یکی از سنت های حتمی و اجتناب ناپذیر الهی که در آیات بسیاری و همچنین روایات بدان اشاره شده است مسئله امتحان و آزمایش مومنین است. که قرآن می فرماید: «أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ» (آیا همینکه انسان ها بگویند ما ایمان آوریم رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند.)[1] آنچه که از مجموع آیات قرآن استفاده می شود این است که امتحان الهی منحصر به نوع خاص نیست، بلکه هر گروه و جمعیتی و هر فردی به نحوی مورد امتحان الهی قرار می گیرند و این آزمایشها در چهره های گوناگون به سراغ انسانها می آید. که به چند مورد آن که در قرآن هم ذکر شده  اشاره می کنیم:
1. امتحان با بلایا و نقصانها
برخی را خداوند با محرومیت ها و بلاها و نقصانها مورد امتحان قرار میدهد. قرآن کریم می فرماید: «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ‏ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الَّثمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ» «قطعاً شما را با چیزی از ترس ـ گرسنگی ـ زیان مالی و کمبود میوه ها آزمایش می کنیم و بشارت باد بر صابران»[2] برخی انسان ها، در زمان گرفتاری ها و ابتلائات سخت زندگی، تحمل و صبر را در مقابل آن ها از دست داده و زبان به گلایه و شکایت در مقابل خدا باز می کنند و عدالت و حکمت خداوند را زیر سؤال می برند و یا از فضل و رحمت الهی نا امید می شوند، در نتیجه در این امتحان الهی، موفق بیرون نمی آیند. آنان به جای آن که بیش از پیش به خدا و رحمت واسعه او امیدوار باشند و بیشتر در مقابل خداوند خاضع و شکر گذار باشند و از خدا در رفع این موانع و مشکلات و دادن صبر و شرح صدر، کمک و یاری بجویند، بلکه بالعکس کاملا از درگاه الهی دور و ناسپاس می شوند. اما برخی ها از این امتحان پیروز و سر بلند بیرون می آیند و خدا هم، گناهان آن ها را  می بخشد و هم درجات او را بالا می برد و بیشتر او را دوست می دارد. پس چنین نیست که همه انسان ها همواره در مقابل سختی و شدائد رو به درگاه الهی بیاورند و با موفقیت از این آزمون بیرون بیایند. و لذا چنین نیست که همه انسانها در سختی و مشقت به یاد خدا بوده و از امتحان الهی سر بلند بیرون آیند.
2. امتحان با نعمت و ثروت
گروهی را خداونى با نعمت و امکانات مادی مورد آزمایش قرار میدهد، و نعمت های فراوان مادی و امکانات به آنان ارزانی می کند، تا ببیند آیا جزو شاکران است و یا به نعمت ها کفران نموده و از امتحان الهی سر بلند بیرون نمی آید.[3] خدای متعال در قرآن کریم به آنان اشاره  کرده است، و می فرماید: «أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَهٌ»«اموال و اولاد شما، وسیله آزمایش شما هستند.»[4] و این قسم خود دارای مصادیق و انواعی است که به پاره ای از آن ها اشاره می شود:
الف: امتحان با فرزند و مال و ثروت؛ از جمله اموری که انسانها با آن مورد ابتلاء و امتحان واقع می شوند، داشتن مال و فرزند است، خدای متعال به این نوع از امتحان در آیه فوق اشاره کرده و می فرماید: «أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَهٌ»«اموال و اولاد شما، وسیله آزمایش شما هستند.»[5] بدون تردید مال و فرزند از مهمترین وسائل امتحان انسان ها می باشند، چرا که جاذبه اموال از یک سو و عشق و علاقه به فرزندان از سوی دیگر، کشش نیرومندی را در انسان ایجاد می کند و چه بسا در مواردی رضای خداوند تعالی از رضایت آنها جدا می شود، انسان سخت در فشار قرار می گیرد و برای او تصمیم گیری مشکل خواهد شد.[6] چگونگی بدست آوردن اموال، چگونگی خرج کردن آنها، طرز نگهداری و میزان دلبستگی و علاقه به آن همگی میدان های آزمایش بشر هستند. بسیار کسانند که از نظر عبادات معمولی و تظاهر به دین و مذهب بسیار سخت گیر و با دقتند، اما هنگامی که پای یک مسئله مالی به میان می آید، همه چیز را فراموش می کنند. و یا برای رفاه خانواده و فرزندان دست به هر حرام و کارهای ناحقی می زنند.[7] داستان قارون که در ابتداء از خوبان بود، امّا مال و ثروت بین او و حضرت موسی ـ علیه السّلام ـ جدائی انداخت از جمله نمونه هاست که داستان آن مفصلاً در سوره قصص آمده است.
ب: امتحان با نعمت پست و مقام؛ داشتن پست و مقام جزو نعمات الهی است که انسانها با آن امتحان و آزمایش می شوند، خدای متعال در این مورد از زبان سلیمان چنین می آورد: «هذا من فَضْلِ ربّی لیبلونی أاشکر ام اکفر» (این از لطف خداست برای اینکه من را امتحان کند آیا شکرگذاری می کنم یا کفران)[8] و این امتحان جزو امتحانات صعب الهی است، عده در این امتحان سر بلند بیرون می آیند و عده با استفاده سوء از جاه و مقام حقوق مردم را پایمال نموده و از این امتحان الهی موفق بیرون نمی آیند.
ج: امتحان با نعمت جمال و زیبائی؛ جمال و زیبایی ظاهری و یا باطنی همانند علم نیز جزو نعمت های الهی است که خدای آن را چه بسا وسیله امتحان برای شخص قرار میدهد، که آیا از آن در مسیر صحیح استفاده می کند و یا آن که آن را وسیله سوء قرار میدهد.
پس در یک جمع بندی می توان گفت: خدای تعالی برای تربیت انسان دائماً او را در کوره های داغِ امتحان قرار می دهد و با امور مختلفی او را می آزماید. و چنین نیست که امتحانات الهی همیشه بوسیله حوادث سخت و ناگوار باشد، بلکه با سختی ها و گاه با نعمت ها و آسایش­ها مورد امتحان قرار می دهد، خداوند تعالی در قرآن می فرماید:[9] «وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَهً» «ما شما را بوسیله بدیها و خوبیها امتحان می کنیم»[10]

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. تفسیر نمونه، جلد1،  ص524.
2. نهج البلاغه، بسیاری از خطبه ها از جمله خطبه 156.
3. حکمت ها و اندرزهای شهید مطهری، ص 132.

پی نوشت ها:
[1] . عنکبوت/ 2.
[2] . بقره/ 155.
[3] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، چاپ پنجم، ج16.
[4] . تغابن/ 15.
[5] . تغابن/ 15.
[6] . مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج24، ص 206.
[7] . مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج7، ص 138.
[8] . نمل/ 40.
[9] . مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج24، ص 206.
[10] . انبیاء/ 35.