینش به ویژه زمین و انسان می پردازند.
در سوره قدر از حضور موجودی برتر به عنوان روح سخن گفته می شود. این خود یکی از مهم ترین عوامل برای ارزش مندی این شب و برتری آن بر هزار ماه است. روح در آموزه های وحیانی و سنت معصومان(ع) در معانی چندی به کار رفته است که می توان به روح مطلق، جبرئیل و روح انسانی اشاره کرد. با این همه به نظر می رسد که مراد از این روح، امری فراتر از آن باشد که در برخی از روایات و یا تفاسیر بدان تعبیر شده است. روح حقیقت حیات و مایه اساسی زندگی است. اگر موجودی معنای زندگی و حی بودن یافته است به خاطر وجود این امر خداوندی است که از آن در این سوره و در برخی دیگر از آیات به عنوان روح اشاره شده است. او دراین همایش بزرگ فرشتگان به عنوان مهمان ویژه و رهبر و پیشوا حضور می یابد. حضور روح در زمین دراین شب است که شب قدر را منزلت و مرتبتی داده است که خداوند را به ستایش از آن وامی دارد. به سخن دیگر حضور این عوامل حیات در زمین در شب قدر آن چنان اهمیت و ارزش دارد که خداوند بر خود فرض کرده است که به گونه ای از این همه عظمت و بزرگی حضور تجلیل کند تا مردمان را به ارزش و جایگاه شب قدر آگاه سازد.در شب قدر و ارزش و جایگاه آن هزاران نکته باریک تر از موی وجود دارد که به لحاظ رعایت اختصار به همین اندازه بسنده می شود.

شب قدر شب تقدیر
در آیات و آموزه های قرآنی کارکردهایی برای این شب بیان شده است که افزون بر نشان دادن ارزش و اعتبار آن روشن می سازد که چه کارکردها و آثاری برای انسان دارد. تبیین این آثار می تواند انگیزه ای برای گرایش مردمان به این شب باشد کارکردهایی که قرآن بیان می کند به گونه ای است که در زندگی بشر اثر مستقیم به جا می گذارد.یکی از آثار این شب که در زندگی بشر تاثیر مهم و سرنوشت سازی دارد، تقدیر و تعیین سرنوشت است. (سوره دخان آیه 4) دراین شب است که سرنوشت یک ساله انسان رقم زده می شود. قدر را از آن رو قدر گفته اند که مقدار و اندازه هر چیزی در آن شب مشخص و معلوم می شود. اندازه و مقدار روزی هرکس و سیر تحولات زندگی وی دراین شب رقم می خورد.
هنگامی که همه فرشتگان با نماینده خاص و سرپرست بزرگ خود در زمین مستقر می شوند، هر یک از آنان به مسایل و مباحث مرتبط با انسان و هستی می پردازند و از آن جایی که برای هر انسانی دست کم دو فرشته رقیب و عتید و فرشتگان نگهبان و محافظ می باشد آنان به مسایل او رسیدگی می کنند. از این روست که دعا و مناجات و ایجاد ارتباط باجهان بالا دراین شب، بسیار آسان است. حضور همه فرشتگان در زمین این امکان را می بخشد تا انسان در حالت معنوی خاصی قرار گیرد و بتواند ارتباط معنایی و معنوی خوبی را با خدا برقرار کند.بنابراین امکان ارتباط بسیار خوب و نزدیک با سرپرستان امور انسانی که در تعابیر عرفانی از آنان به رب النوع و در آیات قرآنی مقسمات امر و مانند آن یاد می شود بهترین فرصتی است که انسان می تواند خود را بسازد و از این شب بهترین بهره را ببرد.

شب قدر، شب معراج انسان
در این شب است که دروازه ای از زمین به آسمان گشوده می شود و انسان به سادگی و آسانی می تواند از این دروازه آسمانی به سوی حیات مطلق و زندگی معنوی بالا رود. در این شب است که همه دروازه های آسمانی به روی بشریت گشوده است و انسان می تواند با سلطان و برهان مبین از اقطار آسمان و دروازه های آن بگذرد. این برهان و سلطان مبین که به آدمی یاری می رساند همان آموزه های وحیانی و توسل و شفاعت اولیای خداوندی است که دستگیره و عروه الوثقای اویند.
حضور روح در این همایش آسمانی فرشتگان، به آدمی این فرصت استثنایی را می دهد تا با حقیقت زندگی و حیات طیب، ارتباط برقرار کند. در این زمان که روح خود را به زمین فرود آورده است آدم هوشیار و زیرک آن است که عروج کوتاه خویش را که به بزرگی همه هستی است انجام دهد.
در این شب، روح بر زمین فرود آمده است تا این امکان برای همگان فراهم شود که در کوتاه ترین راه و زمان به هدف معراجی خویش دست یابند اگر در شب های دیگر برای دست یابی به روح و فرشتگان عالی و کروبیان درگاه خداوند، نیازمند عروجی بس بزرگ و گامی بس بلند است در این شب روح و فرشتگان مقرب خداوند بر زمین فرود آمده اند تا هر انسانی با هر توان و توشی، با کوتاه ترین و کم ترین زمان ممکن به معراج دست یابد.شب قدر کوتاه ترین راه و کم ترین زمان ممکن برای معراج انسان است. اگر برای دیدار دوست در شب های دیگر می بایست ساعت ها نشست و روزهای بس بلند عبادت کرد و زمانی بس زیاد در انتظار ماند، اکنون خود ملاقات شوندگان به سوی ملاقات کنندگان آمده اند. همه زمان های انتظار فرو ریخته است و هر دیوار و حاجب و حایلی از میان برداشته شده است. همه فرشتگان بار عام داده اند و همگان را در جامه و حالی می پذیرند. هر کس با هر وضعیتی که دارد می تواند در این بار عام حضور یابد و هر کس هر نیاز و حاجتی دارد می تواند به آسانی با مسئولان و ماموران آن بخش در میان بگذارد و به حاجت خویش برسد.
از این روست که گفته اند شب قدر شب معراج انسان است. شب قدر، کوتاه ترین راه و کم ترین زمان برای رسیدن به مقصد است. اگر انسان در جست وجوی حیات معنوی و معراج قدوسی می باشد، در این زمان صاحب معراج نزول کرده است تا خود با دستگیری از مردم، آنان را بالا کشد. این فرصتی است که در هیچ شبی رخ نمی دهد. این گونه است که خداوند این شب را برهزار ماه برتری می دهد. به این معنا که درک واقعی یک شب قدر به تمام عمر آدمی می ارزد. شب قدر شب عروج است و هر انسانی می تواند به سادگی و آسانی معراجی را که آرزوی هر کسی است انجام دهد و به مراحل عالی انسانی و مراتب و مقامات برتر عرفانی دست یابد.

شب قدر، شب ائمه(ع)
شب قدر، شب ائمه اطهار(ع) است. در این شب است که فرشتگان و روح نازل می شوند. این اتفاق هر ساله رخ می دهد. از این روست که قرآن از واژه تنزل استفاده کرده است. این واژه فعل مضارع است که دلالت بر تداوم و استمرار می کند. قرآن بیان می کند که در شب قدر هر سال همه فرشتگان با روح نازل می شوند و در زمین مستقر می گردند. برای هر نزول و فرودی محل نزول و مکان فرودی هست. فرشتگان و روح در شب قدر بر پیامبر(ص) و دیگر معصومان(ع) در زمان حیاتشان نازل می شدند. در زمان ما آنان بر حضرت ولی عصر(عج) نازل می شوند. روایات بسیاری از امامان(ع) این معنا را تایید می کند. از این رو می بایست گفت که شب قدر شب ائمه(ع) است.از آن جایی که امام عصر(عج) در حال حاضر انسان کامل و خلیفه و حجت خداوند بر جهانیان است، فرشتگان بر وی نازل می شوند تا ضمن بهره مندی از وی به فرمان ها و دستورهای او گوش فرا دهند.به نظر می رسد که حضور فرشتگان و روح در نزد ولی عصر(عج) برای بهره مندی از خلیفه الهی است که به حکم الهی قرارگاه وی در زمین است. به این معنا که روح که مایه حیات و فرشته زندگی است به دستور ولی عصر(عج) و خلیفه زمان عمل می کند. به سخن دیگر وی نیز همانند دیگر فرشتگان برای بهره مندی و فرمان بری بر زمین نازل می شود تا از ولی عصر و انسان کامل بهره برد، زیرا به حکم الهی همه فرشتگان بی استثنا می بایست مطیع انسان کاملی باشند که خلیفه الهی است. در آیات مرتبط با آفرینش انسان و حضرت آدم(ع) که در سوره بقره آمده است همه فرشتگان مامور می شوند که بر انسان کامل (حضرت آدم در آن زمان) سجده برند و از وی اطاعت کنند. سجده در مفهوم قرآنی به معنای اطاعت و پذیرش محض فرمان و بهره گیری از مسجود است. از این رو به دستور الهی پس از سجده تکوینی و تشریعی به آموزش مستقیم و غیرمستقیم آدم(ع) نیازمند شدند تا به واسطه وی، به کمالات لایق خویش دست یابند.حضور روح در جمع فرشتگانی که به دیدار ولی عصر(عج) و خلیفه الهی می آیند به این معنا است که او نیز برای بهره مندی علمی و وجودی و دست یابی به کمالات برتر که بی نهایت است به حضور می رسد و از وی آموزش و دستور می گیرد. به سخنی دیگر در شب قدر همه فرشتگان آسمانی و زمینی به حضور واسطه فیض الهی می رسند تا به طور مستقیم از او دستور گیرند و از آموزش ها و علوم وی بهره مند گردند.

شب قدر شب بی نهایت
براین اساس شب قدر شب دست یابی به بی نهایت است. هر کسی که بخواهد با حق مطلق باشد و از کمالات وی بهره برد می بایست به حضور ولی عصر(عج) برسد. اگر فرشتگان و روح برای بهره مندی در این شب به زمین سرازیر می شوند، این انسان ناقص چرا از این شب بهره مند نشود؟ هنگامی که فرشتگان برای بهره مندی از خلیفه الهی می آیند، انسان چرا نمی بایست با اعمال این شب، خود را به آن جا نرساند و از معراج بهره مند نشود؟برای دست یابی به فضایل و آثار این شب بزرگ اعمال چندی چون شب زنده داری و تهجد و قرائت قرآن و غسل ویژه و مانند آن بیان شده که انسان با روح پاک و پاکیزه خویش می تواند به سادگی به آنها عمل کند و به معراج بزرگ دست یابد.