نویسنده:رحیم نوبهار
مسجد نمونه اسلام عهده دار نقشهای مهمّی در عرصه های عبادی، تربیتی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و نظامی است. مطالعه این نقشها، سیمای مسجد نمونه را برای ما روشن می کند. اکنون در چند فراز به بررسی این رسا لتهای مهمّ می پردازیم.

الف ـ ویژگی های عبادیِ مسجد نمونه
در فرهنگ دینی نام مسجد یادآور بندگی کرنش در پیشگاه خداوند متعال است. مسجد یعنی جایگاه سجده؛ و سجده اوج عبادت و بندگی انسان برای خداست؛ که: «السُّجودُ مُنتَهَی العِبَادَه مِن بَنی آدَمَ».[1] در حقیقت در آیین پاک محمّدی ـ صلّی الله علیه و آله ـ با آن که همه گستره خاک، مسجد است که: «جُعِلَت لِیَ الاَرضُ مَسْجِداً ….»[2] ولی برترین و اصیل ترین محفل برای عبادت و تقرّب جستن به خداوند متعال مسجد است.
از این رو، در قرآن کریم بر جنبه های عبادی مسجد بیش از هر بُعد دیگر آن تأکید شده است.
مسجد جایگاه عبادت و پرستش خالصانه خداوند است. «وَ اَنَّ الْمَساجِدَ لِلّهِ فَلا تَدْعُو مَعَ اللَّهِ أَحَداً»[3] در گفتار معصومان ـ علیهم السّلام ـ که ترجمان قرآن است ـ نیز بر این بُعد مسجد فراوان تأکید شده است.
بر پایه حدیثی قدسی از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ خداوند مسجد را زیارتگاه خویش برشمرده؛ که:«اَلا طُوبَی لِعَبْدٍ تَوَضَّأ فِی بِیْتِهِِ ثُمَّ زارَنی فِی بَیْتی»[4]: خوشا به حال بنده ای که در خانه خویش وضو بگیرد، آنگاه مرا در خانه ام زیارت کند.»
این زیارت و اُنس و قُرب در سایه عبادت خالصانه مؤمنان در مسجد فراهم می آید. انوار تابناک این پرسش پاک و بی آلایش، برای عرش نشینان پرتو افکنی می کند؛ آنسان که ستارگان آسمان برای ما خاک نشینان نور افشانی می کنند. که:«اِنَّ بُیُوتی فی الأرْضِ المَساجِدُ تُضِیءُ لِأهْلِ السَّماء کَمَا تُضِیءُ النُّجُومُ لِاَهْلِ الاَرْضِ.»[5] حضور در مساجد و عبادت در خانه خدا افزون بر آن که خود توفیقی بزرگ و کما لی ارزشمند است، کمالات روحی دیگری را نیز در پی دارد. رحمت خاصّ خداوند، [6] آمرزش ا لهی[7]، بهشت برین،[8] همنشینی و همدمی با فرشتگان ا لهی[9] از آن جمله است.
کوتاه سخن آن که یکی از نقشهای اساسی مسجد آن است که زمینه را برای عبادت پر حضور و خا لصانه فراهم نماید؛ تا مؤمنان در آنجا با پرداختن به نماز و ذکر و دعا، زنگار غفلت از دل و جان بشویند و با خداوند متعال به معنای واقعی کلمه اُنس بگیرند. پس هر اندازه مسجد در ایفای این نقش حیاتی موفّقتر و کار آمدتر باشد، به مسجدی که قرآن و سنّت آن را ترسیم نموده، یعنی همان«مسجد نمونه» نزدیکتر است.

ب ـ ویژگیهای تربیتی مسجد نمونه
پس از جنبه های عبادی مسجد، نوبت به بررسی ابعاد تربیتی آن می رسد. ا لبتّه از نگاهی آنچه در بخش پیشین، تحت عنوان جنبه های عبادی مسجد مورد بحث قرار گرفت، نیز به گونه ای به ابعاد تربیتی مسجد ـ به معنای عامّ آن ـ باز می گردد؛ زیرا عبادت پرورش دهنده روح و روان آدمی و پاسخ گفتن به یک نیاز طبیعی و مهمّ اوست. کسی که نیازهای جسمی و روانی خود را به طور منطقی پاسخ گوید، شخصیّتی متعادل می یابد. برعکس، عدم پاسخ منطقی به نیازهای واقعی و فطری، شخصیّت انسان را دچار تباهی و یا دست کم، نقصان و کمبود می کند.
عبادت و راز و نیاز با خداوند، نیاز واقعی و فطری هر انسان و مکمّل، بلکه مقوّم شخصیّت اوست. گر چه عبادت در هر مکانی این نیاز روحی را به طور نسبی تأمین می کند؛ ولی این نیاز در مسجد و عبادتگاه بهتر و کاملتر تأمین می شود.
بر این پایه، انسان بنا به فطرت خویش معبد و مسجد را دوست می دارد و بدان عشق می ورزد. تاریخ نیز به درستی این سخن گواهی می دهد؛ پژوهش های تاریخی نشان می دهد که معبد با انسان همراه و همزاد بوده است.
از همین رو معصومان ـ علیهم السّلام ـ در سخنان خویش مسجد را آشیانه و پناهگاه مؤمن بر شمرده اند؛[10] پناهگاهی که انسان در آن جا از دغدغه و اضطراب فاصله می گیرد و به آرامش و سکون دست می یابد.
آری مسجد گرد ملال و اندوه را از چهره جان می زداید. «افسردگی» را که یک بیماری شناخته شده روحی است، برطرف می کند و شادمانی و نشاط را که نشان سلامت و تکامل روحی است، جایگزین آن می کند.
از این رو امام صادق ـ علیه السّلام ـ به مسلمانان سفارش می کنند که به هنگام رویارویی با مشکلات و اندوههای دنیویّ، به نماز و مسجد پناه ببرند.[11] راز این امر روشن است. آن گاه که مؤمن به مسجد وارد می شود، در فضایی آکنده از قُدس و طهارت قرار می گیرد؛ خانه ای ساده و عاری از پیرایه های مادّی امّا انباشته از جلوه های معنوی و الهی.
با آن که گناه در همه جا نکوهیده و زشت است، اما در مسجد قباحتی دو چندان می یابد؛[12] پس مؤمن باید تلاش و کوشش بیشتری کند تا در آن مکان مقدّس به گناه آلوده نشود؛ سخنان ظالمان بر زبان نیاورد؛[13] به آبروی دیگران تجاوز نکند؛[14] غیبت[15] و سخنان لغو و بی فایده را کنار نهد[16] و از گفت و گوهایی که بوی دنیا پرستی و دنیا خواهی می دهد، پرهیز کند.[17] در حقیقت، مواظبت بر به کار بستن این گونه امور، خود نوعی تمرین بر کارهای خیر و دوری از بدیهاست. همان گونه که حاجی با احرام بستن، دوری از دنیا و گناه را تمرین می کند و نمازگزار آن گاه که تکبیره الاحرام می گوید، در آزمون بریدن از خلق و پیوستن به خالق شرکت می کند. آثار سازنده و تربیتی حضور در مسجد رفته رفته به دیگر اعمال مؤمن نیز سرایت می کند زیرا حضور در مسجد، حضور در خانه خداست به طور طبیعی کسی که با خانه خدا اُنس دارد، تلاش می کند تا در خارج از مسجد نیز عملکردی متناسب و همگون با حضور در مسجد داشته باشد. این نقش تربیتی، آن گاه مؤثّرتر خواهد بود که مؤمن به یاد آورد که هنگام حضور در مسجد باید علاوه بر زینتهای مادّی، زینتهای معنوی خویش همچون صدق و صفا و خلوص را نیز با خود برگیرد و فرمان:«خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ»[18] را با عمل پاسخ گوید و گر نه پروردگار، او را به خانه خود راه نمی دهد؛ و اولیای بزرگ خدا نیز دست ردّ به سینه اش خواهند زد.[19] از جنبه های دیگری که در حقیقت به ابعاد تربیتی مسجد برمی گردد، نقش مؤثّری است که این کانون مقدّس در پیوند دادن دلدادگان خود با انسانهای صالح و برگزیده ایفا می کند. امروزه از نظر آگاهان مسائل تربیتی، نقش دوست خوب در سعادت انسان، نقشی ممتاز به شمار می آید.
مسجد با ایجاد آشنایی و پیوند میان مؤمن با نخبگان و صالحان جامعه، بستری مناسب برای پرورش و تربیت روحی انسان فراهم می کند. کسی که با خوبان پیوند خورد، حتّی اگر به آنان درجه از تکامل نرسد که به سبب ترس از خداوند به گناه دست نیازد، دست کم از سر حیا و شرم از برادران دینی خود، راه انحراف را در پیش نمی گیرد.
در مکتب تربیتی اسلام و بسیاری دیگر از مکتبهای تربیتی، «انزوا طلبی» و«جمع گُریزی» یک بیماری روحی شناخته می شود؛ در حالی که اجتماعی بودن و جمع گرایی ـ در حد معقول آن ـ نشان سلامت روح و روان انسان و تعادل فکری او به حساب می آید. مسجد با فرا خوانی پیوسته مسلمانان به جمع، روح جمع گرایی، انعطاف و نظم پذیری را در آنان تقویت می کند و درون گرایی افراطی و بیگانگی از جمع را از آنان می زداید.
افزون بر آنچه گذشت، مسجد معمولاً جایگاه طرح مشکلات و نارسایی های اجتماعی است. به طور طبیعی، حضور در چنین مکانی روح تعهّد و دردمندی را در فرد می دمد. پرورش این خوی پسندیده در اشخاص، خود نوعی مبارزه با روح بی تعهّدی و بی تفاوتی است؛ روحیه ای که هر گاه در افراد جامعه ای ـ بویژه نسل جوان آن ـ پیدا شود، آسیبهای اساسی بر پیکر آن اجتماع وارد خواهد شد.

ج ـ ویژگی های فرهنگی ـ آموزشی مسجد نمونه
اکنون به بررسی نقش فرهنگی ـ آموزشی مسجد نمونه می پردازیم.
می توان گفت: این نقش مسجد پس از حنبه های عبادی‌ آن، سرآمد دیگر ابعاد است.در حقیقت بنای مسجد النّبی که مسجد نمونه اسلام است، تنها تأسیس یک عبادتگاه نبود؛ که به شهادت مورّخان و محققّان و حتّی خاورشناسان، پی ریزی یک مدرسه بزرگ اسلامی بود.
کشورهای اسلامی از آغاز اسلام تا چند قرن پس از آن، با پدیده ای به نام مدرسه روبرو نبودند. تاریخ تأسیس مدارس هر وقت که باشد، محقّقان و مورّخان پذیرفته اند که پیش از پیدایش مدرسه، مسجد یگانه مرکز مهم آموزشی ـ فرهنگی در کشورهای اسلامی بوده است.
هر چند برخی محقّقان از جایگاههای آموزشی دیگری مانند مکتبهای خانگی و دارالقرّاء نیز یاد کرده اند.[20] شاید خوانندگان عزیز تعجّب کنند روزگاری این مسأله در میان فقیهان مطرح بوده که آیا تأسیس مدرسه جایز است یا نه؟[21] گرچه طرح این مسأله در فضای کنونی برای ما شگفت انگیز می نماید؛ ولی این مسأله در زمان خود که مسجد یگانه پایگاه آموزشی بوده و به ناگاه سخن از ایجاد مدارس به میان آمده، دست کم مسأله ای قابل طرح بوده است.
البتّه فقیهان اعمّ از شیعه و سنّی هیچ گاه منعی در احداث مدارس ندیده اند؛ آنان همواره گسترش مدارس را مورد تأیید قرار داده اند؛ بلکه برخی از آنان به بنای مدارس مهمّی دست زده اند. غرض از طرح این نکته، تنها تأکید بر این است که روزگاری مسجد، یگانه پایگاه مهمّ آموزشی در کشورهای اسلامی بوده است.
نقطه آغازین این حرکت نیز ـ همان گونه که گذشت ـ بنای مسجد النّبی بوده است.

پی نوشت:

[1] . بحارالانوار، علاّمه محمد باقر مجلسی،‌ ج 82، ص 164، مؤسسه الوفاء، بیروت، دوره 110 جلدی، چاپ دوّم، 1403 هـ .ق.
[2] . وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج 3، ص 422، باب 1 از ابواب مکان المصلّی، روایت 2، دوره 20 جلدی، اسلامیّه تهران، چاپ ششم، 1403 هـ .ق.
[3] . جنّ سوره 72، آیه 18.
[4] . وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج 1، ص 268، باب 10 از ابواب وضو، روایت 5،
[5] . همان.
[6] . اشاره به حدیث:«من اختلف الی المسجد اصاب احدی الثمان … او رحمه منتظره» ـ (همان، ج 3، ص 480، باب 3 از ابواب احکام المساجد، روایت 1.)
[7] . اشاره به حدیثی در مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، ج 3، ص 361، باب 3، از ابواب احکام المساجد، روایت 13. تحقیق و نشر مؤسسه آل البیت، چاپ اوّل، 1408 هـ .ق، مشهد.
[8] . همان.
[9] . وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج 5، ص 372، باب 1 از ابواب صلوه الجماعه، روایت 7.
[10] . مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، ج 3، ص 361، باب 3، از ابواب احکام المساجد، روایت 14.
[11] . وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج 5، ص 263، باب 31 از ابواب بقیّه الصلوات المندوبه، روایت 3.
[12] . ر.ک: کشف الغطاء، شیخ جعفر جناحی حلّی، کتاب الصلاه، ص 211، دارالطباعه سیّد مرتضی، 1317.
[13] . اشاره به حدیثی در بحارالانوار، علاّمه محمّد باقر مجلسی، ج 80، ص 377.
[14] . اشاره به حدیثی در «روضه الکافی» محمّد بن یعقوب کلینی، ص 39، دارالتعارف، بیروت، 1411 هـ .ق.
[15] . اشاره به حدیثی در وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج 3، ص 85، باب 2 از ابواب المواقیت، روایت 4.
[16] . اشاره به حدیثی در همان منبع، ص 86، روایت 8.
[17] . همان، ج 3، ص 493، باب 14 از ابواب احکام المساجد، روایت 4.
[18] . اعراف، سوره 7، آیه 31.
[19] . ر.ک: وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج 6، ص 12، باب 3 از ابواب ما تحب فیه الزکاه و ما تستحبّ فیه، روایت 7.
[20] . همان، ص 40 به بعد.
[21] . ر.ک: همان کتاب، ص 217 به بعد.
منبع: مسجد نمونه، ص10