نویسنده: محمد جواد مروجی طبسی

دستور حفظ آیات الهی

قلب انسان وقتی نورانیت خاصی پیدا می کند که علاوه بر قرائت قرآن، آن آیات را به قلب خود بسپارد به این معنا که این کتاب آسمانی را در قلب خود داشته باشد.
امام صادق(ع) در تشویق های قرآنی خود، هم دیگران را به این امر خدا پسندانه تشویق می کرد و هم از خدا در دعاهای خویش می خواست تا این کتاب آسمانی را در قلب خود جای دهد.
برخی روایات آن حضرت را دراین زمینه می آوریم:
1-اقراوا القرآن و استظهروه فان الله تعالی لا یعذب قلبا وعی القرآن، قرآن را بخوانید و آن را به قلب خود بسپارید و همیشه به آن متکی باشید؛ زیرا خداوند قلبی را که قرآن در خود جا داده، عذاب نخواهد کرد»(1)
2-«الحافظ للقرآن العامل به مع السفره الکرام البرره؛ کسی که قرآن را حفظ و به آن عمل کند، همراه سفیران خاص الهی خواهد بود». (2)
3-«من استظهرالقرآن و حفظه و احل حلاله و حرم حرامه ادخله الله الجنه به و شفعه فی عشره من اهله کلهم قد وجب لهم النار؛ کسی که مستظهر به قرآن باشد و آن را حفظ کند و حلال آن را حلال و حرام آن را حرام بداند، خداوند به همین علت او را بهشتی کند و در خصوص ده نفر از خاندانش که مستحق آتش باشند، خداوند به او حق شفاعت درباره آنها را می دهد». (3)
4-«ان الذی یعالج القرآن لیحفظه بمشقه منه و قله حفظه له اجران؛ کسی که برای حفظ کردن قرآن خود را در زحمت می اندازد و حافظه اش کم است و با مشقت قرآن را حفظ می کند، دو اجر خواهد داشت». (4)
امام صادق (ع) در دعایی که برای حفظ قرآن به ابان بن تغلب آموزش می دهد، چنین فرموده است:
«بار خدایا! من از تو می خواهم به حق محمد پیامبرت و رسولت، و ابراهیم خلیل و برگزیده ات، و موسی هم سخنت و هم رازت و عیسی کلمه ات و روحت، و از تو می خواهم به حق صحف ابراهیم و تورات موسی و زبور داود و انجیل عیسی و قرآن محمد(ص) و به هر وحی که فرستادی و حکمی که اجرا کردی… و بدان نامت که آن را بر شب نهادی و تاریک شد، و بدان نامت که بر روز نهادی و روشنی گرفت، و بدان نامت که بر زمینش نهادی و آرام گرفت، و بدان نامت که روزها را بدان پراکندی، و از تو می خواهم به آن نامت که مرده ها را به آن زنده کنی، و به بست و بندهای عزت عرشت و منت های رحمت قرآنت، از تو می خواهم که رحمت فرستی برمحمد و آل محمد، و به من روزی کن حفظ کردن قرآن و اصناف دانش را و آن را در دل و گوش و چشمم پابرجا داری و با گوشت و خون واستخوان ها ومغزم بیامیزی و شب و روزم را از رحمت و قدرت خود بدان به کار بندی، زیرا جنبشی و توانی جز به وسیله تو نباشد، ای زنده ی پاینده !»(5)

بیان فضایل برخی سوره ها

اگرچه قرآن، کلام خداست و همه آیاتش نور، اما به تعبیر معصومان، برخی از سوره ها فضیلت خاصی دارند که با تلاوت یکی از آنها، ثواب مورد نظر را به او می دهند. امام صادق(ع) ضمن چند روایت، فضایل برخی از سوره ها را بیان فرموده است.

1-فضیلت «توحید»

ابوبصیر از حضرت صادق (ع) روایت کرده: من قرأ (قل هوالله احد)مره فکانما قرا ثلث القرآن و ثلث التوراه وثلث الانجیل و ثلث الزبور؛ کسی که سوره (قل هو الله احد) را بخواند، مانند آن است که یک سوم قرآن، تورات، انجیل، و زبور را خوانده است». (6)

2-فضیلت «نور»

آن حضرت فرمود: «حفظ کنید و بیمه کنید اموال و نوامیس خود را با تلاوت سوره نور؛ زیرا هرکس هر روز سوره نور را بخواند، هرگز کسی از بستگان او آلوده
نخواهد شد و پس از مرگ هفتاد هزار فرشته تا محل خاکسپاری، او را تشییع می نمایند که هر کدام برای او طلب آمرزش می کنند». (7)

3-فضیلت «واقعه»

امام صادق(ع) فرمود: «من اشتاق الی الجنه و صفتها فلیقرا الواقعه؛ هرکه مشتاق بهشت و مواهب آن است، سوره واقعه را بخواند». (8)

4-فضیلت «یس»

آن حضرت فرمود: «علموا اولادکم یس فانها ریحانه القرآن؛ به فرزندان خود سوره یس، را یاد دهید؛ زیرا سوره یس گل سرسبد قرآن است ». (9)
و نیز فرمود: «ان لکل شیء قلباً و قلب القرآن یس؛ برای هرچیزی قلبی است وقلب قرآن، سوره یس است». (10)

5-فضیلت «حمد»

آن حضرت فرمود: «اسم الله الاعظم مقطع فی ام الکتاب؛ اسم اعظم در سوره حمد پراکنده است». (11)
ونیز فرمود: «السوره التی اولها تحمید و اوسطها اخلاص و آخرها دعاء سوره الحمد؛ تنها سوره ای که آغازآن حمد الهی است و وسط آن اخلاص است و پایان آن دعاست، سوره حمد است». (12)
و همچنین فرمود: «لو قرأت الحمد، علی میت سبعین مره ثم ردت فیه الروح ما کان عجباً؛ اگر سوره ی حمد را هفتاد مرتبه بر مرده ای بخوانند وزنده شود، تعجبی ندارد». (13)

پاسخ به پرسش های قرآنی

یکی از برنامه قرآنی امام جعفر صادق (ع)تفسیر و تأویل برخی آیات قرآن بوده است؛ چرا که درذهن یاران او بسیاری از سؤال ها بود که فقط آن حضرت می توانست پاسخ آنها را بدهد.

1-اولی الامر کیست؟

ابن شهر آشوب می نویسد: حسن بن صالح بن حی نزد امام صادق(ع) آمد و عرض کرد: ای فرزند رسول خدا! درباره گفته خداوند چه می گویید که فرمود: (اطیعواالله و اطیعواالرسول و اولی الامر منکم)(14)؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! خدا را اطاعت کنید و پیامبر خدا و اولوالامر را اطاعت کنید». به نظرشما اولوالامرکیان اند که خداوند ما را به پیروی از آنان دستور داده است؟
امام فرمود: علما.
وقتی که همه دوستان از محضر امام بیرون رفتند، حسن گفت: ما کاری نکردیم! چرا از او سؤال نکردیم که این علما کیان اند؟ پس بار دیگر به محضرش برگشته، پرسیدند: این علما کیان اند؟ امام صادق (ع) در پاسخ فرمود:
امامان ازاهل بیت (15)
2-گناهان کبیره کدام اند؟
ابن شهر آشوب می نویسد: عمرو بن عبید نزد امام صادق (ع) رفت و این آیه مبارکه را تلاوت کرد: (ان تجتنبوا کبائر ما تنهون عنه)(16)؛ «اگراز گناهان بزرگی که ازآن نهی می شوید، پرهیز کنید» و گفت: مایلم بدانم که گناهان کبیره در کتاب خدا چیست؟
امام در پاسخ فرمود: آری، ای عمرو! و سپس به تفصیل به پرسش عمر چنین پاسخ داد:
یک : ازکبائر در کتاب خدا، شرک به خداست: (ان الله لا یغفر ان یشرک به )(17)؛ «خداوند هرگز شرک را نمی بخشد».
دو: یأس و نومیدی : «ولا تیاسوا من روح الله )(18)؛ « واز رحمت خدا نا امید مشوید».
سه: عقوق والدین؛ چون عاق والدین، جبار است و شقی. (وبرا بوالداتی و لم یجعلی جباراً شقیا)(19)؛ «و مرا به مادرم نیکوکار قرار داده و جبار و شقی قرار نداده است».
چهار: کشتن انسان بی گناه: (و من یقتل مؤمنا متعمداً)(20)؛ «و هرکس فرد با ایمانی را از روی عمد به قتل برساند».
پنج: تهمت ناروا به زنان شوهردار و خوردن اموال ایتام از روی ظلم. (ان الذین یاکلون اموال الیتامی ظلماً)(21)؛ «کسانی که اموال یتیمان را به ظلم و ستم می خورند».
شش: فرارازجنگ: (و من یولهم یومئذ دبره)(22)؛ «و هرکس درآن هنگام به آنها پشت کند».
هفت: ربا خواری : (الذین یاکلون الربا)(23)؛ «کسانی که ربا می خورند».
هشت: سحر و جادو: (و لقد علموا لمن اشتراه)(24)؛ «و مسلماً می دانستند هرکسی خریداراین گونه متاع باشد».
نه: زنا (و لایزنون و من یفعل ذلک یلق اثاماً)(25)؛ «و زنا نمی کنند؛ و هرکس چنین کند، مجازات سختی خواهد دید».
ده: و قسم دروغ: (ان الذین یشترون بعهدالله و ایمانهم ثمناً)(26)؛ «کسانی که پیمان الهی و سوگندهای خود به نام مقدس او را به بهای ناچیز می فروشند».
یازده: خیانت : (من یغلل یات بما غل)(27)؛ « و هرکس خیانت کند، روز رستاخیز آنچه را درآن خیانت کرده، با خود می آورد».
دوازده: جلوگیری از زکات: (یوم یحمی علیها فی نار جهنم)(28)؛ «درآن روز که آن رادر آتش جهنم، گرم و سوزان کرده».
سیزده: شهادت به باطل و کتمان شهادت: (و من یکتمها فانه آثم قلبه)(29)؛ «وهرکس شهادت را کتمان کند، قلبش گناهکاراست».
چهارده: شرب خمر، به گفته ی پیامبر (ص) : «شارب الخمر کعابد و ثن؛ شراب خوار همانند بت پرست است».
پانزده: ترک نماز؛ به فرموده ی پیامبر(ص)؛ «من ترک الصلاه متعمداً فقد بری من ذمه الله و ذمه رسوله؛ هرکس که نماز را ترک کند، از پناه خدا و رسولش بیرون می رود».
شانزده: گسستن پیمان ها و قطع رحم: «الذین ینقضون عهدالله)(30)؛ «کسانی که پیمان های خدا را نقض می کنند».
هفده: سخن باطل: (و اجتنبوا قول الزور)(31)؛ «و ازسخن باطل بپرهیزید».
هجده: جرئت یافتن بر خدا: (افامنوا مکرالله)(32)؛ «آیا آنها خود را از مکرالهی در امان می دانند؟».
نوزده: کفران نعمت(خدای می فرماید): (و لئن کفرتم ان عذابی لشدید)(33)؛ «و اگر ناسپاسی کنید، مجازاتم شدید است».
بیست: کم فروشی: (و یل للمطففین )(34)؛ «وای بر کم فروشان!».
بیست ویک: عمل زشت لواط: «الذین یجتنبون کبائر الاثم)(35)؛ «همان ها که از گناهان بزرگ دوری می کنند. »
بیست و دو: بدعت؛ پیامبر(ص) می فرماید: «هرکس به صورت بدعت گذاری لبخند بزند، به تحقیق در ویرانی دین خویش کمک کرده است».
پس عمرو از محضر امام صادق (ع) بیرون آمد، در حالی که صدای گریه اش بسیار بلند بود و می گفت: نابود شود آنکه میراث شما را غارت برد و با شما در علم و فضیلت نزاع کرد. (36)
3-پرندگانی که حضرت ابراهیم کشت؟
یونس بن ظبیان گوید: همراه جمعی در محضرامام صادق(ع) بودم. به ایشان عرض کردم: اینکه خداوند به حضرت ابراهیم فرمود: چهارپرنده را ذبح کن : (فخذ اربعه من الطیرفصرهن)(37)، آیا این پرندگان از یک جنس بودند یا گوناگون بودند؟
امام فرمود: آیا می خواهید مثل آن را به شما نشان بدهم؟گفتیم: آری.
فرمود: ای طاووس! به ناگاه طاووسی پر زد و نزد امام آمد. سپس فرمود: ای کلاغ! که در مقابلش کلاغ حاضرگشت. سپس فرمود: ای باز! که یک باز حاضر شد و سپس فرمود: ای کبوتر!که کبوتری در مقابل حضرت قرار گرفت. آن گاه دستور داد تا این چهارپرنده را بکشند و سپس پرهایشان را قطعه قطعه کنند و گوشت و استخوان این چهارپرنده را با یکدیگر مخلوط کنند.
سپس دست برد و سر طاووس را گرفت. دیدیم گوشت واستخوان و پرهای طاووس از دیگر پرندگان جدا شد و تمام اعضای طاووس به هم پیوستند و از جای برخاست و درمقابل امام صادق(ع) قرار گرفت، آن گاه همین کار را در مورد کلاغ و باز و کبوتر انجام داد. (38)

استدلال به آیات درشأن امامت

بخش دیگری از زندگی قرآنی امام صادق(ع)را دفاع از مقام«امامت» تشکیل می داد که با استناد به قرآن کریم ازاین مقام منبع دفاع می کرد.

1-علم لدنی

سدیر صیرفی گوید: نزد امام صادق (ع) رفتم؛ درحالی که مبلغی ازاموال امام در نزد من جمع شده بود. مایل بودم آنها را خدمتش تقدیم کنم، اما یک دینارازآن مبلغ را کم گذاشته بودم تا به گفته مردم درباره آن حضرت پی ببرم. از این رو، اموال را در خدمتش قرار دادم. امام نگاهی به من کرد وفرمود: ای سدیر! به ما خیانت کردی، البته این خیانت برای قطع رابطه با ما نبوده است.
عرض کردم: فدایت شوم! آن خیانت چیست؟
امام فرمود: مقداری از حق ما را برداشتی تا به خیال خود ما را بیازمایی و به راه و روش ما پی ببری.
گفتم: راست گفتی، فدایت شوم! هدفم ازاین کار این بود تا یارانم را آگاه سازم.
امام فرمود: آیا ندانستی که هرچه بدان احتیاج هست، ما آن را می دانیم و نزد ما موجود می باشد. آیا فرمایش خدا را نشنیدی که می فرماید: (و کل شیء احصیناه فی امام مبین)(39)؛ «و همه چیز را در کتاب آشکارکننده ای بر شمردیم»؟بدان که علم پیامبران در کنار علم و دانش ماست. همه آن علوم نزد ما جمع شده است، علم ما ازعلم پیامبران است. درباره ما چه فکر می کنی، به کجا می روی؟!
عرض کردم: راست گفتی، فدایت گردم!

2- ما نیز بشرهستیم

محمدبن حسن صفار قمی به سند خود از جعفر بن هارون زیات نقل کرده که گوید: درحال طواف خانه خدا بودم که چشمم به حضرت امام جعفر صادق (ع) افتاد. پیش خود گفتم: این همان است که ازاو پیروی می شود و این چنین است و چنان.
یک مرتبه متوجه شدم که حضرت دست بر شانه ام گذاشت و به من فرمود: (ابشرا منا واحدا نتبعه انا اذا لفی ضلال و سعر)(40)؛ «آیا ما از بشری از جنس خود پیروی کنیم؟! اگر چنین کنیم، در گمراهی و جهنم خواهیم بود». (41)

3-بندگان شایسته خدا

مفضل بن عمرگوید: من وخالد جوان و نجم حطیم و سلیمان بن خالد بر درخانه امام جعفر صادق(ع) ایستاده بودیم و درباره آن حضرت همان سخن اهل لغو و یاوه گویان را می گفتیم که ناگاه امام درحالی که نه کفشی به پا داشت و نه عبایی بردوش افکنده بود، ازخانه بیرون آمد و لباس های خود را تکان داد و فرمود: یا خالد، یا مفضل یا سلیمان و ای نجم! نه چنین نیست که می گویید، (بل عباد مکرمون لا یسبقونه بالقول و هم بامره یعملون)(42)، «بلکه آنان بندگان شایسته خدا هستند که هرگز درسخن بر او پیشی نمی گیرند و پیوسته به فرمان او عمل می کنند».
این دو قضیه، روشنگر این است که اینان سخنان کفرآمیزی درباره امام صادق و سایر امامان (ع) می گفتند که آن حضرت، سخت در مقابل آنان ایستاد و امامان را بندگان شایسته خداوند معرفی فرمود.

4-گستردن زیرانداز برای فرشتگان

گاهی امامان بی حرمتی هایی از برخی مشاهده
می کردند و به شکل دیگر به معرفی خود می پرداختند تا مردم بدانند امامان از چه مقام بالایی برخوردارند. سلیمان بن خالد می گوید: ازامام جعفر صادق(ع) درباره این فرمایش خداوند متعال پرسیدم: (ان الذین قالوا ربنا الله ثم استقاموا تتنزل علیهم الملائکه الا تخافوا و لاتحزنوا و ابشروا با لجنه التی کنتم توعدون )(43)؛ «به یقین کسانی که گفتند: پروردگار ما خداوند یگانه است، سپس استقامت کردند، فرشتگان برآنان نازل می شوند که : نترسید وغمگین مباشید و بشارت باد بر شما به آن بهشتی که به شما وعده داده شده است!».
امام پاسخ داد: به خدا سوگند، گاهی در منازل خودمان برای فرشتگان زیرانداز می انداختیم.

استدلال به آیات دراحکام فقهی

از امام صادق(ع) صدها روایت برجای مانده که در تمام ابواب فقهی برای اثبات وجوب، حرمت، استحباب، کراهت و اباحه به آیات قرآن مجید استدلال و تمسک کرده است. بدون شک این نوشتار کوتاه گنجایش آن همه روایات را ندارد، اما برای آشنایی خوانندگان محترم، برخی موارد فقهی در خصوص احکام نماز را که حضرت برای اثبات حکم شرعی آن استدلال کرده، ذکر می کنیم و آشنایی با بقیه ابواب را به عهده خوانندگان محترم می گذاریم. (44)
برخی ازاین احکام که مورد اشاره امام بوده، عبارت است از:
1-محافظت از نمازهای یومیه و ضایع نکردن آن؛
2-برای تحدید کردن وقت نماز ظهر و عصر؛ 3-وجوب نمازهای پنج گانه؛ 4-وقت نماز مغرب؛ 5-کراهت قضای نافله در وقت فریضه؛ 6-وجوب استقبال قبله؛ 7-استحباب داشتن زینت در مسجد در روز جمعه و اعیاد اسلامی؛ 8-حکم خواندن نماز در کلیساها، 9-استحباب خشوع در نماز؛ 10-حکم خواندن نماز مریض در بستر؛ 11-وجوب آهسته یا بلند خواندن در نمازهای واجب؛ 12-نحوه قرائت در نماز؛ 13-حدود اذکار واجب در رکوع؛ 14-حکم کسی که نتواند بر روی زمین سجده کند؛ 15-حکم دعا و نیایش در حال نماز؛ 16-استحباب بالا بردن دست به هنگام دعا؛ 17-کیفیت خطبه خواندن امام جمعه؛ 18-حکم سفر پیش از نماز جمعه، 19-تحریم خرید و فروش به هنگام نماز جمعه؛ 20-عدم جواز نماز درحین سخنرانی امام جمعه؛ 21-بیرون رفتن به صحرا برای نماز عید؛ 22-و صدها حکم فقهی دیگر که امام برای اثبات آنها به آیات شریف قرآن مجید استدلال کرده است.

پی نوشت ها :

1-مستدرک الوسائل، ج1، ص290.
2-کافی، ج2، ص 441.
3-مستدرک الوسائل، ج1، ص 29.
4-کافی، ج2، ص 443.
5-قرآن دراحادیث اسلامی، ص69، به نقل از کافی، ج2، ص 491.
6-توحید، صدوق، ص 260.
7-ثواب الاعمال، ص 98.
8-همان، ص 105.
9-امالی، صدوق، ج2، ص 290.
10-ثواب الاعمال، ص 100.
11-تفسیر عیاشی، ج1، ص 20.
12-همان، ص 19.
13-مکارم الاخلاق، ص 42.
14-نساء/59.
15-بحارالانوار، ج47، ص 29.
16-نساء/31.
17-همان/48.
18-یوسف/87.
19-مریم/32.
20-نساء/93.
21-همان/10.
22-انفال/16.
23-بقره/275.
24-همان/102.
25-فرقان/68.
26-آل عمران/77.
27-همان/161.
28-توبه/35.
29-بقره/283.
30-همان/27.
31-حج/30.
32-اعراف/99.
33-ابراهیم /7.
34-مطففین/1.
35-نجم/32.
36-مناقب آل ابی طالب، ج3، ص 375، بحارالانوار، ج47، ص216.
37-بقره/260.
38-بحارالانوار، ج47، ص111.
39-یس/12.
40-قمر/24.
41-بحارالانوار، ج47.
42-انبیاء/26.
43-فصلت/30.
44-دراین زمینه می توانید به کتب فقهی شیعه، مانند: «من لا یحضره الفقیه»، «تهذیب»، «کافی»، «استبصار»و«وسائل الشیعه»مراجعه کنید.

منبع : فرهنگ کوثر (ویژه اندیشه و سیره اهل بیت شماره 82 ) / انتشارات آستانه مقدسه حضرت معصومه (س )سال 1389