آنچه به طور صریح از فرمایش قرآن کریم استفاده می شود این است که بعد از به هم خوردن نظام این عالم و نفخ صور، مردگان جهت تعیین سرنوشت نهایی شان زنده می شوند، فوج فوج و گروه گروه وارد صحرای محشر که محل تجمع خلایق است، می شوند.[1] و نفخ صوری که مردگان با آن زنده می شوند، نفخ دومی است.[2]
پس آنچه که در مورد حشر انسان ها مسلم است این است که آنها در ظرف زمانی به نام قیامت و در مکانی به نام محشر یا به تعبیری صحرای محشر، جمع می شوند. حال زمان آن چه وقت است و مکان آن کجا است و…؟ درباره زمان قیامت از دیدگاه متون اسلامی مخصوصاً قرآن کریم هیچ شکی نیست که آگاهی آن مخصوص خداوند است و هیچ کس دیگری نمی داند.[3] امّا مکان قیامت کجاست آیا قیامت در همین زمین برپا می شود یا در زمین دیگری و یا اصلاً نه در این زمین و نه زمین دیگر بلکه در آسمان ها و یا آسمان های دیگر برپا می شود؟
پاسخ این پرسش هرچند به طور بسیار واضح و صریح در متون اسلامی نیامده است (البته تا آنجا که ما تتبّع نمودیم) ولی از ظاهر بعضی از آیات شریفه قرآن کریم و روایاتی که در ذیل آنها بیان شده اند، استفاده می شود محل حشر انسانها زمین است نه جای دیگر. یکی از آیاتی که می توان گفت، نسبتاً این مسأله را واضح کرده است آیه (48) سوره ابراهیم است که اوصاف زمین و آسمان را در آستانه قیامت بیان می کند و می فرماید: «در آن روز (روز قیامت) زمین و آسمان، به زمین و آسمان دیگری تبدیل می شوند.»
در ذیل این آیه شریفه روایاتی آمده است که تا حدودی مسأله ما را روشن می سازند، ابن عباس می گوید: «در زمین و آسمان کاهش و افزایشی پدید می آید، پستی و بلندی های زمین، درختان و… نابود می شوند و زمین امتداد پیدا کرده وسیعتر می شود، زمینی به وجود می آید که خونی در آن ریخته نشده باشد و گناهی بر روی آن صورت نگرفته باشد؛ خورشید، ماه و ستارگان آسمانها نیز از بین می روند.»[4]
در منابع اهل سنت در ذیل آیه فوق روایتی آمده است که محل حشر انسانها را به صورت روشن تر بیان می کند و آن اینست که، رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: «در روز قیامت مردم وارد زمین کاملاً سفید رنگ می شوند…»[5] اینکه در حدیث تعبیر زمین آمده است شاهد بر مدعای ما است که محل حشر انسانها زمین است.
مرحوم علامه طباطبایی(ره) در ذیل آیه شریفه (3) انشقاق (و اذا الارض مُدّت) روایتی را از کتاب درالمنثور سیوطی نقل می کند که شفافتر از روایات گذشته است و آن اینست که رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: «زمین در روز قیامت مثل چرم دباغی شده کشیده می شود، آنگاه هر انسان فقط به اندازه جای دو پای خود جا دارد.»[6]
بنابراین از این احادیث و ظاهر آیات شریفه (ابراهیم، 48، انشقاق، 3) و روایاتی که در ذیل آنها وارد شده اند، استفاده می شود که محل و مکان حشر انسان ها در روز قیامت زمین است امّا نه زمین فعلی، بلکه زمین دیگری زمینی که بعد از به هم خوردن نظام فعلی عالم پدید می آید ومتناسب با وضعیت عالم آخرت است .
حال که محل حشر انسانها در قیامت زمین است آن هم نه همین زمین بلکه زمین دیگر، این سؤال پیش می آید که آیا با تغییر و تحولاتی که در آستانه قیامت به وجود می آید آیا ماهیت و ذات این دنیا، زمین و آسمان ها عوض می شوند، یعنی این زمین با تمام خصوصیاتش نابود می شود و زمین دیگر مجدداً آفریده و قیامت بر آن برپا می شود و یا منظور از تبدیل که در آیه مبارکه (48 سوره ابراهیم) آمده است تبدیل صفات است یعنی زمین و آسمان ها ویران می گردند و بر ویرانه های آنها زمین و آسمان نو و تازه آفریده می شود که نسبت به این زمین و آسمان در سطحی بالاتر از نظر تکامل قرار دارند؟
ظاهر بسیاری از آیات شریفه اینست که ذات زمین و آسمان تبدیل نمی شود بلکه در خود همین زمین و آسمان تغییر و تحولاتی ایجاد می شود، مثلاً‌در سوره فجر می خوانیم که «زمانی فرا می رسد که زمین در هم کوبیده می شود.»[7]
در سوره زلزال که سخن از آغاز قیامت است چنین می گوید: «در آن زمان که زمین به زلزله می افتد و سنگینی های درونش را بیرون می ریزد.»[8] و در سوره الحاقه آمده است که «زمین و کوهها برداشته و در هم کوبیده می شوند و در آن روز واقعه عظیمی روی می دهد.»[9] و در سوره طه می خوانیم که «از تو (پیامبر) درباره کوهها سؤال می کنند، بگو پروردگارم آنها را از هم متلاشی می کند، سپس آن را به صورت زمینی هموار در می آورد، آنچنان که اعوجاج و پستی و بلندی در آن نخواهی دید، در آن روز مردم از دعوت کننده ای که هیچ انحرافی در او نیست، پیروی می کنند و صداها در برابر خداوند مهربان به خشوع می گراید، آنچنان که جز صدای آهسته نمی شنوی.»[10] در آغاز سوره تکویر نیز سخن از خاموش شدن خورشید وتاریک شدن ستارگان و حرکت کوهها به میان آمده و در آغاز سوره انفطار از شکافتن آسمان ها و پراکنده شدن کواکب و سپس برانگیخته شدن مردگان از قبرها گفتگو شده است.
از مجموع این آیات و مانند آن و همچنین آیات مختلفی که می گویند انسانها از قبرها بار دیگر برانگیخته
می شوند.[11] به خوبی استفاده می شود که نظام کنونی جهان به این صورت باقی نمی ماند ولی به کلّی نابود هم نمی شود بلکه این جهان در هم می ریزد و مردم به یک زمین کاملاً صاف و کاملتر قدم می گذارند[12] و همان محشر انسانهاست.
طبیعی است که جهان امروز استعداد پذیرش صحنه قیامت را ندارد و برای زندگی رستاخیز و محل حشر
انسان ها تنگ است.[13]
پس محل حشر انسان ها زمین است منتها زمینی که دارای اوصاف و ویژگی های دیگری است، نه همین اوصاف فعلی.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. شهید عبدالحسین دستغیب. قیامت در قرآن. انتشارات اسلامی، هفتم، 1376.
2. عبدلحسین دست غیب، معاد، کتابخانه مسجد جامعه عتیق شیراز، بی تا، بی نو.
3. ناصر مکارم شیرازی، پیام قرآن، ج 5 و 6، دارالکتب الاسلامیه، تهران، پنجم، 1377.
4. زین العابدین قربانی لاهیجی، بسوی جهان ابدی، سایه 1375، اول.
5. محمدباقر شریعتی سبزواری، معاد در نگاه وحی و فلسفه، چاپ دانشگاه تهران. دوم، دیماه 1363.
6. سیدمحمد حسین تهرانی، معادشناسی، ج 1ـ5، علامه طباطبایی، مشهد، چهارم، 1418 هـ .
7. جعفر سبحانی، معاد انسان و جهان، 288ـ289، کتابخانه صدرا، دیماه 1358.
پی نوشت ها:
[1] . قربانی لاهیجی، زین العابدین، به سوی جهان ابدی، انتشارات سایه، چاپ اول، 1375، ص 355.
[2] . طباطبایی، سید محمد حسین، بررسی های اسلامی، قم، مؤسسه انتشارات هجرت، بی تا، ص 316؛ و ر.ک: دیونی، امیر، حیات جاودانه، معاونت امور اساتید و دروس و معارف اسلامی، چاپ اول، 1375، ص 283.
[3] . اعراف/ 187.
[4] . سبّاعی، ابراهیم، سفر فی عالم البعث الی یوم الحشر، بیروت، دارالمحجه البیضاء، چاپ اول، 1423 هـ ، ص 196.
[5] . عمر سلیمان الاشقر، الیوم الآخر، القیامه الکبری، اردن، دارالنفاس، چاپ نهم، 1421، ص 65، به نقل از صحیح بخاری و مسلم.
[6] . طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، جامعه مدرسین، ج 20، ص 247.
[7] . فجر/ 21.
[8] . زلزال/ 1 و 2.
[9] . الحاقه/ 14 و 15.
[10] . طه/ 105ـ108.
[11] . یس/ 51، قمر/ 7، معارج/ 43، حج/ 7 و…
[12] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ نهم، 1369، ج 10، ص 390 ـ 392.
[13] . همان.
