از نخستین زمانی که نسخه‌های کتاب «نهج‌البلاغه» به دست مردم خصوصا گروه دانشوران رسید اندیشه ها و قلمها را تحرک تازه‌ای بخشید و همواره مورد بحث پژ وهش محافل علمی قرار گرفت به طوری که در زمان «گردآورنده‌اش»- سید رضی- علامه دانشمند سید «علی بن ناصر» نخستین شرح را بر آن نوشت.
علامه شیخ محمدرضا کاشف الغطاء می‌گوید: «تا امروز (سال 1360 هجری قمری) به 66 شرح که از طرف دانشمندان بزرگ اسلامی بر «نهج‌البلاغه» نوشته شده دست یافته‌ام و این به غیر از شرحهایی می‌باشد که بر قسمتی از خطبه‌ها نوشته‌اند و قطعا از 90 شرح کمتر نیست.» پاره‌یی از دانشمندان گفته‌اند: «تا به حال صد شرح برای نهج‌البلاغه نگارش یافته است.»
عبدالزهراء خطیب در جلد اول «مصادر نهج‌البلاغه» تا 101 کتاب را که پیرامون شرح «نهج‌البلاغه» نگارش یافته برشمرده است و تمامی آنها را می‌شناسد. ما در اینجا نمونه‌یی از آن کتابها را می‌آوریم:
1- «شرح نهج‌البلاغه» تالیف «عزالدین، ابن ابی‌الحدید» معتزلی متوفای «656» هجری قمری.
این کتاب از معروفترین و سودمندترین شرحهایی است که تاکنون به زبان عربی بر «نهج‌البلاغه» نوشته شده و با تیراژی قابل توجه، چاپ و در اختیار اهل دانش قرار گرفته است.
این شرح در 20 جلد است و با وجود اهمیت و امتیازات فراوانی که دارد نگارنده روی تعصب «سنی‌گری» برای عذرخواهی و تبرئه کردن، غاصبین مقام رهبری امت و جانشینی رسول اکرم (ص)، زیاد دست و پا کرده است.
2- «شرح نهج‌البلاغه» تالیف «کمال‌الدین، ابن میثم بحرانی» دانشمند و فقیه و فیلسوف بزرگ شیعی (م 679 هجری.) وی دوست و معاصر «خواجه نصیرالدین طوسی» بوده است و گویند: ابن‌میثم در فقه استاد خواجه نصیر و خواجه در فلسفه، استاد ابن‌میثم بوده است. این شرح بسیار سودمند نیز به زبان عربی است.
3- «شرح نهج‌البلاغه» نگارش «مولا محمد صالح قزوینی» از دانشمندان قرن یازدهم هجری و آن شرحی است مفید و به زبان فارسی.
4- «شرح نهج‌البلاغه» به زبان فارسی نگارش «محمدباقر لاهیجی اصفهانی» در 2 جلد که جلد دوم آن در تاریخ «1226» هجری قمری پایان یافته و هر دو جلدش در تهران سال «1317» قمری به چاپ رسیده است.
5- «شرح نهج‌البلاغه» به زبان عربی، نگارش استاد «شیخ محمد عبده مصری» متوفای سال «1333» هجری قمری و آن شرحی است جالب که در زمان حیات مولف به چاپ رسیده و سپس به انضمام مطالبی که شاگردانش و یا سایر دانشمندان بر آن افزوده‌اند، بارها چاپ و منتشر گردیده است.
6- «منهاج البراعه» به زبان عربی، تالیف علامه «سید حبیب الله خویی» (متوفای 1324 هجری قمری» این کتاب از شروح مفصل و سودمندی است که در 20 جلد نگارش یافته. ولی با کمال تاسف مولف پیش از آنکه شرح را به پایان برساند، درگذشت.
بقیه‌ی آن به وسیله‌ی استاد، حسن حسن‌زاده‌ی آملی و شیخ محمدباقر کمره‌یی تکمیل شده است.
7- «نهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه» تالیف: علامه‌ی محقق «حاج شیخ محمد تقی تستری». 12 جلد آن تاکنون به وسیله‌ی مکتبه الصدر منتشر شده است.
8- «ترجمه و شرح نهج‌البلاغه» تالیف: «استاد علامه‌ی محمدتقی جعفری»، تا کنون 6 جلد از آن به وسیله‌ی دفتر نشر فرهنگ اسلامی منتشر شده است.
9- «فی ظلال نهج‌البلاغه»، تالیف مرحوم «استاد شیخ محمد جواد مغیته»، در 4 جلد به وسیله‌ی: دارالعلم للملایین بیروت چاپ و منتشر شده است.
ترجمه‌های نهج‌البلاغه
از آنجا که به «نهج‌البلاغه» پس از قران بیش از هر کتاب اسلامی دیگر، توجه کرده‌اند این کتاب به زبانهای گوناگون ترجمه شده است.
به زبان فارسی:
تاکنون «نهج‌البلاغه» به هیچ زبانی به اندازه‌ی زبان فارسی ترجمه نشده است. ما از میان همه‌ی آنها- چه ترجمه‌های کهن و معاصر- به چند ترجمه اشارت می‌کنیم:
1- ترجمه و شرح مختصر به حکم «سید علینقی فیض‌الاسلام که از شهرت به سزایی برخوردار است.
2- «سخنان علی (علیه السلام)» به قلم مرحوم «جواد فاضل» که ترجمه‌یی است آزاد و شیوا از برگزیده‌ی کلمات و خطبه‌های نهج‌البلاغه، این ترجمه هم در میان نسل جوان و ادب دوستان فارسی زبان شهرت فراوانی دارد.
3- ترجمه و شرح مختصری از قسمتی از نهج‌البلاغه، به قلم حضرت آیت‌الله مرحوم سید محمود طالقانی که کاری بسیار ارزنده و جالب می‌باشد.
4- ترجمه‌ی دکتر اسداله مبشری. که قسمتی از آنها منتشر شده و در آینده‌ی نزدیک تمامی آن به وسیله‌ی دفتر نشر فرهنگ اسلامی منتشر خواهد شد.
5- ترجمه‌ی محسن فارسی که فقط ترجمه‌ی آن بدون متن عربی به وسیله‌ی انتشارات امیرکبیر منتشر شده است.
6- ترجمه و شرح مختصر از سپهر خراسانی که در 3 مجلد به وسیله‌ی انتشارات اشرفی منتشر شده است. البته شرحها و ترجمه‌های «نهج‌البلاغه» هر یک به نوبه‌ی خود جالب و مفید و بعضی در سطح بسیار بلند علمی است که متناسب با خلا زمانهای نگارش بوده است و این واقعیتی است که در بستر زمان پیش می‌رود و شرایط هر زمان اقتضا می‌کرده است که شرحی در خور توانایی، بر این کتاب عظیم نوشته شود.
ولی اکنون دگرگونی و تحولی که در ادبیات و نگارش فارسی پدید آمده و همچنین افکار و نیازهایی که رویاروی جامعه و نسل معاصر است ایجاب می‌کند که از نو در کنار این دریای مواج و بیکران بنشینند و گوهرهای جدید و تازه‌یی بیرون آورند تا سرمایه فکری جامعه گردد و نیازها را برآورد و مشکلات را بهترین راه‌گشا باشد و این هدفی است که بنیاد نهج‌البلاغه، در راه آن می‌کوشد و از خدای متعال یاری می‌طلبد.
7-ترجمه دکتر سید جعفر شهیدی ، ترجمه ای بسیار علمی و زیبا در یک مجلد .
«انه خیر موفق و معین»
به زبان انگلیسی:
آنچه که از ترجمه‌ی انگلیسی نهج‌البلاغه در دسترس می‌باشد:
1- ترجمه‌یی است به قلم: «محمد عسگری جعفری «که در هندوستان چاپ و منتشر شده و اخیرا در تهران به وسیله‌ی کتابخانه‌ی «مسجد جامع چهلستون تهران» افست و تکثیر شده است.
2- ترجمه‌ی «سید علی رضا» در 2 جلد با تصحیح دقیق و چاپ زیبا به وسیله‌ی موسسه جهانی خدمات اسلامی تهران منتشر شده است.
3- ترجمه‌ی «مفتی جعفری حسین» در یک جلد با چاپی زیبا به وسیله‌ی مرکز بررسیهای اسلامی قم منتشر شده است.
به زبان اردو:
1- «شرح النهج» در 2 جلد به زبان اردو تالیف «سید ظفر مهدی هندی» که در هندوستان به چاپ رسیده است.
2- الاشاعه» به زبان اردو نوشته‌ی «سید اولاد حسن، امروهی» متوفای سال 138، از دانشمندان بزرگ اسلامی هند.
3- «شرح النهج» به زبان ایالت گچرات هند نگارش «غلامعلی مولوی هندی» نویسنده‌ی معروف هندوستان و مدیر مجله «راه نجات».
4- «ترجمه‌ی نهج‌البلاغه» به زبان کراچی، ترجمه‌ی «حاج غلامعلی اسمعیل بهاونکری».
البته نهج‌البلاغه به زبان ترکی و بخشهایی از آن به زبانهای آلمانی، ایتالیایی و دیگر زبانها ترجمه شده است.
منبع: نرم افزار باب العلم
