ظاهراً موضوع سئوال در رابطه با دستور خداوند است که به ملائکه دستور داد: برای آدم سجده کنید همه سجده نمودند مگر ابلیس که تکبر ورزید و سجده نکرد، جریان این واقعه در هفت سوره قرآن بیان گردیده است.[1] درباره اینکه مقصود و منظور از سجده در این آیات چیست؟ سه وجه ذکر گردیده است:
الف) این سجده، سجده برای خدا بوده و حضرت آدم مثل قبله بوده است.
ب) منظور از سجده، سجده به معنای لغوی است یعنی خضوع نه سجده اصطلاحی، یعنی هفت عضو را بر زمین گذاشتن و به خاک افتادن.
ج) این سجده، سجده اصطلاحی بوده و برای آدم بوده است، نه اینکه «آدم» قبله باشد.[2] ملاحظه می فرمائید که از وجوه مذکور، فقط وجه آخر دلالت بر مسجود واقع شدن آدم می کند.
از آنجا که منشأ پرسش فوق این است که سجده یک نوع عبادت است و عبادت مخصوص خداست، پس چرا خدا امر به عبادت غیر خودش را داده، لذا ابتدا ببینیم عبادت یعنی چه؟
«عبادت فروتنی در برابر کسی است که او را خدا (اعم از واقعی و پنداری) یا پروردگار و کارگردان جهان (همه و یا بخشی از آن) و یا عهده دار کارهای خدایی بدانیم».[3] بنابراین اعتقاد به الوهیت و ربوبیت، عنصر مقوم عبادت می باشد.
درست است که معنای عبادت در سجده، از هر عمل دیگری واضح تر و روشن تر به چشم می خورد، ولی سجده عبادت ذاتی نیست، بلکه قصد عبادت لازم دارد، زیرا چیزی که ذاتی باشد دیگر تخلف و اختلاف نمی پذیرد و سجده این طور نیست، چون ممکن است کسی همین عمل را برای دیگری به غیر داعی تعظیم و عبادت بجا آورد؛[4] چرا که سجده وسیله عمومی عبادت است، و در میان همه اقوام و ملل، خداوند متعال به این روش عبادت می شود.
در اسلام بنابر مصالحی، از سجده برای غیر خداوند حتی در مواردی هم که عبادت نیست، منع شده است، البته این تحریم از مختصات دین مبین اسلام است و در شرایع قبلی چنین سجده غیر عبادتی، حرام نبوده است.
اما سجده ملائکه برای آدم هم از این قبیل بوده و به جهت تحیّت و تکریم حضرت آدم بوده است.[5] زیرا:
اولا: اگر ماهیت سجده فرشتگان بر آدم، ماهیت عبادت بود، هرگز فرمان خداوند واقعیت آن را عوض نمی کرد و نتیجه این می شد که فرشتگان به فرمان خدا حضرت آدم را پرستش کردند، در حالیکه شرک و پرستش بشر یک نوع ظلم و فحشاء است و «خدا هرگز به کار زشت فرمان نمی دهد[6]».[7] ثانیاً: روایات متعددی در این زمینه داریم که سجده فرشتگان بر حضرت آدم، جهت احترام و تکریم بوده نه اطاعت و پرستش او، که در اینجا به یک نمونه از این روایات اشاره می کنیم:
«مردی یهودی از امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ پرسید که خدا ملائکه را وارد کرد که برای آدم سجده کنند، آیا از محمد (ص) چنین احترامی کرد؟ علی ـ علیه السلام ـ فرمود: درست است همینطور بود و لکن سجده ملائکه برای آدم اطاعت و عبادت آدم نبود، و ملائکه آدم را در مقابل خدا نپرستیدند، بلکه خدای متعال آنان را بر این کار وا داشت تا اعترافی باشد از ملائکه بر برتری آدم و رحمتی باشد از خدا برای او، ولی محمد (ص) را فضیلتی بالاتر از این داد، خدای عز و جل با آن بزرگی و جبروتی که دارد با تمامی ملائکه اش بر محمد (ص) صلوات و درود فرستاد و مؤمنین را نیز بر صلوات بر او متعبد ساخت…».[8] حاصل آنکه امر خداوند به ملائکه که سجده در مقابل آدم کنند، عبادت آدم نبوده تا ممنوع باشد، بلکه احترام و تکریم آدم بوده است بدون اینکه همراه با اعتقاد به الوهیت و ربوبیت آدم باشد.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی نوشته آیه الله سبحانی، ج3، ص90ـ100.
2. ترجمه تفسیر المیزان، ج1، ص 498.

پی نوشت ها:
[1] . بقره/34، اعراف/11، اسراء/61، کهف/50، طه/116، حجر/33 و ص/73.
[2] . فخر رازی، تفسیر کبیر، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی، چاپ سوم، ج1، ص212ـ213.
[3] . سبحانی، جعفر، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، قم، توحید، چاپ اول، 1373، ج3، ص97.
[4] . طباطبائی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، سید محمد باقر موسوی همدانی، انتشارات اسلامی، 1363، ج1، ص189.
[5] . الالهیات، محاضرات استاد سبحانی، مرکز عالمی للدراسات الاسلامی، چاپ سوم، 1411 هـ ق، ج2، ص97.
[6] . اعراف/ 28.
[7]. سبحانی، جعفر، فرهنگ و عقاید و مذاهب اسلامی، قم، توحید، چاپ اول، 1373، ج3، ص91.
[8] . ابی منصور طبرسی، الاحتجاج، تحقیق ابراهیم بهادری، و محمد هادی به، اسوه، چاپ اول، 1413 هـ ق، ج1، ص 498 ـ 499.