نویسنده: هادی حسین خانی نایینی *

خصوصیات اقتصادی

در منابع اسلامی به جنبه های اقتصادی انتخاب همسر نگاه ویژه ای صورت گرفته است . بدین ترتیب توان اقتصادی مرد و زن آماده ازدواج ، نباید ملاک گزینش و یا رد آنها قرار گیرد چنانچه قرآن کریم اعضای جامعه اسلامی را به زمینه سازی برای ازدواج مردان و زنان بی همسری ، که از شایستگی لازم برای ازدواج برخوردارند ، فراخوانده است . در عین حال نه تنها تمکن مالی را شرط این شایستگی ندانسته ، بلکه ازدواج را برای افراد بی بضاعت موجب استغنا و برخورداری آنان از فضل الهی دانسته است . (1 ) بر اساس این نگرش ، اولیای الهی مردان بدون همسر را به ازدواج ترغیب کرده ، و ترک ازدواج از ترس فقر را بد گمانی به خدا دانسته (2 ) و آن را موجب جدا شدن از مسیر پیشوایان دین به حساب آورده اند . (3)سیره عملی اولیای دین نیز حاکی از آن است که ایشان بدون کمترین نگرانی و با اعتماد کامل به فضل الهی ، اصحاب بی بضاعت خویش را برای خواستگاری می فرستاده اند و به اولیای دختران نیز توصیه می کرده اند که مسایل اقتصادی را مانع ازدواج دخترانشان با افراد یاد شده قرار ندهند . (4) البته لازم است کسانی که قرار است مسئولیت اقتصادی خانواده را بر عهده گیرند ، افرادی مسئولیت پذیر بوده و در راستای تامین رفاه خانواده از هیچ کوششی فرو گذار نکنند . چنانچه امام صادق علیه السلام به یکی از یاران خود فرمودند : « ای معاذ ! … برای خانواده ات تلاش کن . مبادا آنان برای تو کار و تلاش کنند . » (5) و به یکی دیگر از یارانشان نوشتند : « … درتامین معاشت تنبلی مکن که باری بر دوش دیگری – یا فرمود : بر دوش خانواده ات – باشی »(6)
همچنین پیشوایان دین مردان را از انتخاب همسر صرفاً به انگیزه ثروت مندی زن بر حذر داشته و متذکر شده اند که خداوند چنین مردانی را به دارایی همسر واگذار (7) و به آن پناهنده می کند (8) و ثروت همسر ممکن است او را به طغیان کشاند .( 9) از اهتمام اندک اسلام به توانایی اقتصادی داوطلبان ازدواج ، این نکته نیز به دست می آید که از دیدگاه اسلام ، همسانی اقتصادی دو طرف ازدواج ، معیاری اساسی در انتخاب همسر شمرده نمی شود همچنان که در ازدواج پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با حضرت خدیجه علیها السلام و نیز ازدواج هایی که به توصیه اولیای الهی صورت گرفته ، از جمله ازدواج جوبیر با ذلفا ،(10) مقداد بن اسود با ضیاعه بنت عبد المطلب ، زید بن حارثه و زینب بنت جحش (11) و نیز ازدواج منجح بن ریاح با دختر ابی رافع (12 ) این نوع همسانی مشاهده نمی شود . محافظت از امانت های مالی ، یکی از ویژگی های همسر مطلوب از دیدگاه اسلام به شمار می رود . از این رو ، از امام باقر علیه السلام روایت شده که هر گاه مردی ، که دین و امانت داری او را پسندیدید ، برای خواستگاری به شما مراجعه کرد ، به او همسر دهید . (13 ) و از ویژگی های زنان صالح آن دانسته شده که زنانی خاضع { در برابر نظام خانواده } اند که در غیاب همسر ، اسرار و حقوق او را ، که خدا برای او قرار داده ، حفظ می کنند . (نساء : 34) پیامبر اکرم صل الله و علیه و اله در حدیثی این مسئولیت زنان را حفاظت از خویشتن و اموال شوهران معرفی می کنند . (14)
طلب روزی حلال از دیگر وظایف اقتصادی همسر از نگاه اسلام به شمار می رود . آنجا که خداوند به شیطان رخصت داد تا در ثروت و فرزندان پیروانش مشارکت جوید ، (اسراء : 64 ) راوی از امام باقر علیه السلام مفهوم این مشارکت را جویا شد . آن حضرت مشارکت شیطان را در چیزهایی دانستند که با مال حرام در ارتباط است . (15) از این رو ، افرادی که مشارکت شیطان را در دارایی و فرزندانشان بر نمی تابند ، لازم است در مورد رعایت حلال و حرام در کسب و کار همسر آینده دقت لازم را به خرج دهند .
مردی که مسئولیت اداره اقتصادی خانواده را بر عهده خواهد گرفت ، لازم است از سخاوت مندی لازم برخوردار باشد تا زندگی به کام خانواده سرشار از حلاوت و عاری از تلخ کامی گردد . از این رو ، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله یکی از ویژگی های بهترین مردان را گشاده دستی آنان ، و یکی از خصوصیت های بدترین مردان را بخل ایشان دانسته اند . (16) و در حدیثی دیگر بدترین مردم را کسی معرفی کرده اند که در تامین نیازهای زندگی ، خانواده خود را در فشار قرار دهد .(17)امام رضا علیه السلام نیز گشاده دستی مردان را مانع از آن دانسته اند که اعضای خانواده آنان ، مرگ ایشان را از خدا طلب کنند . (18) این حدیث بیانگر اهمیت زیاد سخاوت مندی در تامین آرامش خانواده بوده و از آن می توان ضرورت بررسی این خصیصه را پیش از ازدواج برداشت نمود .
در منابع اسلامی ، برخی ویژگی های اقتصادی زنان نیز در انتخاب همسر مورد توجه قرار گرفته است . در این میان ، خصیصه قناعت از اهمیت قابل ملاحظه ای برخوردار است ، به گونه ای که در دعای امیر المومنین علیه السلام ، بهرمند شدن از همسر قانع از خداوند متعال درخواست شده است . (19) این دعا با ازدواج آن حضرت با فاطمه زهرا علیها السلام به اجابت رسید و همسری نصیب آن حضرت شد که الگویی جاودانه برای قناعت و ساده زیستی بود .( 20) قناعت و رضایت زن به وضع موجود تا آن جا مورد تاکید پیشوایان اسلام قرار دارد که امام صادق علیه السلام در تقسیم بندی زنان به سه گروه ، از جمله بدترین آنان افرادی را معرفی می کنند که اندک نمی پذیرند و بسیار را ناچیز می شمرند . (21) از این گروه زنان ، نه نماز واجب و نه نافله پذیرفته نمی شود تا آن که توبه کرده و از همسر خویش به اندازه توانش طلب کنند . (22) در منابع اسلامی ، کم هزینه بودن زن از برکت او ، و سنگینی مخارج او از شومی وی به حساب آمده است . (23)
از دیگر ویژگی های زن شایسته در نگاه اسلام ، اندک بودن میزان مهریه وی عنوان شده است . (24) گزارش های فراوان در سراسر کتاب های حدیثی و فقهی ، تردیدی بر جا نمی نهد که مهر اندک و سبک ، پسندیده و مورد سفارش اسلام است . (25) از سوی دیگر ، مهریه سنگین به جای آن که عمل به قرآن (نساء : 4) و باعث برکت ازدواج (26) شود ، موجب شومی (27) و زمینه ساز عدوات (28) بین همسران و خانواده های آنان می گردد . بر خلاف این تصور ، که مهریه زن پس از طلاق مانع استیصال و پریشانی او می گردد ، و بر اساس این تصور ، مهریه های سنگینی برای دختران قرار داده می شود ، تحقیقات نشان می دهد بانوانی که به علت اختلاف خانوادگی به اجرای مهریه خود اقدام کرده اند ، نهایتاً به بذل و بخشش مهریه در ازای طلاق خلعی مبادرت کرده اند . (29)
هر چند از دیدگاه اسلام ، تامین نیازهای مالی خانواده بر عهده مرد است ، زنان نیز در صورت تمکن اقصادی می تواند بخشی از هزینه زندگی را به دوش کشند و اما آنچه از اهمیت ویژه برخوردار است ، آن است که این همیاری نباید موجب منت گذاری بر همسر شده و روزی به رخ او کشیده شود . رسول خدا صلی الله علیه و آله در حدیثی فرمود :« هر زنی که به دارایی خود بر شوهرش منت نهد و بگوید تو از ثروت من می خوری ، اگر تمام آن ثروت را هم در راه خدا صدقه بدهد ، خداوند از او نمی پذیرد ، مگر آن که شوهرش از او راضی شود . » (30) و در روایتی دیگر فرمود : « اگر همه طلا و نقره ها ی زمین را زن به خانه شوهرش ببرد ، سپس روزی از روزها بر سر او بزند و بگوید تو کیستی ؟! این دارایی مال من است ، اعمالش بر باد می رود ، اگر چه از عابدترین مردمان باشد ، مگر آن که توبه کند و از سخنش برگردد و از شوهرش پوزش بخواهد . »(31) بر این اساس ، دور بودن زن از خصیصه منت بر دیگران ، یکی از معیارهای قابل توجه در همسر گزینی محسوب می شود .

ویژگی های اجتماعی

با بررسی متون دینی ، می توان دیدگاه اسلام را در خصوص اهمیت ویژگی های اجتماعی در همسر گزینی دریافت . ضرورت یا عدم ضرورت همسانی زن و مرد در نژاد طبقه اجتماعی ، و وجود یا عدم وجود قرابت فامیلی و آشنایی پیشین آنها ، از جمله مواردی است که در اینجا مورد بررسی قرار می گیرد .
از دیدگاه جامعه شناسان ، تفاوت های قومی و نژادی غالباً با تعصب و پیش داوری همراه اند . وجود همین قالب های ذهنی منفی ، مانع از نزدیک شدن افراد متعلق به دو گروه قومی یا نژادی با یکدیگر شده ، و در نتیجه ، از برقراری ارتباط زناشویی بین آنان جلوگیری می کنند .(32) البته غالباً این پیش داوری ها از مبنای مستحکمی برخوردار نیست . از نظر اسلام ، همسانی نژادی زوجین ضرورت نداشته ، و ازدواج دو فرد از نژادهای مختلف اشکالی ندارد . دلیل این نکته این است که اولاً ، اسلام به نژاد به مثابه عاملی برای شناسایی افراد نگاه می کند ، نه امتیاز و برتری اقوام و ملل بر یکدیگر . (حجرات : 13) ثانیاً ، ازدواج اولیای الهی با افرادی از نژادهای دیگر همچون ازدواج حضرت امام حسین علیه السلام با شهربانو دختر یزدگرد پادشاه ساسانی ،(33) حضرت کاظم علیه السلام با حضرت حمیده مصفاه ، که از اشراف عجم بود ، (34) امام رضا علیه السلام با حضرت تکتم ، که کنیزی از اهالی دورترین نقاط مغرب بود ،(35) و امام عسگریی علیه السلام با حضرت نرجس(36) که رومی بوده اند ، دلیل روایی چنین پیوندهای است .
ثالثاً ، پیشوایان دین به ازدواج هایی توصیه کرده اند که ویژگی بارز دو طرف آن تفاوت نژادی بوده است .(37)
اسلام همسانی در طبقه اجتماعی زوجین را نیز در ازدواج ضروری نمی داند . این امر نیز مستند به شواهد متعددی می باشد . از یک سو ، خداوند در قرآن تقوی را ملاک کرامت افراد در نزد خود می داند . (حجرات : 13) از سوی دیگر ، ازدواج های اولیای دین با کنیزانی (38) با وجود رفعت علمی و معنوی ، (39) از نازل ترین موقعیت اجتماعی برخوردار بودند ، بیانگر این مطلب است که همسانی طبقه اجتماعی ، عامل بسیار موثری در موقعیت ازدواج به شمارنمی رود . در یکی از این موارد ، امام زین العابدین علیه السلام با کنیزی ، که از آن امام حسن علیه السلام بود ، ازدواج کرد این خبر به گوش عبد الملک بن مروان رسید وی در نامه ای به حضرت نوشت که تو شوهر کنیزان گشته ای ! امام زین العابدین علیه السلام به او نوشت : « همانا خداوند به وسیله اسلام ، پستی را بلندی بخشیده و ناقص را کامل گردانیده و از فرومایگی ، به ارجمندی رسانیده است . بنابراین ، هیچ مسلمانی پست نیست ، بلکه پستی واقعی پستی جاهلیت است . پیامبر خدا صلی الله علیه و آله خود ، بنده اش را { از قوم خود } زن داد و با کنیزش ازدواج کرد . »(40) همچنان که وساطت اولیای الهی در ازدواج هایی که طرفین آن بر خاسته از طبقات متفاوت اجتماعی بوده اند ، گواه آشکاری بر این دیدگاه اسلام است . به عنوان نمونه ، رسول اکرم صلی الله علیه و آله در امر ازدواج فرزند خوانده خود ، زید بن حارثه که برده ای آزاد شده توسط حضرت خدیجه علیها السلام بود ، با دختر عمه خود ، زینب بنت جحش ، که از اشراف قریش بود ، وساطت نمودند . خداوند متعال نیز پس از مشاهده کراهت زینب ، به دلیل اختلاف پایگاه اجتماعی آنان ، درایه ای زینب را از مخالفت با حکم پیامبر بر حذر داشت . (احزاب : 36) به این ترتیب ، خط بطلان بر ضرورت همسانی زوجین در طبقه اجتماعی زد . در خصوص مورد اخیر ، علاوه بر روایاتی که گذشت ،(41) حدیث زیر گویا است . شخصی برای امام جواد علیه السلام نامه نوشت و در آن نظر حضرت را درباره ازدواج دختران خود و این که هیچ کس را همانند { و هم شان خودش } نمی یابد ، جویا شد . حضرت در پاسخ چنین مرقوم فرمودند : « آنچه در مورد دخترانت بیان کردی و این که کسی را همانند خودت نمی یابی ، دانستم ؛ اما – خدایت رحمت کند – این امر را معیار و شرط ازدواج دخترانت قرار نده ؛ زیرا رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود : « هر گاه کسی که اخلاق و دیانت او را می پسندید به خواستگاری نزد شما آمد به وی همسر دهید ، چرا که در غیر این صورت ، فتنه و فساد بزرگی زمین را در بر خواهد گرفت . (42)و(43)
از آنچه گذشت ، این نکته نیز آشکار می شود که وجود یا عدم قرابت فامیلی یا آشنایی قبلی نیز معیار مهمی در گزینش همسر از نگاه اسلام ، به شمار نمی رود . چنانچه ازدواج اولیای دین نیز در مواردی با اقوام و خویشان (44) و در موارد دیگری با افرادی که از قرابت فامیلی برخوردار نبودند ، صورت گرفته است و وقتی امام سجاد علیه السلام را به خاطر ازدواج با زنی ناشناس ملامت کردند ، آن حضرت فرمودند : هیچ مسلمانی پست نیست . » (45)

نتیجه گیری

با توجه به بیان معیارهای فوق ، تمایز بین رویکرد اسلام و رویکرد علوم اجتماعی به مسئله همسان همسری تا حدودی آشکار می شود . متخصصان مسائل خانواده در حوزه های جامعه شناسی و روان شناسی معمولاً تاثیر منفی انواع گوناگون ناهمسانی دو زوج را به عنوان واقعیتی اجتماعی مفروض گرفته و بر این اساس ، افراد را به احراز بالاترین سطوح همسانی توصیه و تشویق می کنند . اما در برابر این برخورد نسبتاً محافظه کارانه ، اسلام به عنوان مکتب دینی و الهی ، رویکردی اصلاحی را به نمایش گذاشته و در جهت تغییر پندارهای فرهنگی نادرستی مانند لزوم همسانی خانوادگی ، قومی و طبقاتی کوشیده است . (46) در اسلام ، بر اصل همسان همسری ، به عنوان معیار همسر گزینی و ضامن انسجام خانواده ، در ذیل عنوان « کفویت » تاکید شده است ، اما دیدگاه های ارزشی اسلام به ارائه تعریف خاصی از کفویت زن و شوهر انجامیده است . برخورد ایجابی با برخی جنبه های همسان همسری و برخورد سلبی با جنبه های دیگر بیانگر کوشش قانون گذار اسلام در جهت تغییر نگرش های فرهنگی نسبت به موضوع همسان همسری است . (47) همچنین از مباحث فوق روشن گشت که مهم ترین معیارهای انتخاب همسر از دیدگاه اسلام ، دینداری و ایمان ، ارزش های اخلاقی و صلاحیت خانوادگی است خصوصیات جسمی ، اقتصادی و اجتماعی در درجه دوم اولویت قرار داشته یا اساساً معیاری برای انتخاب همسر به شمار نمی روند.

پی‌نوشت‌ها:

* . دانشجوی دکتری روان شناسی تربیتی.
1. نور : 32 ؛ الطبرسی ، 1414 ، ج 1 ، ص 43 ؛ محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، ص 329 ؛ محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، ص 330 .
2. محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، ص 330 .
3. محمد محمدی ری شهری ، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث ،ص 60 .
4. محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، ص 341 و ص 339 .
5. محمد محمدی ری شهری ، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث ، ص 292 .
6. همان .
7. محمد بن الحسن طوسی ، تهذیب الاحکام ، ج 7 ، ص 399 .
8. محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، ص 333 .
9. محمد محمدی ری شهری ، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث ، ص 76 .
10. محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، ص 339 .
11 . حسن طبرسی ، مکارم الاخلاق ، ص 207 .
12 . محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، ص 339 .
13. همان ، ص 347 .
14. محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، ص 327 .
15. محمد باقر مجلسی ، بحار الانوار ، ج 57 ، ص 342 .
16. محمد بن الحسن طوسی ، تهذیب الاحکام ، ج 7 ، ص 400 .
17. محمد محمدی ری شهری ، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث ، ص 465 .
18. محمد بن علی صدوق ، من لا یحضره الفقیه ، ج 2 ، ص 68 .
19. سید فضل الله الراوندی ، النوادر للراوندی ، ص 49 .
20. حاکم حسکانی ، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل ، ج 2 ، ص 445 .
21. محمد بن علی صدوق ، من لا یحضره الفقیه ، ص 318 .
22. مشکینی ، 1424 ، ص 681 .
23. حسن طبرسی ، مکارم الاخلاق ، ص 198 .
24. محمد بن علی صدوق ، من لا یحضره الفقیه ، ج 3 ، ص 386 .
25. محمدی ری شهری ، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث ، ص 117 .
26. همان ، ص 108 .
27. محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، ص 568 .
28. حسن طبرسی ، مکارم الاخلاق ، ص 237 .
29. ناهید دامن پاک مقدم ، بررسی تاثیر حقوق مالی بانوان در استحکام خانواده ، تقویت نظام خانواده و آسیب شناسی آن ، ص 229 .
30. محمد محمدی ری شهری ، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث ، ص 444 .
31. همان .
32. حسین بستان ، اسلام و جامعه شناسی خانواده ، ص 41 .
33. حسن طبرسی ، الاحتجاج علی اهل اللجاج ، ج 3 ، ص 387 .
34. همو ، اعلام الوری باعلام الهدی ، ص 313 .
35. محمد بن علی صدوق ، من لایحضره الفقیه ، ج 1 ،ص 18 .
36. محمد باقر مجلسی ، بحار الانوار ، ج 51 ، ص 9 .
37. حسن طبرسی ، مکارم الاخلاق ، ص 207 ؛ محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، ص 344 ؛ حسین بستان ، اسلام و جامعه شناسی خانواده ، ص 196 .
38. حسن طبرسی ، الاحتجاح علی اهل اللجاج ، ج 3 ، ص 388 .
39. موسی خسروی ، زندگانی حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام ، ص 6 .
40. محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، ص 346 ، به نقل از محمدی ری شهری ، 1387 ، ص 69 .
41. همان ، ج 5 ، 339 ، 341 و 344 .
42. حسن طبرسی ، مکارم الاخلاق ، ص 205 .
43. حسین بستان ، اسلام و جامعه شناسی خانواده ، ص 196 .
44. ر . ک . به : ابراهیم بابایی آملی ، داستان ازدو
45. محمد بن الحسن الحرالعاملی ، وسائل الشیعه ، ج 2 ، ص 76 .
46. حسین بستان ، اسلام و جامعه شناسی خانواده ، ص 196 .
47. همان ، ص 195 .

منابع
نهج البلاغه ، قم ، هجرت ، 1414 ق .
حر عاملی ، محمد بن الحسن ، وسائل الشعیه الی تحصیل مسائل الشریعه ، قم ، موسسه آل البیت لاحیاء التراث ، 1412 ق .
محمدی ری شهری ، محمد، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث ، ترجمه حمید رضا شیخی ، قم ، دار الحدیث ، 1387 .
سالاری فر ، محمد رضا ، خانواده در نگرش اسلام و روان شناسی ، قم ، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ، 1385 .
کوهی ، سمانه و دیگران ، معرفی مدل درمانی و سرخوردگی زناشویی در زوجین ، مشاوره خانواده و بهداشت جنسی ، قم ، اندیشه ماندگار ، 1388 .
بستان ، حسین ، اسلام و جامعه شناسی خانواده ، قم ، پژوهشکده حوزه و دانشگاه ، 1383 .
بستان ، حسین ، اسلام و تفاوت های جنسیتی ، قم ، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ، 1388 .
الیری ، دانیل ، ریچاردای . هیمن ، و آرتورای ، جانگسما راهنمای گام به گام درمان مشکلات زناشویی ، ترجمه علی کیمیایی و زهرا باقریان نژاد ، تهران ، رشد ، 1384 .
دیسک فشرده CD اجلاس طلوع مهر ، معاونت فرهنگی اجتماعی سازمان ملی جوانان ، 1387 .
صدوق ، محمد بن علی ، من لا یحضره الفقیه ، قم ، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ، 1404 .
ـــــــ ، علل الشرایع ، قم ، داوری ، بی تا .
ـــــــ ، امالی ، بیروت ، اعلمی ، 1400 ق .
ـــــــ ، معانی الاخبار ، قم ، جامعه مدرسین ، 1403 .
ـــــــ ، الخصال ، قم ، جامعه مدرسین ، 1362 .
ـــــــ ، عیون اخبار الرضا علیه السلام ، تهران ، جهان ، 1378 ق .
آقا جانی مرسا ، حسین ، عوامل موثر بر طلاق بر حسب طبقه اجتماعی مورد : شهر تهران ، جامعه شناسی ، ش 2 ، 1384 .
سپهریان ، فیروزه ، « بررسی مقدماتی عوامل موثر بر طلاق و راههای پیش گیری از آن » . اصول بهداشت روانی ، ش 5 و 6 ، بهار و تابستان ، 1379 .
کلینی ، محمد بن یعقوب ، الکافی ، تهران ، دار الکتب الاسلامیه ، 1365 .
مصابح یزدی ، محمد تقی ، اخلاق در قرآن ، تحقیق و نگارش : محمد حسین اسکندری ، قم ، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ، 1384 .
محمدی ری شهری ، محمد ، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث ، با همکاری عباس پسندیده ، ترجمه حمید رضا شیخی ، قم ، دار الحدیث ، 1378 .
طباطبایی ، سید محمد حسین ، المیزان فی التفسیر القرآن ، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی قم ، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه ، قم ، 1363 .
طوسی ، محمد بن الحسن ، تهذیب الاحکام ، تهران ، دار الکتب الاسلامیه ، 1365 .
مصباح یزدی ، محمد تقی اخلاق در قرآن (مشکلات) ، تحقیق و نگارش محمد حسین اسکندری ، قم ، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ، 1384 .
طبرسی ، حسن ، مکارم الاخلاق ، قم ، شریف رضی ، 1370 .
مجلسی ، محمد باقر ، بحار الانوار ، بیروت ، موسسه الوفاء ، 1403 .
پاینده ، ابوالقاسم ، نهج الفصاحه مجموعه کلمات قصار حضرت رسول صلی الله علیه و آله ، تهران ، دنیای دانش ، 1382 .
امام خمینی ، تحریر الوسیله ، قم ، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان ، بی تا .
حیدری ، مجتبی ، دینداری و رضامندی خانوادگی ، قم ، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ، 1385 .
الراوندی ، سید فضل الله ، النوادر للراوندی ، قم ، دار الکتاب ، بی تا .
فیض کاشانی ، مولی محسن ، المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء ، تصحیح و تعلیق علی اکبر غفاری ، قم ، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ، بی تا .
الدیلمی ، الحسن بن ابی الحسن ، ارشاد القلوب ، بیروت ، موسسه الاعلمی ، 1389 .
کیلن ، ملانی و جودیت استمانا ، رشد اخلاقی ؛ کتاب راهنما ، ترجمه محمد رضا جهانگیر زاده قمی و همکاران ، قم ، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی 1389 .
الدیلمی الهمدانی ، شیرویه بن شهردار ، الفردوس بماثور الخطاب ، تحقیق محمد السعید بن بسیونی زغلول ، بیروت ، دار الکتب العلمیه ، 1406 ق .
السجستانی الازدی ، سلیمان بن اشعث ، سنن ابی داود ، تحقیق : محمد محیی الدین عبد الحمید ، بیروت ، دار احیاء السنه النبویه ، بی تا .
البخاری ، محمد بن اسماعیل ، صحیح البخاری ، تحقیق مصطفی دیب البغا ، بیروت ، دار ابن کثیر 1410 ق .
النوری ، میرزا حسن ، مستدرک الوسایل ، بیروت ، موسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث ، 1408 .
نهج البلاغه ، شرح ابن ابی الحدید معتزلی ، عبد الحمید ، قم ، کتابخانه آیت الله مرعشی ، 1404 .
مظلومی ، رجبعلی ، تربیت معنایی انسان « تربیت از دیدگاه ائمه اطهار » ، تهران ، انجمن اولیا و مربیان ، 1387 .
فلسفی ، محمد تقی ، الحدیث ، تهران ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی ، 1367 .
مظاهری ، علی اکبر ، جوانان و انتخاب همسر ، قم ، پارسیان ، 1388 .
الهندی ، علی المتقی بن حسام الدین ، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال ، تصحیح صفوه السقا ، بیروت ، مکتبه التراث الاسلامی ، 1397 .
التمیمی المغربی ، النعمان بن محمد ، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام ، تحقیق آصف بن علی اصغر فیضی ، مصر ، دار المعارف ، 1389 ق .
حسکانی ، حاکم ، شواهد التنزیل لقواعد التفصیل ، تهران ، موسسه طبع و نشر ، 1411 ق .
الشیبانی ، احمد بن محمد ، مسند احمد بن حنبل ، تحقیق عبدالله محمد الدرویش ، بیروت ، دارالفکر ، 1414 ق .
دامن پاک مقدم ، ناهید ، بررسی تاثیر حقوق مالی بانوان در استحکام خانواده ، تقویت نظام خانواده و آسیب شناسی آن ، ج 2 ، قم ، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی 1386 .
طبرسی ، فضل بن حسن بن فضل ، اعلام الوری الهدی ، تهران ، اسلامیه ، 1390 ق .
طبرسی ، احمد بن علی ، الاحتجاج علی اهل اللجاج ، ترجمه نظام الدین احمد غفاری مازندرانی ، تهران ، مرتضوی ، 1403 .
خسروی ، موسی ، زندگانی حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام ، تهران ، اسلامیه ، 1380 .
Hughws , Michael , Carolin j . krohler , james W . vander zanden (2002) Sociology : the core , New York , McGraw – Hill H igher Education
نشریه اسلام و پژوهش های تربیتی شماره 4