در مبانی و آموزه های دین مبین اسلام، در مورد برخی از عبادات کیفیت مهم است. مانند نماز که باید با بهترین کیفیت که شامل حضور قلب، توجه، مقدمات واجب و مستحب و … باید انجام گیرد؛ و با هر یک از اینها می تواند نماز بالا برنده باشد. یا نماز شب که حضور قلب بیشتر، انسان را بالاتر می برد. و همینطور اعمال دیگر.

کیفیت عمل یا کمیت آن؟
اما در مورد برخی دیگر از آموزه های دین، باید گفت: که دین نسبت به زیاد بودنش و کمیت آن عنایت ویژه ای دارد؛ اما کدام اعمال باید زیاد و با کثرت انجام گیرد، باید از کسی پرسید که این راه را رفته است و گنجینه ی علم پروردگار است.
چهار وظیفه مهم مومن
امام حسن عسکری علیه السلام در حدیث زیبایی می فرمایند که چهار عمل است که هم جزء وظایف مومن است و هم باید زیاد انجام شود. حضرت می فرماید: «اَکثرُوا ذِکرُ اللّه و ذِکرَ المَوتِ وَ تِلاوَهَ القُرآن و الصَّلاهَ عَلى النَّبى»[1]

یعنی: «زیاد به یاد خداو مرگ باشید و همواره قرآن بخوانید و بر پیامبر(صلى اللّه علیه و آله و سلّم) (و آل او) درود بفرستید.

۱. کثرت یاد خدا «اَکثرُوا ذِکرُ اللّه»
حضرت در فراز اول که جزء اولین وظایف مومن و همچنین جزء اولین مواردی است که باید زیاد آنرا انجام دهد، یاد خداست؛ حضرت ذکر خاصی را بیان ننموده اند؛ آنچه مهم است، اینکه باید مومن به یاد خدا باشد؛ چرا که یاد خدا آرامش جان و روح است؛

نتیجه یاد خدا
یعنی می توان گفت: که حضرت با بیان این نکته ی مهم، می خواهند آفتی به نام استرس و اضطراب را از زندگی مومن بیرون ببرند و زندگی او را سراسر از آرامش و آسایش قرار دهند؛ پس با یاد خدا می توان، به آرامش رسید، و این اولین توصیه ی حضرت است که اگر می خواهد در زندگی آرامش داشته باشد، باید به کثرت به یاد خدا باشی، تا آرامش پیدا کنی، و زمانی که در زندگی آرامش وجود داشته باشد، مومن به طور کامل می تواند، وظایف دیگر دینی را به نحو احسن انجام دهد؛ چون آرامش برای انجام وظیفه مسئله ای ریشه ای و اساسی است؛ و می فرمایند: « اَکثرُوا ذِکرُ اللّه…» زیاد به یاد خدا باشید. چون خداوند دائم الفضل است؛ چنانکه در دعا می خوانیم: «یا دَائِمَ الفَضلِ عَلَی البریَّه» یعنی تو دائماً داری فیض می‌رسانی، در این حال، شایسته نیست که انسان از خدا غافل شود.

۲. یاد مرگ: «اَکثرُوا … و ذِکرَ المَوتِ»
دومین موردی که حضرت در مورد کثرت آن سخن می گویند، یاد مرگ است.

انهدام لذتها
یاد مرگ، خوشی های انسان را در هم می شکند، و غمی هایش را نیز از بین می برد؛ از این روست که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: «أَکْثِرُوا مِنْ ذِکْرِ هَادِمِ اَللَّذَّاتِ فَإِنَّکُمْ إِنْ کُنْتُمْ فِی ضِیقٍ وَسَّعَهُ عَلَیْکُمْ فَرَضِیتُمْ بِهِ فَأَثْبَتُّمْ وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی غِنًى بَغَّضَهُ إِلَیْکُمْ فَجُدْتُمْ بِهِ فَأُجِرْتُمْ…»[2]

«یاد بفکر و یاد درهم کوبندۀ لذتها «مرگ» باشید زیرا که شما اگر در تنگى معیشت و زندگى باشید آن را بر شما گسترش و وسعت می دهد سپس خوشنود و راضى می شوید بآن زندگى و پا بر جا و ثابت قدم می گردید و اگر شما نیازمند و ثروتمند باشید آن ثروت در نظرتان مبغوض مى‌شود سپس جود و بخشش میکنید پس پاداش داده می شوید…»

همانگونه که می بینیم حضرت در صدد معتدل کردن روحیه ی آدمی هستند و یاد مرگ را از بین برنده ی خوشی های نامطلوب زندگی و غم ها و کاستی های نامطلوب زندگی می دانند.

دو راهکار به یاد داشتن مرگ
اما چه کنیم که زیاد به یاد مرگ باشیم، باید در جای دیگری از آن سخن گفت. فقط دو مورد از راهکارهای یاد مرگ را به اختصار بیان می کنیم.

1. اما نکته مهمی که امام عسکری علیه السلام، در فرمایششان بیان فرمودند، این است که یاد خدا مقدمه ای است که انسان را برای مرگ آماده می کند، یعنی راه یاد مرگ از یاد خدا و غفلت نورزیدن از یاد خدا، می گذرد.

2. دومین راهکار برای یاد مرگ، حسابرسی روزانه از خود است؛ چون اگر انسان حساب روزانه داشته باشد، آخر ماه و آخر سال و آخر زندگی کاستی هایش به مراتب کم تر از زمانی است که حسابرسی نداشته است؛ چون خود حسابرسی باعث می شود، انسان متوجه اعمال و رفتار خود در روز باشد؛

زیرک ترین مردم
چنانکه در روایتی پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله) فرمودند: «اَکیَسُ الکیِسین مَن حاسب نَفسَه وَ عَمِلَ لما بَعدِ المَوت.»[3] زیرکترین زیرکان، کسى است که از نفس خود حساب بکشد و براى پس از مرگ کار کند.

پس دومین موردی که مومن باید، بدان توجه مداوم داشته باشد، کثرت یاد مرگ است.

۳. «اَکثرُوا … وَ تِلاوَهَ القُرآن»
سومین مورد، تلاوت زیاد قرآن کریم، است؛ مومن باید در روز چندین بار به تلاوت قرآن رجوع کند؛ رابطه ی تلاوت زیاد قرآن و دنیا، آن است که دنیا، خانه ی غفلت و فراموشی است؛ و مومن با تلاوت قرآن زنگار دل که همان غفلت و فراموشی روز جزاست، را صیقل می دهد، و آنرا شفاف می کند؛ چون تلاوت قرآن، زنگار دل را از بین می برد؛

چنانکه رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «همانا دل‌ها مانند آهن زنگار می‌گیرد»، گفته شد این زنگار با چه چیزی زدوده می‌شود؟ حضرتشان فرمود: «یاد خدا و تلاوت قرآن».[4]

راه زدودن زنگار دل
زنگار گرفتن دل، مسئله ای است که اهل بیت علیهم السلام خیلی بدان عنایت داشته اند، و لذا برای زدودن آن راهکار های بیان فرموده اند؛ چنانکه امیرمومنان در این مورد می فرمایند: «إنّ اللّه َ سبحانَهُ لم یَعِظْ أحَدا بمِثلِ هذا القرآنِ ··· و ما لِلقَلبِ جَلاءٌ غیرُهُ.»[5] یعنی: «خداوند سبحان، هیچ کس را به چیزى مانند قرآن اندرز نداده است··· و براى دل صیقلى جز آن وجود ندارد.»

البته راهکارهای دیگری نیز برای زدودن زنگار دل وجود دارند که باید در مقاله ای جداگانه در مورد آن سخن گفت.

اثر تلاوت زیاد قرآن
تلاوت زیاد قرآن، در انسان روحیه و حس بیدار بودن، و شادابی و سرزندگی ایجاد می کند؛ البته تلاوت قرآن آثار متعدد دیگری دارد که از جمله ی آنها، نبی اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «من قَرَأَ عَشْرَ آیاتٍ فی لَیْلَهٍ لَمْ یُکْتَبْ مِنَ الْغافِلینَ، وَ مَنْ ‌قَرَأَ خَمْسینَ آیَهً کُتِبَ مِنَ الذّاکِرینَ»[6]

یعنی: «هر کس در شبی ده آیه قرائت کند از غافلان به حساب نیاید،‌ و هر کس پنجاه ایه بخواند از ذاکران به حساب آید، و…»

پس با تلاوت هر شب حداقل ده آیه از قرآن کریم، می توان از غفلت بیرون آمد، البته واضح است که این انسان پس از تلاوت بتواند، غفلت ها را از خود دور کند، نه آنکه با تلاوت صرف، بخواهد فقط ثواب آنرا بدست آورد؛ یعنی تلاوت به همراه تصمیم برای دور شدن از غفلتها و فراموشی ها، کارساز است.

۴. صلوات بر پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم): «اَکثرُوا … و الصَّلاهَ عَلى النَّبى»
مورد چهارمی که امام عسکری علیه السلام توصیه به انجام زیاد آن نموده اند، صلوات بر پیامبر است؛

این همان توصیه ای است که خداوند هم خودش صلوات می فرستد و هم به مومنین سفارش نموده است که بر پیامبر صلوات بفرستند. و می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِیمًا.»

یعنی: «خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود مى‏ فرستند اى کسانى که ایمان آورده‏ اید بر او درود فرستید و به فرمانش بخوبى گردن نهید.»

تبیین حدیث
با توجه به این آیه و حدیث امام عسکری علیه السلام فهمیده می شود که حضرت توصیه هایشان طبق توصیه خداوند است؛ یعنی حرف امام و خدا یکی است؛ پس از جمع این دو آیه و حدیث، می توان نتیجه گرفت که: یکی از دلایلی که انسان باید از امامش تبعیت کند و اطاعت نماید، یکی بودن سخنان و سفارشات آنهاست؛ اهل بیت علیهم السلام همان سفارشاتی را دارند که خداوند متعال بدان سفارش می کند.

اثر زیاد صلوات فرستادن
یکی از آثار و برکات، زیاد صلوات فرستادن آن است که انسان به مقامی می رسد که می تواند خلیل خدا شود؛ چنانکه در مورد حضرت ابراهیم علیه السلام آمده که امام هادی علیه السلام فرمودند: «إنّما اتَّخَذَ اللهُ إبراهیمَ خلیلاً لِکَثْرَهِ صَلاتِهِ علی محمّدٍ وأهلِ بیتهِ صلواتُ اللهِ عَلَیهم.»[7] خدای متعال حضرت ابراهیم (علیه السلام) را خلیل خود انتخاب کرد، به خاطر آنکه ایشان بر محمد و اهل بیت (علیهم السلام) بسیار صلوات می فرستاد.

پس این چهار سفارش امام عسکری، در مورد انجام زیاد چهار عمل، بوده است.

پی نوشت:
[1] بحارالانوار، ج۷۵، ص۳۷۲ – تحف العقول، ص۴۸۸.
[2] إرشاد القلوب، ج1، ص48
[3] بحار الأنوار : 92/250
[4] تنبیه الخواطر : 2/122.
[5] نهج البلاغه، خطبه 176
[6] الکافی، ج2، کِتَابُ فَضْلِ اَلْقُرْآنِ، بَابُ ثَوَابِ قِرَاءَهِ اَلْقُرْآنِ، ص 612
[7] علل الشرایع، ج1، ص34