مسجد خانه خدا در زمین (1) مرکز وحی (2) و منبع فیوضات معنوی و برکات گوناگون برای نمارگزاران و جامعه اسلامی است. بی گمان مکانی که چنین جایگاهی نزد خداوند دارد، حضور در آن، آثار فراوانی را خواهد داشت و بدون تردید شامل حال مکلفان و حاضران درمسجد اعم از زن و مرد نیز خواهد بود. که درمقاله زیر پیرامون آن سخن خواهیم گفت.آثار حضور در مسجد چنان متنوع است که به سختی می توان پیرامون تمامی آنها سخن گفت؛ چنانکه در یکی از احادیت امام علی (ع)، برای حضور درمسجد هشت اثر برشمرده شده است:
«من اختلف الی المسجد اصاب احدی الثمان؛ اخا مستفادا فی الله، او علما مستطرفا او ایه محکمه او یسمع کلمه تدل علی هدی، او رحمه منتظره او کلمه ترده عن ردی، او یترک ذنبا خشیه اوحیاء(3) کسی که به مسجد رفت وآمد می کند، یکی از منافع هشتگانه نصیب او می شود: برادری مفید و با ارزش در راه خدا، یا علم و دانش نو، یا دلیل و برهان محکم ]برای تثبیت عقاید می یابد.[ یا کلماتی که موجب هدایت شود ]می شنود[، یا رحمت مورد انتظاری ]شامل حال او می شود[، یا مواعظی که او را از فساد و گناه باز دارد.]می شنود،[یا به خاطر ترس یا حیا و آبروی خود گناهی را ترک می کند.»
برخی از آثار حضور در مسجد را می توان به شرح زیر مورد مطالعه قرارداد:

1- آثار عبادی
از مساجد به عنوان خانه های خدا در زمین (4) و نیز خانه های متقیان (5) و مؤمنان (6) یاد شده است. این عنوان به خوبی ماهیت عبادی مسجد را نشان می دهد و اینکه مسجدها، اولاً و اساسا برای ایجاد ارتباط بین بنده و معبود او و اعلام بندگی و عبودیت برای آفریدگار بنا می شوند. براین اساس نیز اصلی ترین اثر حضور درآن در بعد عبادی خواهد بود؛«و اقیموا وجوهکم عند کل مسجد و ادعوه مخلصین له الدین کما بداکم تعودون» (7)«] هنگام عبادت[ درهر مسجد به سوی او توجه کنید و او را بخوانید و دین ]خود[ را برای او خالص کنید. همچنان که در آغاز شما را آفرید، بار دیگر در رستاخیز باز می گردید.»

2- آثار علمی
کار کرد علمی مسجد در عصر رسول خدا(ص) و توصیه های ائمه (ع) دراین باره، ما را با یکی دیگر از آثار حضور درمسجد آشنا می سازد. رسول خدا فرمود:«کل جلوس فی المسجد لغو الا ثلاثه: قرائه مصل او ذکرالله او سائل عن علم (8) هر نشستی درمسجد بیهوده است، مگر اینکه برای سه کار باشد؛ خواندن قرآن، ذکر خدا، پرسش از علم.»

3- آثاراجتماعی
مسجد به عنوان یک مرکز دینی برای عموم، نقش اساسی در شکل گیری اجتماعات مسلمین دارد.از این جهت بطور طبیعی می تواند کار کرد اجتماعی نیز داشته باشد. حضور زنان ومردان و تبادل اخبار و اطلاعات اجتماعی، جویا شدن از احوال هم و احوال مسلمین، تنها بخشی از این ظرفیت بزرگی است که مساجد دارند. در این مکانها مؤمنان فرصت می یابند با جمعی آشنا شوند که از نظر دین و عبودیت با آنان همرنگ هستند و توان ایجاد گروههای اجتماعی هماهنگ را دارند.بنابر این آنان می توانند از بین اهل مسجد برادران یا خواهران مناسبی، از حیث دینی، برای خود بیابند که طبعاً آثار آن در ابعاد اجتماعی بروز خواهد کرد.
امام صادق(ع) فرمود: «لا یرجع صاحب المسجد باقل من احدی ثلاث خصال… و اما اخ یستفیده فی الله(9) اهل مسجد به کمتر از یکی از سه چیز از مسجد بر نمی گردد ] که یکی از آنها[ دوستی است که از او در مسیر خدا استفاده می کند.»
زنان و مردان با حضور در مساجد، می توانند از یک اجتماع سالم دینی بهره مند شوند.طبق روایتی که از امام علی(ع) نقل شد، تأثیرات رفتاری که حضور در مسجد برجای می گذارد، می تواند جامعه دینی را از فساد و گناه پاک کرده و مسلمین را به سمت یک جامعه سالم هدایت کند:
«او کلمه ترده عن ردی او یترک ذنبا خشیه او حیاء: یا کلماتی می شنود که او را از فساد و گناه باز می دارد. و یا به خاطر ترس ] از خدا[ یا حیا و آبرو، گناهی را ترک می کند.»
براین اساس حضور در مسجد، می تواند نقش بازدارنده در ارتکاب جرایم و گناهان نیز داشته باشد.

4- آثار سیاسی
مسجد همواره درکنار کارکرد اجتماعی، عبادی و معنوی خود، کانون سیاسی در جامعه مذهبی نیز بوده است. این موضوع چه در زمان پیامبر و چه در زمان خلفاء و امام علی(ع) و دیگران قابل پیگیری است و نمونه های فراوانی درباره آن می توان ذکر کرد.
دراین دوران نه تنها آثار سیاسی حضور مردان در مسجد بلکه آثار سیاسی حضور زنان در مسجد نیز مشهود است. که حضور حضرت فاطمه(س) در مسجد و دفاع وی از حق ولایت علی(ع) یکی از آنهاست. همچنین سخنرانی حضرت زینب در مسجد که از مسلمات تاریخی است.(01) حضور زنان و مردان و تبادل اخبار و اطلاعات اجتماعی، جویا شدن از احوال هم و احوال مسلمین، تنها بخشی از این ظرفیت بزرگی است که مساجد دارند.
تربیت سیاسی که در مسجد ارائه می شود، به دلیل ماهیت مذهبی آن می تواند نسلی را پدید آورد که پشتوانه جامعه دینی باشند و در برابر حوادث سیاسی هوشیاری لازم را داشته باشند. از این رو حضور زنان در کنار مردان در مسجد ضروری می باشد، چرا که اگر زنان از حضور در این مکان محروم شوند، در واقع این تربیت بطور ناقص انجام خواهد شد. درحالی که بانوان به دلیل تأثیر عمیق تر بر فرزندان و نقش تربیتی خود، در صورت برخورداری از تربیت سیاسی مسجد، بلوغ سیاسی را بطور شگفت انگیزی افزایش خواهند داد.

5- آثار روحی و اخلاقی
فضای مسجد، نورانی و الهی است. چنان که پیامبر اکرم(ص) نیز در حدیثی به آن اشاره فرموده است: «ما جلس قوم فی مسجد من مساجد الله تعالی یتلون کتاب الله] و[ یتدارسونه بینهم الا تنزلت علیهم السکینه و غشیتهم الرحمه و ذکرهم الله فیمن عنده (11) قومی ] با یکدیگر[ در مسجدی از مساجد خداوند متعال برای تلاوت و آموختن قرآن ننشینند؛ مگر آن که آرامش برایشان نازل و رحمت الهی شامل حال آنها شود و خداوند از آنها درمیان کسانی که نزد او هستند یاد می کند.»
در حدیث دیگر از آن حضرت می خوانیم که فرمود: «من کانت المساجد بیته ضمن الله له الروح و الراحه و الجواز علی الصراط(21) هرکس که مسجدها خانه اش باشد، خداوند آسایش و آرامش و عبور از صرایط را برای او ضمانت می کند.» و این گونه است که مؤمن در مسجد، به مانند ماهی در دریا می ماند.
اطمینان و آسایش حاصل از حضور در مسجد، توانایی انجام صحیح وظایف و تکالیف شرعی دیگر را نیز بدست خواهد داد.دراین زمینه این نکته را نیز یادآور می شویم که به دلیل لطافت های روحی و تأثیر پذیری عاطفی شدید در بانوان، نیاز به حضور برای کسب آرامش قلبی، درباره آنان بیشتر احساس می شود.از نظر اخلاقی نیز وضع به همین ترتیب است؛ زیرا اغلب زنان به دلیل اینکه بیشتر عمر خود را در خانه ها صرف خانه داری و تربیت فرزندان می کنند و بارها در مشکلات مختلف در تنگنا قرار می گیرند، بیشتر از مردان نیازمند آرامش و یافتن محلی برای کسب راحتی روانی هستند و لذا در فضایی به نام مسجد که اساس آن بر نورانیت، عبودیت و ارتباط خالق و مخلوق است، امکان فراهم شدن آن بیشتر است. ویژگی هایی که در جماعت هست، در غیر آن نیست.
امام صادق علیه السلام فرمود: «کان ابی اذا حزنه امر جمع النساء والصبیان ثم دعا و امنوا؛هرگاه پدرم از چیزی غمگین می شد، زنها و بچه ها را فرا می خواند و دعا می کرد و آنها آمین می گفتند.»

6- آثار معنوی و اخروی
در روایات از ثوابها و اجرهای متعدد برای حاضران در مساجد، یاد شده است از جمله:الف) در تورات نوشته شده است که (خداوند می فرماید:) مسجدها خانه های من در زمین هستند. خوشا به حال کسی که خود را در خانه اش تمیز کند و در خانه من به زیارتم بیاید و حق زائر این است که میزبان او را محترم شمارد.» (31)
ب) قال رسول الله صلی الله علیه و آله: «المساجد سوق من اسواق الاخره قراها المغفره و تحفتها الجنه (41) مساجد بازاری از بازارهای آخرتند. آمرزش (و بخشش) از وسایل پذیرایی آنها است و هدیه آنها بهشت است.»
ج) قال رسول الله صلی الله علیه و آله: «سبعه یظلهم الله فی ظله یوم لاظل الاظله:… رجل قلبه متعلق بالمسجد اذا خرج منه حتی یعود الیه (51) هفت گروه در قیامت مورد توجه خدا قرار می گیرند… (که از جمله آنهاست) شخصی که وقتی از مسجد خارج می شود تا زمان برگشت مجدد، توجه اش به مسجد باشد.»
د) قال الصادق علیه السلام: اهل مسجد به کمتر از یکی از سه ویژگی باز نمی گردد: یا دعایی می کند که خداوند به برکت آن، او را به بهشت می برد، یا دعایی می کند که به سبب آن بلای دنیا را از او دور می کند و یا…»
این همه نشان می دهد، حضور در مسجد، علاوه بر آثار دنیوی، از جنبه اخروی و کمالات معنوی نیز- به عنوان عاملی تاثیرگذار- مورد توجه است. نقل است که شیخ الرئیس ابوعلی سینا برای ابوسعید ابوالخیر نوشت: چه لزومی دارد، مردم همه در مسجد اجتماع کنند، با اینکه خداوند از رگ گردن به انسان نزدیکتر است. هر جا که باشی اگر رابطه ات با خدا برقرار باشد، نتیجه خواهی گرفت. وی در پاسخ نوشت: اگر چند چراغ در یک جا روشن باشد، اگر یکی از آنها خاموش شد، چراغهای دیگر روشن است، ولی اگر همان چراغها هر کدام در یک اطاق باشد، اگر یکی از آنها خاموش شد، آن اتاق در تاریکی فرو خواهد رفت. انسانها نیز این گونه اند؛ تربیت سیاسی که در مسجدارائه می شود، به دلیل ماهیت مذهبی آن می تواند نسلی را پدید آورد که پشتوانه جامعه دینی باشند و در برابر حوادث سیاسی هوشیاری لازم را داشته باشند.
بعضی گناهکارند، اگر تنها باشند، شاید موفق به کسب فیوضات الهی نشوند، ولی اگر در جمع باشند، شاید خداوند به برکت افراد دیگر، آنها را هم مشمول برکات خود سازد (61)
پی نوشتها در سرویس معارف موجود است

منبع:روزنامه کیهان