غیبت امام مهدی ـ عجل الله تعالی فرجه ـ به دو دوره تقسیم می شود: «غیبت صغری» و «غیبت کبری».
غیبت صغری از سال 260 هجری (سال شهادت امام یازدهم) تا سال 329 (سال در گذشت آخرین نایب خاص امام) یعنی حدود 69 سال بود. [1]در دوران غیبت صغری، ارتباط شیعیان با امام بکلی قطع نبود و آنان، به گونه ای خاص و محدود، با امام ارتباط داشتند.
توضیح آنکه: در طول این مدّت، افراد مشخصی (که ذکرشان خواهد آمد) به عنوان «نایب خاص» با حضرت در تماس بودند و شیعیان می توانستند به وسیله آنان مسائل و مشکلات خویش را به عرض امام برسانند و توسط آنان پاسخ دریافت دارند و حتی گاه به دیدار امام نائل شوند. ازینرو می توان گفت در این مدّت، امام، هم غایب بود و هم نبود.
این دوره را می توان دوران آماده سازی شیعیان برای غیبت کبری دانست که طی آن، ارتباط شیعیان با امام، حتی در همین حد نیز قطع شد و مسلمانان موظف شدند در امور خود به نایبان عام آن حضرت، یعنی فقهای واجد شرائط و آشنایان به احکام اسلام، رجوع کنند.
اگر غیبت کبری یکباره و ناگهان رخ می داد، ممکن بود موجب انحراف افکار شود و ذهنها آماده پذیرش آن نباشد. اما گذشته از زمینه سازیهای مدبرانه امامان پیشین، در طول غیبت صغری، بتدریج ذهنها آماده شد و بعد، مرحله غیبت کامل آغاز گردید. همچنین امکان ارتباط نایبان خاص با امام در دوران غیبت صغری، و نیز شرفیابی برخی از شیعیان به محضر آن حضرت در این دوره، مسئله ولادت و حیات آن حضرت را بیشتر تثبیت کرد. [2]با سپری شدن دوره غیبت صغری، غیبت کبری و دراز مدّت امام آغاز گردید که تاکنون نیز ادامه دارد و پس از این نیز تا زمانی که خداوند اذن ظهور و قیام به آن حضرت بدهد، ادامه خواهد داشت.
غیبت دو گانه امام دوازدهم ـ عجل الله تعالی فرجه ـ، سالها پیش از تولد او توسط امامان قبلی، پیشگویی شده و از همان زمان توسط راویان و محدثان، حفظ و نقل و در کتابهای حدیث ضبط شده است که به عنوان نمونه به نقل چند حدیث در این زمینه اکتفا می کنیم:
1. امیر مؤمنان – علیه السلام – فرمود:
(امام) غایب ما، دو غیبت خواهد داشت که یکی طولانی تر از دیگری خواهد بود. در دوران غیبت او، تنها کسانی در اعتقاد به امامتش پایدار می مانند که دارای یقینی استوار و معرفتی کامل باشند.[3]
2. امام باقر – علیه السلام – فرمود:
(امام) قائم دو غیبت خواهد داشت که در یکی از آن دو: خواهند گفت: او مرده است…[4]
3. ابوبصیر می گوید، به امام صادق – علیه السلام – عرض کردم: امام باقر می فرمود: قائم آل محمد ـ عجل الله تعالی فرجه ـ دو غیبت خواهد داشت که یکی طولانی تر از دیگری خواهد بود.
امام صادق – علیه السلام – فرمود: بلی، چنین است…[5]
4. حضرت صادق – علیه السلام – فرمود:
امام قائم دو غیبت خواهد داشت: یکی کوتاه مدّت و دیگری دراز مدّت…[6]
سیر تاریخ، صحت این پیشگوییها را تأیید کرد و همچنانکه پیشوایان قبلی فرموده بودند، غیبتهای دو گانه امام عینیت یافت.
[1] مرحوم شیخ مفید آغاز غیبت صغری را از سال تولد آن حضرت (سال 255) حساب کرده است (الاًرشاد، ص 346) و با این محاسبه، دوران غیبت صغری، 75 سال می شود طبعاً نظریه مرحوم مفید از این لحاظ بوده است که حضرت مهدی در زمان حیات پدر نیز حضور و معاشرت چندانی با دیگران نداشته و از نظر کلی غایت محسوب می شده است گویا بر اساس همین ملاحظه است که محققانی مانند: طبرسی، سید محسن امین، و آیت الله سید صدر الدین صدر نیز آغاز غیبت صغری را از سال میلاد آن حضرت، و مدّت آن را 74 سال دانسته اند (اًعلام الوری، ص 444 – اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ج 2، ص 46 – المهدی،، بیروت، دار الزهرأ، 1398 ه ق، ص 181)
[2] صدر، سید صدر الدین، المهدی،، بیروت، دار الزهرأ، 1398 ه ق، ص 183 – پیشوای دوازدهم امام زمان، نشریه مؤسسه در راه حق، ص 38
[3] شیخ سلیمان قندوزی، ینابیع المودّه، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، ج 3، باب 71، ص 82
[4] نعمانی، همان کتاب، ص 173
[5] نعمانی، همان کتاب، ص 173
[6] نعمانی، همان کتاب، ص 170 نیز رک به: منتخب الأثر، فصل 2، باب 26، ص 251 – 253
مهدی پیشوایی ـ سیره پیشوایان، ص673
