چکیده :

آنچه در پی می آید مقاله ای است که در آن نویسنده با استناد به برخی آیات قرآن کریم، موضوع اعتدال و میانه روی در زندگی و بخصوص در عبادات را مورد بررسی قرار داده و راهکار نفوذ اجتماعی در میان مردم و برای تبلیغ دین را تشریح کرده است که با هم آن را ازنظر می گذرانیم.

متن مقاله :

اعتدال و میانه روی در زندگی
آنچه در پی می آید مقاله ای است که در آن نویسنده با استناد به برخی آیات قرآن کریم، موضوع اعتدال و میانه روی در زندگی و بخصوص در عبادات را مورد بررسی قرار داده و راهکار نفوذ اجتماعی در میان مردم و برای تبلیغ دین را تشریح کرده است که با هم آن را ازنظر می گذرانیم.

ریشه لغوی اعتدال
واژه اعتدال که در زبان عربی از عدل گرفته شده، در زبان فارسی به معنای میانه روی و رعایت حد وسط است. برای فهم معنای این واژه به نظر می رسد که روش بازخوانی کاربردها و استعمالات آن در قرآن و ادبیات کهن عربی مفید باشد. در این کاربردها می توان معانی چندی را برای عدل به دست آورد. از آن جمله عدل به معنای استقامت و اعتدال و میانه روی و نیز اصلاح است. این واژه به معنای یکی از دو کفه ترازو نیز به کار رفته است. از این رو هر یک از کفه های ترازو را عدل دیگری می گویند. برهمین اساس عدیل به معنای باجناق نیز به کار می رود که هر یک کفه ای از ترازوی دامادی را تشکیل می دهند.
ابن منظور در کتاب لسان العرب در این باره می نویسد: ان العدل هو ما قام فی النفوس انه مستقیم. و کل ما لم یکن مستقیماً أو منتظما کان جورا و ظلما. و عدل الموازین و المکاییل: سواها. و عدل الشیء یعدله عدلا و عادله: وازنه. و عدلت بین الشیئین، و عدلت فلانا بفلان اذا سویت بینهما. و تعدیل الشیء تقویمه. و قیل: العدل تقویمک الشیء بالشیء من غیر جنسه حتی تجعله له مثلا. و العدل و العدل و العدیل سواء أی النظیر و المثل. و من العداله اسم لمعنی العدل. و یستخدم مصطلح العدل بمعنی المساواه أو التساوی، أی مساواه هذا الشیء بذاک. و یمکن التعبیر عن هذا المعنی بمصطلحین: کیفی و کمی. الأول یشیر الی المساواه المجرد الذی یعنی المساواه فی الحقوق. أما المصطلح الثانی، فیؤکد العدل التوزیعی. و علی هذا یکون المعنی الحرفی ل(عدل) فی العربیه الفصیحه مزیجا من القیم الأخلاقیه و الاجتماعیه و هو یفید: الانصاف، المساواه ، المیزان، الاعتدال، الاستقامه .
در حقیقت معنائی که برای عدل می توان در کاربردهای عربی به دست داد آن که این واژه به معنای انصاف و مساوات و میزان و ترازو و نیز اعتدال و میانه روی و استقامت به کار می رود.
بنابراین هنگامی که سخن از میانه روی به میان می آید مراد از آن نوعی مساوات و انصاف است که کفه آن به سویی متمایل نبوده و برابر باشد. چنان که سرزمین های معتدل، جاهایی است که در آن آب و هوا، گرایش شدیدی به سردی و یا گرمی ندارد.

اعتدال در قرآن
بر این اساس هنگامی که قرآن سخن از اعتدال و میانه روی در زندگی به میان می آورد مراد آن است که انسان در رفتارهای خویش به گونه ای باشد که به سویی متمایل نشود. برای دست یابی به این مفهوم و کاربردهای آن به نمونه ای در زمینه اعتدال در گفتار اشاره می شود.
شخص معتدل ازنظرگفتاری کسی است که در سخن گفتن نجوا و زمزمه نداشته باشد به گونه ای که مخاطب نشنود و یا به گونه ای بلند سخن نگوید که شبیه صدای خران شود که گوشخراش است.
قرآن برای بیان این گونه اعتدال و میانه روی از واژه قصد بهره گرفته است. قصد به معنای میانه روی است. از این رو اقتصاد به معنای میانه روی در حوزه امور اقتصادی زندگی و تنظیم و سامان دهی دخل و خرج و درآمدها و هزینه هاست. کسی که بتواند میان درآمدها و هزینه های خویش اعتدال و مساوات و برابری ایجاد کند شخص مقتصد است که توانسته است میانه روی به این مفهوم را در بخشی از زندگی خویش اعمال کند.

تأکید قرآن بر میانه روی
قرآن تأکید بسیاری بر اعتدال و اقتصاد و میانه روی در امور زندگی دارد. بسیاری از بخش های زندگی باتوجه به اعتدال سامان می یابد. در تحلیل قرآنی، خداوند عادل است و جهان و هستی بر پایه عدالت آفریده شده و هر چیزی بر سر جای خویش به درستی قرار گرفته است. این بدان معنا است که عدل در هستی از اصول بنیادین و قوانین ثابت و غیرقابل انفکاک آن می باشد. از این رو اگر کسی بخواهد در جهان هستی موفق شود می بایست خود را مطابق با این اصل، سازگار سازد و با ایجاد سازواری و تناسب با اجزای هستی به مقصد و مقصود کمالی خویش دست یابد. هر کسی از این اصل تخطی کرد به شکلی، از کمال و دست یابی به آن دور می افتد و شکست می خورد.

اعتدال در عبادت
از جمله مواردی که قرآن در زندگی بر اعتدال و میانه روی در آن تاکید می کند مسئله اعتدال در امور عبادی است. با آن که براساس نگرش و بینش قرآنی و تحلیل آن، آفرینش انسان برای عبادت و پرستش خداوندی است و به صراحت بیان می دارد: ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون؛ ما انسان و جنیان را جز برای پرستش خدا نیافریدیم، با این همه اعتدال و میانه روی در این حوزه نیز مورد تاکید و تشویق قرار می گیرد.
از نظر امیرمؤمنان علی(ع) انسان می بایست زندگی خود را در طول روز به سه قسمت مساوی بخش کند، یک سوم را به عبادت، یک سوم را به کار و کوشش و یک سوم دیگر را به خواب و آرامش اختصاص دهد. این گونه است که زندگی معتدل و میانه ای خواهد داشت.
قرآن در مسئله اعتدال در عبادت، به مفهوم خاص آن توجه دارد؛ زیرا در تحلیل کلی و عام قرآن هرگونه عملی عبادت تلقی می شود به شرط آن که در راستای تکامل بشر باشد. اما در عبادت به معنای خاص آن که شامل نماز و روزه و امور دیگر عبادی است می بایست اعتدال را رعایت نماید.
حتی در شیوه ها و چگونگی به جا آوردن عبادات نیز مسئله اعتدال مورد توجه و تاکید است. از این رو قرآن به صراحت بر لزوم رعایت اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط در قرائت نماز اشاره می کند و می فرماید که قرائت، آن چنان بلند و یا خیلی کوتاه نباشد. از این رو باید انسان از جهر و اخفات در نماز به شکلی که دیگران را متوجه سازد و یا اصولا به گوش کسی نرسد خودداری ورزد و راه میانه را در این مسئله بجوید. قرآن برای بیان این معنا پس از ذکر نهی از جهر و اخفات به جستن راه میانه با گزاره: والبتغ بین ذلک سبیلا اشاره می کند که به معنای جستن راهی میان این دو است. (اسراء آیه 110)
البته برخی با توجه به معنای لغوی صلاه که به معنای دعاست آن را به نماز اختصاص نداده و گفته اند که مراد از آیه آن است که شخص در دعا و نیایش، شیوه اعتدال و میانه روی در آهنگ دعا را در پیش گیرد. (مجمع البیان ج 5 و 6 ص 689) بنابراین در مسئله دعا و نیایش که از اصول اساسی عبادی است نیز بر لزوم رعایت اعتدال در آهنگ دعا و نیایش به درگاه خداوند اشاره شده است.

اعتدال در تبلیغ دین
آیه 198 و 199 سوره اعراف بر لزوم اعتدال و میانه روی در تبلیغ دین و ارتباط با مردم تاکید می کند و آن را بر پیامبر و دیگر مبلغان دینی توصیه و لازم می شمارد.
قرآن در بیان این معنا به مسئله عرف و معروف از نظر جامعه اشاره می کند و از پیامبر و مبلغان دینی می خواهد که در دعوت مردم از شیوه پسندیده و مردم پسند استفاده و از ابزارهای مورد پذیرش استفاده کند. برای این که مردم به مطالب و مفاهیم توجه کنند و به درستی آن را گوش کنند و نظر و نگاه درستی به مسئله داشته باشند می بایست دو اصل گذشت و معروف بودن را مورد توجه قرار داد. عفو و گذشت برای آن است که در صورت برخوردهای خشن و تند مخاطبان و اهانت های ایشان، خود تندخو و درشت گو نشود و رفتار خویش را با همه اهانت ها از حالت اعتدال و رفتارهای پسندیده اجتماعی بیرون نبرد. این بدان معنا خواهد بود که همواره جاذبه عفو و گذشت و رفتارهای پسندیده بیش از کلام و سخنان درشت است. تاکید بر عمل و رفتار به معنای شیوه تاثیرگذار در حوزه تبلیغات است. بسیاری از مردم پیش از آن که به کلام و سخنان شخص توجه کنند و آن را معیار ارزیابی قرار دهند به عمل و رفتارهای او توجه می کنند. از این رو لازم است که شخص با رفتارهای درست و پسندیده و گذشت و عفو و اغماض از رفتارهای تند دیگران، آنان را به سوی دین دعوت کند.
از این رو در آیه 19 سوره لقمان به مسئله اعتدال و میانه روی در رفتارها و گفتار توجه می دهد و آنرا ضروری می شمارد؛ زیرا اعتدال و میانه روی در این حوزه ها به معنای رفتارهای هنجاری و پسندیده اجتماعی است که بی آن نمی توان سخن از شخصیت سالم مطرح کرد تا چه رسد به اینکه شخصیتی باشد که بتواند در دیگری نفوذ کند.

رفتار سالم، لازمه نفوذ اجتماعی
اصولا هرگونه نفوذ اجتماعی جز به رفتارهای سالم و درست و پسندیده، ممکن و شدنی نیست. در حوزه نفوذ اجتماعی، رهبران می بایست براساس رفتارهای پسندیده عمل کنند. از این رو درباره علت نفوذ اجتماعی پیامبر در جامعه آن روز به مسئله رفتارها و خلق عظیم آن حضرت و محبت و مهر ایشان نسبت به همگان حتی دشمنان اشاره می شود. همین خلق و خوی بزرگوار آن حضرت بود که همگان را در پیرامون وجود جاذب آن حضرت گرد آورد. وگرنه هرگونه تندخوئی حتی نسبت به دشمنان موجب می شود تا دوستان نیز دور شوند.رفتارهای آن حضرت که بر پایه عشق و محبت به نوع بشر و هدایت آنان بود تا آن حد بود که دچار اندوه می شد که چرا ایشان هدایت نمی شوند، این مسئله خود گواه صادقی است که چگونه می بایست مردم را به سوی دین فراخواند و نفوذ اجتماعی را افزایش داد.

رفتار پیامبر با دشمنان
آن حضرت در رفتارهای خویش با دشمنان و منافقان به گونه ای عمل می کرد که وی را به ساده بودن متهم می کردند و او را اذن (گوش) لقب می دادند که قرآن ضمن حمایت و تایید این رفتار آن حضرت، وی را به اذن خیر و گوش مفید و سودمند مردمان می ستاید.
اعتدال و میانه روی در همه حوزه ها پسندیده است. این مسئله حتی در امور رفتارهای عادی و هنجارهای اجتماعی، آن چنان مهم است که از سفارش های مهم لقمان به فرزندش می شود. وی از فرزند خویش می خواهد برای موفقیت در جامعه و افزایش نفوذ اجتماعی و دست یابی به کمال، در رفتارهای خویش حتی در گام برداشتن، میانه روی را مراعات کند و در سخن گفتن رعایت این را داشته باشد که بلند سخن نگوید و با کوتاه کردن صدای خویش مردم را به سوی خویش جذب و جلب کند. (لقمان آیه 19)
اعتدال در انفاق و بخشش که امری پسندیده است نیز مورد تاکید قرار می گیرد. به این معنا که با همه ارزش و جایگاه بلند انفاق در زندگی، شخص می بایست همواره اعتدال را در بخشش رعایت کند تا در وضعیت و موقعیتی قرار نگیرد که دست نیاز به سوی دیگری دراز کند. (بقره آیه 219 و اسراء 29)به هر حال براساس آموزه های قرآن می بایست در همه حوزه ها و بخش های زند گی اعتدال و میانه روی را مراعات کرد.

نویسنده:محمدعلی عظیمی